Stosunki przyrodnicze rezerwatu leśnego Debry na Roztoczu Środkowym - Biblioteka UMCS

(1)

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XLVII, 15 SECTIO C 1992

I n s t y t u t B io lo g ii U M C S Z a k ł a d G e o b o t a n i k i Z a k ł a d S y s t e m a t y k i R o ś l i n

A n n a Ł U C Z Y C K A -P O P IE L , M a r i a W A W E R

S to su n k i p rz y ro d n ic z e re z e rw a tu leśnego D eb ry na R o zto czu Środkow ym

Natural Relations in the Forest Reservation of Debry in the Central Roztocze Region

WSTĘP

Rezerwat częściowy Debry, o powierzchni 179,62 ha, utworzono w r. 1983 w lasach nadleśnictwa Zwierzyniec, leśnictwo Senderki. Znajduje się w woj.

zamojskim, gmina Adamów, w pobliżu osady Bondyrz (Mon. Pol. 1983 nr 16, poz. 91). Celem ochrony w rezerwacie jest starodrzew bukowo-jodłowy z wieloma gatunkami rzadkich roślin górskich w runie, występujących na wierzchowinie i w kilku malowniczych wąwozach.

Rezerwat przyjął nazwę od debrów, tj. stromościennych wąwozów w kształ

cie litery V w przekroju poprzecznym, które są charakterystycznym ele

mentem rzeźby tego terenu. W skład rezerwatu wchodzą debry: Szeroka, Słupkowa, Huciska, Dziudowa i Kaczorowska. Należą one do współczesnych rozmyć erozyjnych tworzących się pod wpływem wód roztopowych i letnich ulew (ryc. 1 i 2).

Roślinność rezerwatu nie była dotychczas dokładnie opracowana pod względem geo- botanicznym. Zaledwie 5 zdjęć fitosocjologicznych (w 3 oddziałach obecnego rezerwatu) wykonał I z d e b s k i (7, 8). Kilkanaście gatunków roślin naczyniowych z lasów okolic Bon

dyrza podają F i j a ł k o w s k i (3) i I z d e b s k i (5, 10). Wątrobowce tego terenu opracował K a r c z m a r z (14), K u c (15) zaś wymienia kilka gatunków mchów.

Pierwszą wzmiankę o projektowanym rezerwacie Bondyrz można znaleźć w pracy

F i j a ł k o w s k i e g o i G r e s z t y (4), krótką zaś charakterystykę roślinności rezerwatu

Debry podaje K u r e k (16).

(2)

Celem badań jest charakterystyka geobotaniczna zbiorowisk leśnych rezerwatu.

TEREN BADAŃ

Rezerwat leśny Debry leży na terenie zachodniej części Roztocza Środ

kowego, w lasach nadl. Zwierzyniec, uroczysko Gilimówka. Od najbliższej osady Bondyrz jest oddalony o ok. 1 km, a od wsi Guciów — ok. 2,5 km.

W skład rezerwatu wchodzą oddz. 155-161.

Ryc. 1. Położenie rezerwatu Debry; 1 — gra

nice rezerwatu

Localization of the Debry reservation; 1 — reservation borders

Debry

The sculpture of the area in the De

bry reservation

Otulinę rezerwatu tworzą od strony północnej, wschodniej i południo

wej lasy właścicieli indywidualnych, zachodnią wyznacza linia oddziałowa między rezerwatem a oddz. 153 i 154. Granicę z lasami chłopskimi stanowi rów o szerokości 3 m. Trudno znaleźć granicę w części północnej rezerwatu między oddz. 155 i 157, gdyż teren jest tu pocięty głębokimi debrami.

Rezerwat znajduje się na terenie wypiętrzonym, silnie sfalowanym, o bar

dzo urozmaiconej rzeźbie. Wzniesienia o stromych zboczach (wysokość względna do 85 m) biegną z północnego zachodu na południowy wschód.

Wzdłuż granicy północnej rezerwatu teren stale wznosi się w kierunku za

chodnim do wysokości 340 m n.p.in. Na płaskowyżu znajdującym się w części środkowej rezerwatu wysokość bezwzględna wynosi 350 m n.p.m. (ryc. 2).

