Specyfika i kierunki ochrony krajobrazu Doliny Środkowej Wisły na odcinku Puławy - Maciejowice

(1)

Wprowadzenie

Introduction

Doliny rzeczne i obniĔenia te- renowe sñ jednym z kluczowych ele- mentów struktury ekologicznej krajobrazu Polski i Europy, obok lasów, wybrzeĔy morskich i äaþcuchów górskich. O szczególnym charakterze dolin rzecznych decydujñ miö- dzy innymi takie cechy, jak: 1) wy- stöpowanie znaczñcych, czösto bardzo duĔych wartoĈci przyrodniczych – doliny lub ich fragmenty sñ waĔny- mi ostojami przyrodniczymi, 2) specyficzny rozwój krajobrazu kulturowego – uwarunkowany historycznie potrzebñ dostöpu do wody, poäoĔe- niem przy szlaku komunikacyjno- -handlowym i zapewnieniem bez- pieczeþstwa, 3) pasmowy charakter ukäadu przestrzennego i konty- nuacja w przestrzeni na dalekñ od- legäoĈè (wiñĔe siö z tym m.in. przy- datnoĈè w zakresie peänienia funkcji korytarzy ekologicznych, czynnik spajajñcy kompozycjö krajobra- zowñ), 4) tworzñ ukäad krajobrazowy zäoĔony z wielu elementów, czösto znacznie róĔniñcych siö miödzy sobñ (np. róĔnorodnoĈè ekosystemów tam wystöpujñcych: wodnych, äñkowych i murawowych, torfowiskowych, le- Ĉnych, polnych i innych), ale stano- wiñcy pewnñ caäoĈè pod wzglödem funkcjonalnym i fizjonomicznym, wyróĔniajñcñ siö w krajobrazie.

W ostatnich dekadach doliny rzeczne zostaäy w wiökszym stopniu

uznane jako waĔne i zagroĔone elementy krajobrazu, w szczególnoĈci pod wzgledem przyrodniczym^{1, 2, 3}. Ich wartoĈci krajobrazowe sñ jednak- Ĕe nadal w duĔej mierze niedocenio- ne, nieodkryte lub säabo wyekspono- wane w krajobrazie⁴.

Celem badaþ przeprowadzo- nych w dolinie Wisäy na odcinku Pu- äawy – Maciejowice byäo rozpozna- nie cech indywidualnych krajobrazu oraz wskazanie kierunków ksztaäto- wania przestrzeni i ochrony unikato- wych wartoĈci krajobrazowych. Kra- jobraz jest rozumiany przez autorkö jako synteza Ĉrodowiska przyrodniczego, kulturowego i wizualnego⁵.

Obszar opracowania i metodyka

Study area and methods

Obszar opracowania obejmo- waä fragment doliny Wisäy Ĉrodkowej na odcinku Puäawy – Maciejowice o däugoĈci okoäo 48 km i powierzch- ni okoäo 480 km². Dolina Wisäy jest tam bardzo szeroka, nawet do 15 km⁶. Granice opracowania obejmo- waäy fragment doliny w rejonie takich waĔniejszych miejscowoĈci, jak: Pu- äawy, Kozienice, Maciejowice i Dö- blin (ryc. 1). Obszar ten, poäoĔony na pograniczu dwóch województw mazowieckiego (gminy: Gniewo- szów, Sieciechów, Garbatka -Letnisko i Maciejowice) i lubelskiego (gminy:

Puäawy, Döblin, Ryki, ēyrzyn i StöĔy- ca), stanowi poäudniowñ czöĈè me-

S p ec yf ik a i k ie ru nk i o ch ro ny kr a jo b ra zu D o lin y Är o d ko w ej W is Áy n a o d ci nk u P uÁ a w y – M a ci ej o w ic e B a rb a ra Ê a rs ka

Specificity and Directions of

Landscape Protection

in the Middle Vistula

River Valley, PuÁawy –

Maciejowice Section

(2)

zoregionu Dolina ćrodkowej Wisäy (318.75), znajdujñcego siö w makro- regionie Nizina ćrodkowomazowiec- ka (318.7)⁷. W rejonie Puäaw obszar badaþ graniczy z mezoregionem Ma- äopolski Przeäom Wisäy (343.11), na- leĔñcym do makroregionu WyĔyna Lubelska (343.1). Wedäug regiona- lizacji geobotanicznej J. M. Matusz- kiewicza⁸ teren opracowania poäo- Ĕony jest w Podkrainie Poäudniowo- mazowieckiej (E.3a), w Okrögu Nad- wiĈlaþskim Puäawsko -Warszawskim (E.3a.3). Bardzo duĔe walory krajobrazowe tego obszaru zostaäy juĔ prawnie uznane poprzez utworzenie przyrodniczych obszarów chronio- nych oraz wpisanie licznych obiek- tów kulturowych do rejestru i ewi- dencji zabytków. Na terenie badaþ wystöpujñ m.in. rezerwaty przyrody: „Kröpiec”, „Czapliniec koäo Go- äöbia”, „Piskory”, „GuĈè” i „Torfy Oroþskie”, póänocno -wschodni kra- niec Kozienickiego Parku Krajobra- zowego oraz obszary Natura 2000 ochrony ptaków: „Dolina ćrodkowej Wisäy” PLB140004 i „Ostoja Kozie- nicka” PLB140013 (obszary ochrony Unii Europejskiej). Projektowany jest równieĔ Park Krajobrazowy Do- liny ćrodkowej Wisäy⁹.