Obszar ten przecinają dwie głębokie debry biegnące z południa na północ.

Wschodnia część rezerwatu przecięta jest wąwozem rozciągającym się ze

wschodu na zachód od parowu położonego na granicy południowej. Biegnie

(3)

nim droga między oddz. 160/161/159. Wśród licznych debr, wąwozów i jarów najbardziej atrakcyjna pod względem geomorfologicznym i krajobrazowym jest debra Kaczorowska.

Podłoże rezerwatu stanowią margle kredowe pokryte w 80% lessem.

Tylko niewielką powierzchnię przy południowo-zachodniej granicy zaj

mują utwory piaszczyste (17). Z utworów lessowych wytworzyły się gleby płowe właściwe. Są one czynne, o dużej biologicznej aktywności, zawierają w wierzchniej warstwie stosunkowo dużo magnezu i potasu. Są siedliskiem mezotroficznych lub słabo eutroficznych lasów z udziałem buka, jodły, dębu i grabh. W kompleksie z nimi wytworzyły się gleby brunatne wyługowane (oddz. 156, 158 i 161). Powstały z utworów pyłowych na glinie lekkiej, prze- warstwionej piaskiem, na zwietrzelinie marglu kredowego. W oddz. 161 glebę tę tworzy piasek luźny pylasty.

Gleby bielicowe właściwe występują na niewielkiej powierzchni rezer

watu przy jego południowo-zachodniej granicy (oddz. 156). Wytworzone są z piasku luźnego. Są słabo zbielicowane.

W dolinach debr (Szerokiej i Kaczorowskiej), wzdłuż dróg między oddz.

160/161/159 wykształciły się mady brunatne. Są to mady bardzo lekkie, średnio głębokie, słabo oglejone. Powstały z piasków luźnych pylastych zalegających na piasku słabogliniastym lub na utworach pyłowych zwykłych.

Rędziny brunatne zajmują bardzo małą powierzchnię w zachodniej części oddz. 156. Wytworzone są ze zwietrzeliny marglu kredowego o składzie mechanicznym gliny lekkiej pylastej na glinie średniej. Odczyn kwaśny w wierzchniej warstwie przechodzi w słabo zasadowy w glinie średniej.

Stosunki wodne nie są korzystne dla roślinności rezerwatu, na tym terenie bowiem nie ma strumyków, rzek ani żadnych zbiorników wodnych.

Najbliższą rzeką jest Wieprz, oddalony od granicy północnej o 1 km. Zbiera on nadmiar wód opadowych.

Budowa geologiczna i ukształtowanie terenu sprzyjają wsiąkaniu i prze

nikaniu wody w głąb podłoża, którym są piaski i spękana kreda. Znaczne ilości opadów (600-700 mm rocznie) z powodu przepuszczalności podłoża tworzą poziom wód gruntowych na znacznej głębokości. Wody opadowe przyczyniają się do erozji stoków i dolin, przez co powodują poszerzanie i pogłębianie istniejących już debr i wąwozów.

Zboczowe ruchy wód wgłębnych i powierzchniowych są dość niewyraźne.

Maskuje je warstwa lessu oraz spękane podłoże kredowe. Wysięki wód

w postaci sączących się lub ginących w glebie źródeł są rzadko spotykane

u podnóży większych wzniesień (oddz. 157 i 160). Częstsze od wycieków

są wysięki i podsięki wodne, o czym świadczą kępy roślinności higrofilnej

i nitrofilnej.

(4)

Ważniejsze dane klimatyczne dla Roztocza Środkowego, a więc i dla ba

danego terenu zestawił I z d e b s k i (6). Na terenie rezerwatu nie prowadzono żadnych badań mikroklimatycznych, dlatego trudno jest powiązać rozmiesz

czenie i skład florystyczny zbiorowisk leśnych z danymi klimatycznymi z naj

bliższych stacji klimatycznych w Tomaszowie Lubelskim lub Zamościu.

METODY PRACY

Badania terenowe przeprowadzono w sezonie wiosenno-letnim 1991 r. Zdjęcia fitoso- cjologiczne wykonano według nieco zmodyfikowanej metody B r a u n - B l a n q u e t a (1).

Przy ocenie stosunków ilościowych dla poszczególnych gatunków zastosowano skalę 10-stopniową. Wykonano 30 zdjęć fitosocjologicznych, które zakwalifikowano do 2 ze

społów roślinnych (tab. 1). Miejsca wykonanych zdjęć przedstawiono na ryc. 3. Po

szczególne zespoły opisano pod względem składu florystycznego i panujących warun

ków siedliskowych. Gatunki charakterystyczne i wyróżniające jednostki fitosocjologiczne podano za M a t u s z k i e w i c z e m (18). Nazewnictwo roślin naczyniowych przyjęto za J a s i e w i c z e m (12), a mchów — za O c h y r ą i S z m a j d ą (19).

Ryc. 3. Stanowiska zdjęć fitosocjologicznych w rezerwacie Debry; 1 — linie oddziałowe, 2 — drogi leśne, 3 — numer oddziału, 4 — numer zdjęcia fitosocjologicznego The sites of phytosociological records in the Debry reservation; 1 — division lines, 2 -—

forest roads, 3 — number of division, 4 — number of phytosociological records

Równolegle z analizą florystyczną przeprowadzono badania glebowo-ekologiczne. Wy

kopano 3 odkrywki glebowe, a w pobranych do analiz próbkach oznaczono według ogólnie

przyjętych metod (2) niektóre właściwości fizyczne i chemiczne gleby. Otrzymane wyniki

zestawiono w tab. 2. Dokładne badania gleboznawcze tego terenu przeprowadził OZLP

w Lublinie (17).

(5)

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ROŚLINNOŚCI REZERWATU

Podstawowymi gatunkami budującymi drzewostan w rezerwacie są jo

dła pospolita i buk zwyczajny, w mniejszym stopniu — sosna zwyczajna i grab zwyczajny. Stopień zachowania drzewostanu nie jest jednakowy w po

szczególnych częściach rezerwatu. Najlepiej zachował się w części północnej.

W części wierzchowinowej został mocno przerzedzony w wyniku huraganu, jaki miał miejsce w r. 1974. Wyrządził on duże zniszczenia wyłamując wiele drzew (głównie jodeł). Po ich usunięciu powstały dość rozległe odlesione po

wierzchnie, które obecnie są ponownie zalesiane. Podsadza się jodłę i buka z domieszką modrzewia, jaworu i sosny.

Jodła jest gatunkiem panującym na ok. 70% powierzchni rezerwatu, głównie na wierzchowinach i łagodnych zboczach. Wykazuje wysoki stopień dorodności. Tworzy proste, gonne strzały i w większości ma piramidalny po

krój korony. Stan odnowienia naturalnego tego gatunku jest na ogół nieza

dowalający. Bardzo gęsty podszyt jodłowy występuje tylko w przerzedzonej sośninie w oddz. 156.

Buk wykazuje również dobry stopień dorodności. Występuje w jarach i na bardziej stromych stokach. Pokrywa ok. 20% powierzchni rezerwatu.

Wykształca podrost w obydwu asocjacjach, ale największą zdolność rozwo

jową znajduje w zespole Dentario glandulosae-Fagetum.

Liczne pomnikowe okazy buka występują przeważnie na zboczach wą

wozów śródleśnych (np. w oddz. 161). Ich pnie porośnięte są do wysokości ok. 3 m przez liczne gatunki mszaków tworzących zespoły między innymi Metzgerietum furcatae i Madotheceto-Leskeetum neruosae (14).

Inne gatunki drzew, jak: sosna, grab, olsza czarna, brzoza brodawkowata i jawor m ają charakter występowania kępowy lub jednostkowy.

Warstwa krzewów zbudowana jest głównie z podrostu buka oraz graba, klonu zwyczajnego, trzmieliny brodawkowatej i europejskiej, kaliny. Zwraca uwagę ekspansja bzów czarnego i koralowego, zwłaszcza w miejscach prze

świetlonych, o znacznym stopniu degradacji gleby i runa.