Rozpoznano i przeanalizowa- no ukäad struktury ekologicznej krajobrazu, stosujñc metodö päatów i korytarzy Formana i Godrona¹⁰, oraz zi- dentyfikowano waĔniejsze elementy kulturowe i walory wizualne. Bada- nia wykonano w latach 2002–2003¹¹, a nastöpnie zaktualizowano i uzupeä- niono w 2009 roku. Skala opracowa- Wisäa i dopäyw Wieprz

pasmo krajobrazowe: Wisäa wraz z terenami przykorytowymi i starorzeczami w miödzywalu – gäówna oĈ ekologiczno-krajobrazowa

pasmo krajobrazowe: strefa tarasów zalewowych z obecnoĈciñ licznych starorzeczy

pasmo krajobrazowe: strefa tarasów nadzalewowych

pasmo krajobrazowe: lasy w strefie tarasów nadzalewowych wraz z obszarami torfowisk w obniĔeniach terenu

pasmo krajobrazowe: skarpy doliny – wybrane fragmenty najwyĔszych i najbardziej stromych skarp

obszary wysoczyzn

gäówne powiñzania ekologiczne i kierunki kontynuacji pasm krajobrazowych waĔniejsze miasta

granice terenu opracowania

Ryc. 1. Dolina ćrodkowej Wisäy, odcinek Puäawy – Maciejowice: schemat pasmowego ukäadu struktury ekologicznej krajobrazu

Fig. 1. The Middle Vistula River Valley, section Puäawy – Maciejowice: the pattern of striped layout of landscape ecological structure

(3)

nia wynosiäa 1 : 50 000. Obszar ba- daþ zostaä podzielony na jednost- ki przestrzenno -krajobrazowe (355 jednostek) wedäug metody ēarskiej⁵, przy zastosowaniu dwóch podstawowych kryteriów: uksztaätowania po- wierzchni i pokrycia terenu. W jednostkach tych zinwentaryzowano przewaĔajñcy typ krajobrazu, wy- róĔniajñce siö elementy przyrodnicze, wyróĔniajñce siö elementy kulturowe, cechy indywidualne krajobrazu, w tym o szczególnym znaczeniu wizualnym, gäówne zagroĔe- nia krajobrazu oraz okreĈlono potrze- by dziaäaþ w zakresie ksztaätowania i ochrony krajobrazu. Rozpoznano równieĔ krajobraz wysoczyzn poza obszarem opracowania w celu iden- tyfikacji uwarunkowaþ zewnötrznych i porównania przewodnich cech krajobrazu wysoczyzn i doliny Wisäy – w pasie do 10 km po obydwu stro- nach doliny Wisäy.

Indywidualizm krajobrazu doliny Wisäy na obszarze opracowania zostaä wykazany przy uwzglöd- nieniu nastöpujñcych kryteriów:

1) obecnoĈè elementów krajobrazowych o charakterze naturalnym lub póänaturalnym, wystöpujñcych tylko w dolinie i odznaczajñcych siö duĔymi wartoĈciami przyrodniczymi, 2) wystöpowanie elemen- tów krajobrazu kulturowego odzna- czajñcych siö szczególnymi warto- Ĉciami, zwiñzanych przynajmniej czöĈciowo z poäoĔeniem w dolinie rzecznej, w tym elementów o war- toĈciach historyczno -pamiñtkowych, 3) wystöpowanie cech wskazujñcych

na istnienie odröbnego wzorca ukäa- du struktury krajobrazu wynikajñce- go z uwarunkowaþ przyrodniczych i/lub kulturowych.

Cechy indywidualne krajobrazu doliny WisÁy na odcinku

PuÁawy – Maciejowice i kierunki ochrony

Individual landscape traits of the Vistula River Valley, PuÁawy – Maciejowice section, and protection lines

Dolina Wisäy na obszarze opracowania odznacza siö, jako caäoĈè, wyraĒnie odmiennym charakterem krajobrazu w porównaniu do wysoczyzn. Stanowi ona atrybut krajobrazu, przede wszystkim pod wzglödem przyrodniczym i wizualnym, ale tak-