Runo wykształca się mniej więcej równomiernie. Szczególnie bujnie rozwija się ono w licznych debrach. Panują tu gatunki higrofilno-nitrofilne:

Impatiens noli-tangere, Circaea lutetiana, Athyrium filix-femina, Urtica dioica. Licznie występują mszaki (o pokryciu do 60%): Pellia epiphylla, Conocephalum conicum i Atrichum undulatum.

Na zboczach wąwozów runo różnicuje się w zależności od położenia na stoku. W dolnych, wilgotnych i żyznych partiach zboczy rośnie miejscami licznie Polystichum aculeatum, Dryopteris filix-mas, Athyrium filix-femina.

Górne części zboczy porastają najczęściej: Lamiastrum galeobdołon, Galium

(6)

Tab. 1. Skład florystyczny zespołów: Dentario glandulosae-Fagetum i Abietetum poloni

cum w rezerwacie Debry

The floristic composition of the following associations: Dentario glandulosae-Fagetum and Abietetum polonicum in the Debry reservation

N u m e r z d j ę c i a N o . o f r e c o r d

N u m e r o d d z i a ł u N o . o f s e c t i o n

Z w a r c i e w a r s t w y a w % C o v e r o f l a y e r a i n % Z w a r c i e w a r s t w y a . w % C o v e r o f l a y e r a ^ i n %

Z w a r c i e w a r s t w y b w % C o v e r o f l a y e r b i n %

P o k r y c i e w a r s t w y c w % C o v e r o f l a y e r c i n % P o k r y c i e w a r s t w y d w % C o v e r o f l a y e r d i n %

1 . D e n t a r i o g l a n d u l o s a e - F a g e t u m : L e n t a r i a g l a n d u l o s a ♦ . E u p h o r b i a a m y g d a l o i d e s

2 . F a g i o n s i l v a t i c a e : F a g u s s y l v a t i c a a F a g u s s y l v a t i c a a 1 F a g u s s y l v a t i c a b ' F a g u s s y l v a t i c a c L e n t a r i a b u l b i f e r a

3 . F a g e t a l i a s i l v a t i c a e : C a r p i n u s b e t u l u s a C a r p i n u s b e t u l u s a 1 C a r p i n u s b e t u l u s b ‘ C a r p i n u s b e t u l u s c F r a n g u l a a l n u s b F r a n g u l a a l n u s c I r a p a t i e n s n o l i - t a n g e r e G a l i u m o d o r a t u m L a m i a s t r u m g a l e o b d o l o n L r y o p t e r i s f i l i x - m a s A s a r u m e u r o p a e u m C i r c a e a l u t e t i a n a S t a c h y s s y l v a t i c a

C h r y s o s p l e n i u m a l t e m i f o l i u m C i r c a e a a l p i n a

A c t a e a s p i c a t a V i o l a r e i c h e n b a c h i a n a A t r i c h u m u n d u l a t u m P u l m o n a r i a o b s c u r a V e r o n i c a r a o n t a n a C a r e x s y l v a t i c a i a r i s ą u a d r i f o l i a F e s t u c a g i g a n t e a ł o l y s t i c h u m a c u l e a t u m C a r e x p i l o s a

P o l y g o n a t u r a m u l t i f l o r u m S c r o p h u l a r i a n o d o s a S a n i c u l a e u r o p a s a E p i l o b i u r a m o n ta n u m

4 . Q u e r c o - F a g e t e a : C o r y l u s a v e l l a n a b C o r y l u s a v e l l a n a c

C a r e x d i g i t a t a H e p a t i c a n o b i l i s P o a n e m o r a l i s A n e m o n e n e m o r o s a E u r h y n c h i u m z e t t e r s t e d t i i

5 . A b i e t e t u m p o l o n i c u m : A b i e s a l b a a

A b i e s a l b a b A b i e s a l b a c D r y o p t e r i s d i l a t a t a L y c o p o d iu m a n n o t i n u r a