Ĕe kulturowym. Obszar ten reprezen- tuje krajobraz unikatowy w nizinnej czöĈci Europy: krajobraz wielkiej nizinnej rzeki i jej doliny o charakterze zbliĔonym do naturalnego. W dolinie tej zachowane sñ naturalne mor- fologiczne cechy, jak: koryto rzeki, system tarasów zalewowych, system tarasów nadzalewowych i wysokie skarpy. Wymienione elementy two- rzñ wyraĒnie widoczny pasmowy po- rzñdek struktury krajobrazu (porów- naj ryc. 1). MoĔna tu mówiè o odröb- nym wzorcu ukäadu kompozycji krajobrazowej: zespóä pasm w przybli- Ĕeniu równolegäych, z rzekñ Wisäñ jako gäównñ osiñ krajobrazu. Wiel- kie wraĔenie u obserwatora wywo- äuje olbrzymia skala doliny: jej bardzo duĔa szerokoĈè (kilkanaĈcie ki- lometrów), duĔy rozmiar rzeki Wisäy (szerokoĈè koryta wynosi od kilkuset metrów do 1 km, ryc. 2) oraz silnie dynamiczny charakter caäego ukäadu przyrodniczego, zwäaszcza w miö- dzywalu. Zachodzi tam nieustanny

Ryc. 2. Wisäa jako super-dominanta dynamiczna – oĈ ekologiczno-krajobrazowa obszaru StöĔyca

(4)

ruch (przepäyw wody), którego re- zultatem jest intensywne modelo- wanie terenu i koryta, a zmiany krajobrazu sñ widoczne nawet w krót- kich okresach czasu. WspóäczeĈnie Wisäa jest rzekñ roztokowñ o przepla- tajñcym siö korycie (i taka jest na obszarze opracowania). Powstajñ ciñgle nowe, czösto bardzo duĔe wyspy, od- sypy rzeczne i rozlegäe plaĔe, takĔe jeziorka (starorzecza) i boczne koryta, modelowane sñ tarasy zalewowe w miödzywalu. RzeĒba terenu tych tarasów jest charakterystyczna: bardzo zmienna, liczne smugi (podäuĔne obniĔenia) o ksztaäcie äuków, obniĔe- nia i wyniesienia. ZmiennoĈè rzeĒby terenu warunkuje róĔnorodnoĈè ro- ĈlinnoĈci, która równieĔ fizjonomicz- nie podkreĈla specyficzny charakter krajobrazu. Zwraca uwagö obec- noĈè licznych zwierzñt i ich Ĉladów w krajobrazie, zwäaszcza ptaków i zwierzñt gospodarskich. Urozma- iceniem krajobrazu sñ ujĈcia dopäy- wów Wisäy (na obszarze opracowania sñ to rzeki: Wieprz, ZagoĔdĔon- ka i Okrzejka). Miödzywale, w któ- rym znajduje siö koryto Wisäy i czöĈè strefy tarasów zalewowych, jest przewodnim pasmowym elementem krajobrazowym, z Wisäñ jako dominan- tñ – strefñ wystöpowania krajobrazu o charakterze naturalnym i póänatu- ralnym. Wodom powierzchniowym towarzyszñ szczególne typy roĈlin- noĈci, jak wikliny nadrzeczne, pozo- staäoĈci äögu wierzbowo -topolowego, äñki wilgotne i szuwary w obniĔe- niach terenu oraz murawy na odsy- pach rzecznych.

Swoistym charakterem odznacza siö krajobraz kolejnego pasma – strefy tarasów zalewowych wystö- pujñcych poza waäami przeciwpo- wodziowymi (w zawalu). Wystöpu- jñ tam malownicze obszary rolnicze, doĈè intensywnie zagospodarowane, ale odznaczajñce siö duĔym udzia- äem zadrzewieþ (w tym charaktery- stycznie ogäawianych wierzb) i obec- noĈciñ licznych starorzeczy, czösto bardzo duĔych, stanowiñcych unikatowy, zanikajñcy juĔ element krajobrazu doliny. Najwiöksze i najcen- niejsze starorzecza wystöpujñ na obszarze badaþ koäo miejscowoĈci takich, jak: StöĔyca, Piotrowice, Dra-

chalica, Sieciechów, Oleksów, Ko- zienice, Goäñb, Zajezierze, Puäawy.

Charakter krajobrazu pasma ta- rasów nadzalewowych oraz skarp doliny i krawödzi wysoczyznowych jest równieĔ odmienny. Strefa tara- sów nadzalewowych jest szczegól- nie dobrze wyksztaäcona na prawym brzegu Wisäy. Tarasy te, zbudowane z piasków i Ĕwirów rzecznych, muä- ków i piasków eolicznych⁶, górujñ- ce ponad strefñ tarasów zalewowych, majñ urozmaiconñ rzeĒbö terenu, z licznymi kulminacjami (na szczy- tach wydm). Wybitnym elementem krajobrazowym w strefie tarasów nadzalewowych, stanowiñcym do- minantö krajobrazowñ, jest szerokie Ryc. 3. Klasztor benedyktynów w Opactwie – jedna z gäównych dominant kulturowych

w krajobrazie

Fig. 3. Benedictine monastery at Opactwo – one of the main cultural dominants of the landscape

(5)