6 . V a c c i n i o - P i c e e t e a : P i n u s s y l v e s t r i s a P i n u s s y l v e s t r i s c l i c e a a b i e s a P i c e a a b i e s b G a l i u m r o t u n d i f o l i u m V a c c i n i u m m y r t i l l u s I t e r i d i u m a ą u i l i n u m P y r o l a m i n o r 1-y r o i a 6 e c u n d a I l i e r a c i u m ra u ro ru m

CM K A -e tifW C C— CO O O N

Lf\ I P K O l C K f l U l l A i n i A l A W '

l f \ co CO IA \O '

1 1 ' '8

Ô Ô ^{I I} ^{I I O} Ô ^{I I I} Î I I O I I

to cm in cu

- t- r - t o V- •

ca 0 3 c a o > c ~ -v o c r '0 \< X 'f’

15730

i <r» cr> o t® oa c - koco r— r—

• , o , . o o o o

4 • 2

5 1 7 5 4 8 7 7 8 9 3 6 8 7 8 8 7 9 1 1

i 5

3 1 3 1 2 4 . 2 ♦ ♦ 3 3 1 3 1 1 3 2 2 + ♦ 1 1 1 ♦

4 + + ♦

1 +

2 2

3 ♦ 1 1 1

4 ♦ . .

4

6 7 6 7 3 + + + 1 ♦ + + + . 4 . 4 ♦ + 1 1 +

+ + + + 4 + 4 4 5 5 3 1 1 3 ♦ + + 1 2 ♦

1 + 1 1 1 2 ♦ 1 3 2 2 3 4 3 6 6 1 + + + 1 1 1 ♦ .

+ + + 1 + + + + 1 1 + ♦ + 4 + . ♦ 1 + 3 4 • + ♦ +

+ + 1 1 + 1 + 2 . . 1 1 ♦ 1 + +

+ + 1 1 . + + + • + + . 4 1 . . 4 4 4

♦ 1 + 1 + +

1 + +

+ + ♦ 4 ■ł + +

+ +

+ ♦ ♦ 4 ♦ + . + + 4 + 4 +■

. + + 1 ♦ 3 1 1 1 ♦ . 1 . 1 1 • . 1 1 1 2 1

♦ 1

+ + . . ♦ • . ♦ 1

. ♦ +

1 ♦

2 + 4 3

♦ 4

4 ♦ •

. +

+ + + 4 4 4 4 4 . . 4 1 4 .

+

. 2 1 2 . ♦ . 2 2 ♦ •1 + 4 . . 6 4 3 3 2 5 5 5 4 5 . 4 + 4 . . 4 1 4 . 1 .. 2 2 2 . 1 . 1 4 . . 1 1 2 1 2 4 1 + ♦ 4 . . 4 4 4 . 1 4 1 4 4 . 1 . 4 4 4 4 1 2 2 1

+ + 1 . 4 + 4 . 4 . 4 . . , 4

4 1 4

2 4 ♦ ♦

5 +

(7)

Ciąg dalszy tab. 1. — Table 1 continued

N u m e r z d j ę c i a

N o . o f r e c o r d - <\i

7 . G a t u n k i t o w a r z y s z ą c e ( A c c o m p a n y i n g s p e c i e s ) :

io p u lu s tre m u la a ...

I o p u l u s t r e m u l a b • ...

I o p u l u s t r e m u l a c . ♦ ...

S a m b u c u s n i g r a b . . 1 . . ...

S a m b u c u s r a c e m o s a b S a m b u c u s r a c e m o s a c S o r b u s a u c u p a r i a b S o r b u s a u c u p a r i a c Y i b u r n u m o p u l u s b A t h y r i u m f i l i x - f e m i n a O x a l i s a c e t o e e l l a R u b u s h i r t u 8

D r y o p t e r i a c a r t h u s i a n a K y c e l i s r a u r a l i s G e r a n i u m r o b e r t i a n u m U r t i c a d l o i c a R u b u s i d a e u s R a n u n c u l u s r e p e n s T h e l y p t e r l s p h e g o p t e r i s L u z u l a p i l o s a

G y m n o c a r p iu m d r y o p t e r i a A j u g a r e p t a n s

G a l e o p s i s p u b e s c e n s M o e h r i n g i a t r i n e r v i a h a j a n t h e m u m b i l o l i u m C r u c i a t a g l a b r a D e s c h a m p s i a c a e s p i t c s a V e r o n i c a o f f i c i n a l i s H y p e r i c u m p e r f o r a t u m P r a g a r i a v e s c a i o t e n t i l l a e r e c t a V e r o n i c a c h a m a e d r y s ł l a g i o m n i u m u n d u l a t u m C o n o c e p h a l u m c o n ic u m L r a c h y t h e c i u m r u t a b u l u m ł l a g l o m n i u m p u n c t a t u m i l a g i o t h e c i u m s y i v a t i c u m Ł l a g i o t h e c i u m l a e t u r a l o l y t r i c h u m f o r m o s u m L i c r a n e l l a h e t e r o m a l l a ł o h l i a n u t a n s ł l a g i o m n i u m a f f i n e i l e u r o z i u m s c n r e b e r i D i c r a n u m s c o p a r i u m

5 1 2 1 4

4 + 4 4 ♦ • • 4 4- • 4 4

4 4 4 4

4 4 4

4 4

2 + + + 2 4 + 1 1 1 + 4 4 4 1 2 1 4 3 2 1 3 4 4 4 4 4

+ 2 1 1 4 2 ♦ 1 1 1 1 + 2 1 1 3 2 4 3 4 2 1 2 2 1 2 2 2 2

+ 1 1 + ♦ + 4 ♦ ■4 1 4- 1 1 1 2 2 6 3 4 4 4

+ + • + + + + 1 4 + 4- 4 4 4 4 4 2 4 4 4 4 4 4 4

+ + + + 4 + + +■ + ♦ 4 4- 4- 4 4 4 4 4 4 4

♦ 1 ♦ + + + +■ 4 ♦ + 4 4 4

♦ 1 ♦ ♦ • ♦ • 4- + 4 4 4

+ 1 4 + ♦ 4 2 1 4 4 4 4 4 4

♦

4 4 + + 4 4 4 4 4 t

♦ 4-4- 4 4 4 • • 1 4 4

+ ♦ 4 4 4 4 4 • 4

+ + + + + 4- 4- 4 4 • • 4 4 4 •

4 * 4- ♦ • 4 • 4 4 • 4 •

4 ♦ + 4- 4- 4 4 4 + ♦ • • • •

4 + + 4 4 4- 4 4 4 4 4 1 4 1 1 1 1

4 4 4 4 4

4 4

4 4 4 •

4 4

1

2 1

♦

1 4

4 1 1 1 4 1 1

4 4 4 4

1 1 1 3

4

4 4

l o l y t r i c h u m j u n i p e r i n u m . . . ... . . . .

G a t u n k i s p o r a d y c z n e ( S p o r a d l c s p e c i e s ) : 2 . A c e r p s e u d o p l a t a n u s b , c 5 ( + ) . 3 . i r u n u s p a d u s c 2 ( + ) . L y s i m a c h i a n e m o ru m 5 ( + ) . 4 . h e l i c a n u t a n s 1 7 ( + ) . 6 . 1 ' r i e n t a l i s e u r o p a e a 2 2 ( + ) , D e t u - l a p u b e s c e n s b 2 9 ( ♦ ) . 7 . D e t u l a p e n d u l a a 1 7 ( 1 ) . C h a e r o p h y l l u m a r o m a t i c u m 2 ^ 1 ) , C a m p a n u la p a t u l a 1 7 ( + ) , C a r e x p a i l e s c e n s 2 3 ( + ) , I i i e r a c i u m v u l g a t u r a 2 7 ( + ) . l y c o p o d i u m c i a v a t u m 2 7 ( + ) , L u z u l a m u l t i l i o r a 9 ( + ) , i l a t a n t h e r a b i f o l i a 2 9 ( + ) » l e t a s i t e s a l b u s 5 ( 1 ) , i o l y g o n u m h y o r o p i - p e r 2 1 ( ♦ ) , S e n e c i o n e r a o r e n s i s 2 5 ( + ) , S o l i d a g o v i r g a - a u r e a 2 9 ( + ) , B r a c h y t h e c i u m v e l u t i n u m 3 ( + ) . ł l a g i o c h i l a a s p l e n i o i d e s 6 ( 4 ) , R h is o m n lu m p u n c t a t u m 6 ( 4 ) , ł l a g i o t h e c i u m d e n t i c u l a t u m l 6 ( + ) » P e l l i a e p i p h y l l a 6 ( 2 ) , lly l o c o m n i u m s p l e n d e n s 2 9 ( + ) .