(1–4 km) pasmo lasów, którego czöĈè znajdujñca siö w granicach obszaru badaþ stanowi zaledwie fragment ponad stukilometrowego pasa leĈnego ciñgnñcego siö od Puäaw do Warsza- wy na prawym brzegu Wisäy. Wystö- pujñ tam gäównie róĔne typy borów, z duĔym udziaäem olsów, a ponadto äögi jesionowo -olszowe i grñdy. Ko- lejnñ dominantñ i charakterystycznym elementem krajobrazu w strefie tarasów nadzalewowych jest szerokie (miejscami do 3 km) pasmo torfowisk ciñgnñce siö od Döblina do Ma- ciejowic, przestrzennie zintegrowane z opisanym wyĔej ciñgiem obszarów leĈnych, bödñce mozaikñ torfowisk leĈnych i nieleĈnych, zadrzewieþ i äñk wilgotnych. Pasmo to przebiega równolegle do biegu rzeki Wisäy i innych wyróĔniajñcych siö struktur krajobrazowych – tarasów zalewowych i skarp doliny. NaleĔy zazna- czyè, Ĕe wspomniane pasmo torfowisk i lasów wystöpuje w strefie pa- leokoryta Wisäy¹². Na lewym brzegu Wisäy znajduje siö Puszcza Kozie- nicka, bödñca równieĔ wybitnñ do- minantñ krajobrazowñ, w wiökszo- Ĉci porastajñca obszary wysoczyzny, ale znaczna jej czöĈè znajduje siö w dolinie Wisäy i ZagoĔdĔonki (do- päyw Wisäy).

WyróĔniajñcymi siö, indywidualnymi elementami krajobrazu sñ równieĔ skarpy doliny Wisäy, w szczególnoĈci te zewnötrzne wy- stöpujñce na styku z wysoczyznami (dochodzñce nawet do kilkudziesiö- ciu metrów wysokoĈci wzglödnej), jak i wewnötrzne, oddzielajñce po-

szczególne tarasy zalewowe i nadza- lewowe (zazwyczaj do kilku metrów wysokoĈci). Najlepiej zachowane i najwyĔsze skarpy doliny – wysokie i strome krawödzie – znajdujñ siö na obszarze opracowania w rejonie Puäaw, Góry Puäawskiej, na odcinku Kletnia Stara – Podebäocie, Mal- mówka.

NaleĔy podkreĈliè, Ĕe pasmowy ukäad kompozycji krajobrazu w dolinie Wisäy jest bardzo charakterystyczny, wyróĔniajñcy siö w przestrzeni i w widokach. Jest on zróĔnicowany pod wzglödem cech przyrody nieoĔy- wionej i oĔywionej. Pasma krajobrazowe majñ zróĔnicowanñ wzglödem siebie wysokoĈè terenu, co dodatkowo stwarza lepsze moĔliwoĈci oglñ- dania widoków i dostrzegania wyjñt- kowych cech krajobrazu.

Indywidualnym charakterem krajobrazu doliny Wisäy odznacza siö równieĔ Ĉrodowisko kulturowe, uwarunkowane przyrodniczo. Jed- nostki osadnicze wystöpujñce w dolinie Wisäy odznaczajñ siö specyfi- kñ krajobrazowñ uwarunkowanñ historycznie wystöpowaniem takich czynników miastotwórczych, jak:

dostöp do wody, obronnoĈè, po- äoĔenie na szlaku komunikacyjno- -handlowym. Charakterystyczny skupiony ukäad osadniczy wystö- puje w miejscowoĈciach bödñcych w Ĉredniowieczu grodami obron- nymi, jak StöĔyca i Stary Oleksów¹² oraz w jednostkach osadniczych takich, jak: Wysokie Koäo, Gniewo- szów, BrzeĒce, Goäñb, Maciejowice, Sieciechów, Zajezierze, a takĔe Pu-

äawy i Kozienice – zlokalizowanych na wyniesieniach terenu otoczonych obszarami podmokäymi tarasów zalewowych i rzekami. MiejscowoĈci te reprezentujñ licznñ grupö jednostek osadniczych, które miaäy w prze- szäoĈci bardzo duĔe znaczenie (czö- sto i prawa miejskie) dziöki poäoĔeniu przy WiĈle – komunikacyjnym szlaku wodnym i szlaku lñdowym prze- biegajñcym wzdäuĔ Wisäy, z który- mi krzyĔowaäy siö szlaki przebiega- jñce w kierunku wschód – zachód¹³. W StöĔycy i Sieciechowie, poäoĔo- nymi w przeszäoĈci bezpoĈrednio nad Wisäñ na skrzyĔowaniu szlaków handlowych, znajdowaäy siö przeprawy przez rzekö, dziöki czemu ranga tych miejscowoĈci byäa bardzo duĔa (Wisäa zmieniäa koryto¹², dziĈ miej- scowoĈci te leĔñ nad wielkimi starorzeczami). Obszary doliny Wisäy roz- wijaäy siö w przeszäoĈci bardzo pröĔ- nie, równieĔ pod wzglödem kultury i sztuki. ćwiadczñ o tym wspaniaäe i liczne elementy kultury materialnej, jak: zaäoĔenia paäacowo -ogrodowe – w szczególnoĈci w Puäawach, Kozie- nicach (miejsce urodzin króla Zyg- munta Starego – 1467 r.) i Podzam- czu, zespóä klasztorny benedykty- nów w Opactwie (ryc. 3), koĈcioäy w Puäawach, Sieciechowie, StöĔy- cy, Wysokim Kole, Goäöbiu, Olek- sowie i Piotrowicach, klasycystycz- ny ratusz z kramami na rynku w Ma- ciejowicach (muzeum poĈwiöcone Tadeuszowi KoĈciuszce), doĈè liczne obiekty zabudowy drewnianej.

Osobnñ grupö cennych elementów Ĉrodowiska kulturowego, charaktery-

(6)

stycznych na obszarach dolin rzecznych, stanowiñ zabytki archeologiczne: liczne grodziska i stanowiska archeologiczne (m.in. Sieciechów, Za- jezierze, Góra Puäawska, w rejonach wysokich brzegów i skarp Wisäy)¹³.

Kolejnym przykäadem szcze- gólnych elementów Ĉrodowiska kulturowego wystöpujñcych w dolinach i obniĔeniach terenowych sñ mosty i przeprawy promowe (prom w ćwierĔach Górnych), które stwa- rzajñ wyjñtkowe warunki do obser- wacji krajobrazu i sñ atrakcjñ tury- stycznñ. Mäyny wodne sñ równieĔ charakterystycznym dla dolin dzie- äem czäowieka (np. drewniany mäyn wodny w Podzamczu). Waäy przeciwpowodziowe, jako przykäad urzñ- dzeþ podstawowych melioracji wodnych, speäniajñ specjalnñ rolö w krajobrazie. Oprócz funkcji ochrony przeciwpowodziowej, mogñ byè bardzo atrakcyjnymi szlakami turystycz- nymi i widokowymi, jak ma to miejsce na obszarze badaþ (ryc. 4). Na- ruszajñ one reĔim wodny doliny, ale warto podkreĈliè ich ogromne znaczenie krajobrazowe. UmoĔliwia- jñ dalekie wödrówki wzdäuĔ koryta Wisäy i obserwacje rozlegäych wido- ków krajobrazów naturalnych i kulturowych, z kilkumetrowego prze- wyĔszenia.

Charakterystycznym elementem krajobrazu dolin rzecznych, wystö- pujñcym na obszarze badaþ i war- tym uwagi, sñ stawy – utworzone przez czäowieka do celów gospo- darczych (hodowla ryb), wykorzy- stywane czösto rekreacyjnie i peäniñ-

ce waĔnñ rolö przyrodniczñ. Najbar- dziej interesujñcym obiektem krajobrazowym tego typu jest kompleks stawów w Bñkowcu, a takĔe stawy w Kozienicach. Obydwa te obiekty, jako ostoje ptaków wodno -bäotnych, zostaäy wäñczone do obszarów Na- tura 2000.

Przykäadem harmonijnego krajobrazu kulturowego w dolinach rzecznych sñ obszary rolnicze z du- Ĕym udziaäem äñk, pastwisk, zadrze- wieþ i starorzeczy, co je odróĔnia od krajobrazów rolniczych na wysoczyznach, wystöpujñce na doĈè du- Ĕych powierzchniach gäównie w strefie tarasów zalewowych na terenach zawala.

Na osobnñ uwagö zasäugujñ wartoĈci krajobrazowe dolin rzecznych wynikajñce z wäaĈciwoĈci rzek jako elementów strategicznych zwiñ- zanych z obronnoĈciñ kraju. Wisäa zawsze byäa waĔnñ strefñ w dziaäa- niach wojennych, trudnñ do poko- nania i uäatwiajñcñ obronö. Na obszarze opracowania przykäadem tego mogñ byè waĔne wydarzenia historyczne, m.in.: w czasie wojen szwedzkich w latach 1655–1660 – bitwa pod Goäöbiem, w czasie insu- rekcji koĈciuszkowskiej – bitwa pod Maciejowicami w 1794 roku (Macie- jowice, Podzamcze, Puäawy – miej- scowoĈci szczególnie zwiñzane z bo- haterem narodowym Tadeuszem Ko- Ĉciuszko), w czasie powstania listo-

Ryc. 4. Waä przeciwpowodziowy jako atrakcyjny szlak turystyczny i widokowy, Antoniówka koäo Maciejowic

Fig. 4. Flood embankment as an attractive tourist and scenic track, Antoniówka near Maciejowice

(7)

padowego – bitwa pod Kozienicami, wybudowanie przez zaborcö twier- dzy Iwanogród (w dzisiejszym Dö- blinie) w latach 1837–1845, dziaäa- nia w okresie powstania styczniowe- go (ludnoĈè tych terenów powszech- nie braäa udziaä w powstaniu), dzia- äania w czasie drugiej wojny Ĉwia- towej¹³. Miejsca pamiöci narodowej wystöpujñ bardzo licznie na obszarze opracowania.

Stan krajobrazu na obszarze opracowania jest generalnie dobry.