odoratum i miejscami Carex pilosa. Wymienionym gatunkom towarzyszy Oxalis acetosella.

Obok gatunków rodzimych, stanowiących główny trzon flory rezerwatu, występuje też szereg roślin synantropijnych zajmujących siedliska antropo

geniczne, jak: drogi leśne, przecinki, które są jednocześnie głównymi szlakami ich wnikania w głąb zbiorowisk leśnych.

Po obydwu stronach linii oddz. 159/161 w rozszerzeniu dna parowu

na powierzchni kilkunastu arów sztucznie wprowadzono olszę czarną, która

obecnie jest ok. 20-letnia. W runie obok panującej Urtica dioica dość licznie

występują Stellaria media i Galeopsis pubescens.

(8)

Dentario glandulosae-Fagetum K lik a 1927 em. M a t. 1964

(tab. 1, zdj. 1— 20)

Zespół żyznej buczyny karpackiej reprezentuje najbardziej wartościowe pod względem przyrodniczym zbiorowisko roślinne. Zajmuje stoki i doliny licznych debr w oddz. 155, 157-161. Jest to cienisty las o strukturze 4-warstwowej. Zwarcie koron drzew osiąga 90%. Najwyższą warstwę tworzą jodła i buk. Przeciętnie m ają one 30 m wysokość i 50-60 cm średnicy pnia w pierśnicy.

Osobliwością są pomnikowe przestoje buka (ponad 30 m wysokości i ok.

360 cm obwodu w pierśnicy) oraz jodły (ok. 40 m wysokości i prawie 1 m średnicy). W niższej warstwie drzew spotyka się buka, graba, rzadziej brzozę brodawkowatą i topolę osikę. Osiągają one średnio 30% zwarcia. W grani

cach 5-50% waha się zwarcie krzewów. Głównym składnikiem tej warstwy jest buk, rzadziej jodła. Rzadko występują też grab, bzy czarny i koralowy, kruszyna i leszczyna. Runo osiąga przeciętnie 75% pokrycia. W miejscach silnie ocienionych jest skąpe (40% pokrycia), a na siedliskach wilgotnych i żyznych (dna wąwozów) jest bardzo bujne, osiągając 90% pokrycia.

Najczęstszymi roślinami w zespole są gatunki rzędku Fagetalia siluati- cae: Impatiens noli-tangere, Galium odoratum, Dryopteris filix-mas, Lamia- strum galeobdolon i Asarum europaeum. Osiągają one największe pokrycie (niektóre do 70%). Nieliczną grupę stanowią gatunki klasy Querco-Fagetea.

Na uwagę zasługują rośliny towarzyszące, na czoło których wysuwają się gatunki o szerokiej amplitudzie ekologicznej oraz słabo borowe: Abies alba, Oxalis acetosella, Athyrium filix-femina, Dryopteris carthusiana, Rubus hir- tus, Mycelis muralis i Majanthemum bifolium.

Warstwa mszaków wykształca się nierównomiernie. W niektórych pła

tach brak jej zupełnie, w innych natomiast pokrycie ich dochodzi do 60%.

Największe pokrycie osiągają na dnie wąwozów i w niskich partiach zbo

czy. Są to: Atrichum undulatum, Pellia epiphylla i Conocephalum conicum.

Wśród nich występuje też rzadki gatunek górski Catharinea Ilaussknech- tii (13).