NajwaĔniejszymi zagroĔeniami sñ:

brak kompleksowego planowania rozwoju i ochrony krajobrazu, nie- przemyĈlane budownictwo (zwäasz- cza pojawiajñce siö w rejonie wysokich skarp i starorzeczy, zabudowa letniskowa), zagroĔenie wód eutrofi- zacjñ, dzikie wysypiska Ĉmieci, nielegalna eksploatacja piasku z wydm, eksploatacja torfu (m.in. koäo Pode- bäocia), erozja skarp doliny – osuniö- cia terenu tam, gdzie brak roĈlinno- Ĉci trwaäej, orka zgodnie ze spadkiem skarp, nielegalna wycinka drzew w lasach. W bezpoĈrednim sñsiedz- twie obszaru badaþ znajdujñ siö dwa duĔe obiekty przemysäowe: elektrow- nia w ćwierĔach Górnych koäo Ko- zienic i Zakäady Azotowe w Puäa- wach, stanowiñce dominanty krajobrazowe maäo harmonizujñce z kra- jobrazem otoczenia, jednak mogñce budziè zainteresowanie obserwatora jako budowle techniczne. Pozytyw- nym faktem jest to, Ĕe w ostatnich latach ich negatywny wpäyw na Ĉro- dowisko przyrodnicze zostaä bardzo znacznie zredukowany.

Ze wzglödu na wyjñtkowy charakter krajobrazu dolin rzecznych, ich znaczenie w Ĉrodowisku przyrodniczym i gospodarce, obszary te powinny byè przedmiotem szczegól- nie starannego ksztaätowania krajobrazu i indywidualnego podejĈcia.

Sñ one zäoĔonymi strukturami przyrodniczymi, które funkcjonujñ jako caäoĈè. Tak teĔ naleĔy je traktowaè w planowaniu zagospodarowania i ochronie wartoĈci krajobrazowych.

Dla caäych obszarów dolin, w szcze- gólnoĈci dla rzek od 100 km däugo- Ĉci, powinny byè sporzñdzane plany przestrzennego zagospodarowania – jako dla obszarów funkcjonalnych (koniecznoĈè zmiany ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu prze- strzennym). Ksztaätowanie i ochrona caäych dolin rzecznych (a nie poäowy czy czöĈci) powinna byè generalnñ zasadñ podejĈcia w planowaniu zagospodarowania i rozwoju tych ob- szarów. ReĔim ochrony moĔna róĔ- nicowaè w poszczególnych strefach doliny, ale koncepcja rozwoju krajobrazu powinna byè caäoĈciowa⁵. Wymaganie to jest w pewnym stopniu realizowane poprzez obowiñzek sporzñdzania planów gospodarowa- nia wodami (na mocy ustawy – Pra- wo wodne z 2001 roku), gdzie stoso- wane jest podejĈcie zlewniowe.

W ochronie przeciwpowodziowej wskazane jest, w stopniu wiök- szym niĔ dotychczas, stosowanie metod ekologicznych polegajñcych przede wszystkim na wykorzystaniu naturalnych cech dolin rzecznych (ich zdolnoĈci retencyjnej). Koniecz-

ne jest przy tym powstrzymanie nasi- lajñcego siö w ostatnich latach proce- su przeksztaäcania krajobrazu dolin w kierunku bardziej antropogenicz- nych form uĔytkowania, w szczegól- noĈci unikanie wprowadzania zabudowy i infrastruktury na tarasach zalewowych, zwäaszcza na terenach tzw. wielkiej wody. Nadmierne stosowanie technicznej ochrony przeciwpowodziowej, nieskutecznej w przy- padkach wielkich wezbraþ, prowadzi do wzrostu intensywnoĈci zagospodarowania na tarasach zalewowych w zawalu (kosztem wartoĈci przyrodniczych), a tym samym zwiöksza za- groĔenie Ĕycia ludzi i straty mienia (tzw. bäödne koäo ochrony przeciwpowodziowej).

Drabiþski i Tomiaäojè¹⁴ zapro- ponowali wskazania do ksztaätowa- nia zagospodarowania dolin rzecznych, zwracajñc uwagö na takie aspekty o znaczeniu przyrodniczym i krajobrazowym, jak: zachowanie fragmentów dolin w stanie naturalnym, zachowanie i utrzymanie starorzeczy, koniecznoĈè krytycznej ana- lizy potrzeb obwaäowania rzek (sta- raè siö pozostawiaè czöĈè bez obwa- äowania, szeroko waäowaè), przynajmniej jednostronnie wzdäuĔ cieków pozostawiaè zadrzewienia i zakrza- czenia, czöĈciej stosowaè dziaäania polegajñce na odtworzeniu struktury przyrodniczej dolin (poprawiaè korytarze ekologiczne), chroniè obszary miödzywali (m.in. ochrona äö- gów, äñk i pastwisk nadrzecznych, zakaz upraw rolnych, ogrodniczych, sadowniczych), zastosowanie nowo-

(8)

czesnych instrukcji tzw. „dobrej prak- tyki” w gospodarowaniu w dolinach rzecznych, umoĔliwienie i zwiöksze- nie skutecznoĈci migracji ryb. Podob- nñ strategiö w podejĈciu do ochrony dolin rzecznych zaproponowa- li Gacka -Grzesikiewicz i Cichocki².

Waäy przeciwpowodziowe, bö- dñce charakterystycznym elementem krajobrazu i stanowiñce atrakcyjne ciñgi widokowe, powinny byè zagospodarowane najlepiej äñkowo- -murawowñ roĈlinnoĈciñ, bez mur- ków i barierek stanowiñcych barie- ry ekologiczne, ze ĈcieĔkami lub drogami pieszo -jezdnymi, najlepiej o nawierzchni gruntowej, na koro- nie waäu (porównaj: ryc. 4).

W ochronie krajobrazu kulturowego naleĔy poäoĔyè wiökszy nacisk na zachowanie, „odkrycie” i wyeksponowanie specyficznych elemen- tów kultury materialnej charaktery- stycznych dla dolin rzecznych, silnie uwarunkowanych przyrodniczo i historycznie (opisane wczeĈniej zwar- te ukäady zabudowy jednostek osadniczych, zabytki, w tym bardzo liczne stanowiska archeologiczne, inne).

Ksztaätujñc krajobraz, naleĔy zwró- ciè uwagö na szczególne walory widokowe obszarów dolin rzecznych, zwiñzane ze specyfikñ Ĉrodowiska wizualnego. Ochrona wartoĈci widokowych wymaga równieĔ caäo- Ĉciowego podejĈcia, w tym ochrony dalekich i szerokich widoków, spe- cjalnego uwzglödnienia rzeki w kreacji walorów krajobrazowych, zapro- jektowania sieci ciñgów i punktów widokowych; w sieci tej naleĔy ko-

niecznie uwzglödniè: wysokie skarpy doliny i inne kulminacje terenu, mosty, wieĔe widokowe (wykorzy- stanie do tego celu istniejñcych ele- mentów kultury materialnej i budo- wa nowych obiektów), waäy przeciwpowodziowe (jako ciñgi widokowe), widoki z promów i inne moĔliwoĈci.

Dolina Wisäy jest obszarem o ogromnym potencjale turystycz- nym, wykorzystanym dotychczas w niewielkim stopniu. Istniejñ tu ogromne moĔliwoĈci kreacji walo- rów turystycznych poprzez odpo- wiednie wyeksponowanie i zaaran- Ĕowanie istniejñcych elementów krajobrazu zwiñzanych ĈciĈle ze specy- fikñ przyrodniczo -kulturowñ, w tym wartoĈci historyczno -pamiñtkowych.

Turystyka zrównowaĔona moĔe byè siäñ napödowñ rozwoju tych obsza- rów, ale warunkiem jest zachowanie wartoĈci krajobrazu: przyrodniczych, kulturowych i widokowych.

Podsumowanie

Conclusion

Podsumowujñc, dolina Wi- säy na obszarze opracowania, jako caäoĈè, odznacza siö wyjñtkowym, wyraĒnie zindywidualizowanym charakterem krajobrazu, szczegól- nie pod wzglödem przyrodniczym, a takĔe kulturowym, w tym specjal- nymi walorami widokowymi. Naj- waĔniejszymi indywidualnymi elementami i cechami krajobrazu doliny Wisäy na obszarze opracowania, które w najwiökszym stopniu decy-

dujñ o odmiennoĈci w porównaniu do otaczajñcych terenów poäoĔo- nych na wysoczyznach, sñ:

wystöpowanie rzeki Wisäy: jej wzglödnie naturalne koryto jest dominantñ i przewodnim elementem kompozycji krajobrazowej – osiñ krajobrazowñ, której pod- porzñdkowany jest ukäad struktury krajobrazu; efekt ten wzmacniajñ dodatkowo dopäywy Wisäy; nale- Ĕy podkreĈliè ogromne znaczenie wizualne tego super -elementu przyrodniczego;

pasmowy ukäad struktury ekologicznej krajobrazu – bardzo charakterystyczny, bödñcy od- zwierciedleniem szczególnego charakteru budowy geologicz- nej i uksztaätowania powierzch- ni oraz roĈlinnoĈci; moĔna tu mó- wiè o rytmie w kompozycji krajobrazowej; pasmem przewodnim kompozycji przestrzennej jest rzeka Wisäa, a jej przebieg koryta „podkreĈlony” jest pasmami strefy tarasów zalewowych, ta- rasów nadzalewowych, starorzeczami (wystöpujñcymi w strefie tarasów zalewowych), skarpami doliny (zwäaszcza lepiej zacho- wanymi fragmentami – wysokimi i stromymi krawödziami); wystö- puje istotne zróĔnicowanie wy- sokoĈciowe pomiödzy pasmami krajobrazowymi; z pasmowym ukäadem wiñĔe siö ogromna róĔ- norodnoĈè ekosystemów i gatun- ków;

miödzywale – äñcznie z rzekñ Wi- säñ jest przewodnim elementem

(9)

krajobrazu stanowiñcym continu- um przestrzenne;

starorzecza – unikalne elementy krajobrazu doliny; licznie wystö- pujñce, czösto bardzo duĔe, sta- nowiñce dominanty krajobrazowe o charakterze poziomej päaszczy- zny, a takĔe atrakcyjne miejsca re- kreacji;

kulminacje terenu w postaci wysokich skarp doliny Wisäy oraz szczytów wydm Ĉródlñdowych – stwarzajñ moĔliwoĈè oglñdania dalekich i rozlegäych widoków;

indywidualizm krajobrazu kulturowego – w pasmowy ukäad struktury przyrodniczej krajobrazu wpisujñ siö elementy kulturowe krajobrazu, m.in.: wystöpo- wanie zwartych ukäadów zabudowy jednostek osadniczych zlokalizowanych na wyniesieniach otoczonych terenami podmokäy- mi i rzekami, nagromadzenie za- bytków i stanowisk archeologicz- nych, wystöpowanie specyficznych budowli i urzñdzeþ inĔynie- ryjnych (twierdze i inne budowle obronne, mosty, mäyny, pro- my, stawy, groble, waäy przeciwpowodziowe, inne), wystöpowa- nie bardzo licznych miejsc i war- toĈci historyczno -pamiñtkowych – miejsc zwiñzanych z waĔnymi wydarzeniami i wielkimi posta- ciami historycznymi.

Ze wzglödu na szczególne war- toĈci przyrodniczo -kulturowe i wizualne, doliny rzeczne powinny byè przedmiotem starannego ksztaäto- wania i ochrony krajobrazu. Wyma-

gajñ kompleksowego i caäoĈciowe- go podejĈcia w planowaniu prze- strzennym.

Fotografie wykonaäa autorka.

Photographs by author.

Barbara ēarska Wydziaä Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Szkoäa Gäówna Gospodarstwa Wiejskiego – SGGW w Warszawie

Faculty of Horticulture and Landscape Architecture

Warsaw University of Life Sciences – WULS

Przypisy

1 Paneuropejska strategia róĔnorodnoĈci bio- logicznej i krajobrazowej, 1998, Polska edy- cja MOćZNiL.

2 Gacka -Grzesikiewicz E., Cichocki Z., 2001, Program ochrony dolin rzecznych w Polsce, Wyd. IOć, Warszawa.

3 ēarska B., 1999, Protection of river valleys landscape in the light of European Union le- gislation concerning nature and international ecological conventions [in:] “Horticult. Landsc.

Architect.”, Ann. Warsaw Agricult. Univ. – SGGW, No 20/1999, p. 127–134.

4 Soätan M., ēarska B., 2008, Method of cultu- ral landscape inventory and the application in ãomianki vicinity [in:] “Horticult. and Landsc.

Architect.”, Ann. Warsaw Univ. of Life Sc. – SGGW, No 29/2008, p. 173–184.

5 ēarska B., 2006, Modele ekologiczno- -przestrzenne i zasady ksztaätowania krajobra- zu gmin wiejskich, Wyd. SGGW, Warszawa.

6 Szczegóäowa mapa geologiczna Polski, 1 : 50 000, ark: ãaskarzew (636) – Z. Sarnacka 1986, Döblin (674), Kozienice (673) Puäawy (710) – M. ēarski 1989, 1992, 1996, Wyd. Geologicz- ne PIG, Warszawa.

7 Kondracki J., 1998, Geografia regionalna

Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

8 Matuszkiewicz J. M., 1993, Krajobrazy ro- Ĉlinne i regiony geobotaniczne Polski, Prace Geograficzne nr 158/1993.

9 Koncepcja zrównowaĔonego rozwoju i ochro- ny Doliny ćrodkowej Wisäy na odcinku Puäa- wy – Góra Kalwaria, etap I/2002, etap II/2003, praca zb. pod kier. E. Gackiej -Grzesikiewicz, WWF, maszynopis, Warszawa.

10 Forman R. T.T., Godron M., 1986, Land- scape ecology, J. Wiley and Sons, New York.

11 ēarska B., Charakterystyka krajobrazu [w:]

„Koncepcja zrównowaĔonego rozwoju i ochrony Doliny ćrodkowej Wisäy na odcinku Puäa- wy – Góra Kalwaria”, etap I/2002, etap II/2003, praca zb. pod kier. E. Gackiej -Grzesikiewicz, WWF, maszynopis, Warszawa, s. 122–135 (etap I), s. 74–84 (etap II).

12 ēarski M., 1999, Czwartorzöd okolic Kozie- nic, Döblina i Puäaw (praca doktorska), Paþ- stwowy Instytut Geologiczny, Zakäad Geolo- gii Czwartorzödu, Warszawa.

13 Orzechowska H., Charakterystyka Ĉrodowi- ska kulturowego [w:] „Koncepcja zrównowa- Ĕonego rozwoju i ochrony Doliny ćrodkowej Wisäy na odcinku Puäawy – Góra Kalwaria”, etap I/2002, etap II/2003, praca zb. pod kier.

E. Gackiej -Grzesikiewicz, WWF, maszynopis, Warszawa, s. 85–101 (etap II).

14 Drabiþski A., Tomiaäojè L., 2005, Wprowa- dzenie i podsumowanie [w:] „ćrodowiskowe aspekty gospodarki wodnej”, pod red. L. To- miaäojè, A. Drabiþski, Komitet Ochrony Przy- rody PAN, s. 7–22.