Dantario glandulosae-Fagetum w rezerwacie jest zespołem mało zmien

nym. Wydzielić można w nim facje:

Facja z Impatiens noli-tangere (zdj. 1-5) na dnach wąwozów na żyznym

i dobrze uwilgotnionym podłożu. Niecierpek pospolity osiąga w niektórych

płatach 70% pokrycia. Towarzyszą mu zwykle Chrysosplenium alternifolium,

Chaerophyllum hirsutum, Ranunculus repens oraz mszaki: Conocephalum

conicum, Plagiomnium undulatum i Plagiochila maior.

(9)

Facja papropciowa (zdj. 6-7) z dużym udziałem Athyrium filix-femina, Dryopteris filix-mas i Dryopteris carthusiana oraz domieszką Polystichum aculeatum i Gymnocarpium dryopteris — występuje głównie na zboczach wąwozów. Zaznacza się w niej udział gatunków wymagających żyznego i wilgotnego podłoża: Stachys syluatica, Asarum europaeum i Atrichum undulatum. Przypomina ona fację z Polystichum lobatum (P. aculeatum), opisaną z Roztocza przez I z d e b s k i e g o (7).

Facja z Galium odoratum (zdj. 8-12) zajmuje wyższe partie zboczy w miejscach o grubej, słabo rozłożonej ściółce. Sąsiaduje z płatami gajowca żółtego.

Facja z Lamiastrum galeobdolon (zdj. 13-17) wykształca się w szczyto

wych i podszczytowych częściach wzniesień. Gajowcowi żółtemu najczęściej towarzyszą Oxalis acetosella i Galium odoratum.

Facja z Carex pilosa (zdj. 19-20) pokrywa górne i szczytowe partie zboczy wąwozów. W płatach turzycy orzęsionej rosną również dość licznie:

Galium odoratum, Oxalis acetosella, rzadziej Athyrium filix-femina.

Podłoże omawianej asocjacji stanowią gleby płowe właściwe oraz bru

natne wyługowane. Odczyn gleb w poziomie próchniczno-akumulacyjnym jest słabo kwaśny. Stopniowy wzrost wartości pH wraz z głębkością profilu wskazuje na powoli postępujący proces bielicowania gleby.

P r o f i l n r 2 (zdj. 13)

0 - 1 cm ściółka liściasta słabo rozłożona,

7-20 cm glina lekka silnie spiaszczona, pylasta, szara, 21-40 cm piasek gliniasty lekki, pylasty, szaropopielaty, 41-80. cm glina lekka silnie spiaszczona, pylasta.

W poziomie próchniczno-akumulacyjnym badanej odkrywki glebowej stwierdzono 2,71% substancji organicznej. Zasobność gleby w fosfor i potas jest zła (tab. 2).

Podobny typ zbiorowisk roślinnych opisano z innych miejscowości Roz

tocza Środkowego (7, 9, 11).

Abietetum polonicum ( D z iu b . 1928) B r. BI. et V lie g . 1939

(tab. 1, zdj. 21-30)

Wyżynny jodłowy bór mieszany zajmuje ok. 70% powierzchni rezerwatu.

Jest cienistym lasem jodłowym z domieszką buka i sosny. Zwarcie drzew

dochodzi do 80%. Dominującym gatunkiem w drzewostanie jest jodła, która

osiąga średnio 35 m wysokości i ok. 60 cm średnicy pnia w pierśnicy.

(10)

Tab. 2. Niektóre właściwości fizyczne i chemiczne gleb rezerwatu Debry w woj. zamojskim Some physical and Chemical properties of soil in the Debry reservation near Zamość

Nr No.

Głębokość poziomu

w cm Depth of

horizon in cm

Procentowy udział frakcji o średnicy w mm

Per cent of fractions p H

Zawartość w Content in

% humusu

of humus

mg/100 g gleby mg/100 g

of soil

1 -0 ,1

diameter in mm

0 ,1 -0 ,0 5 0 ,0 5 — 0 ,0 2 0 ,0 2 -0 ,0 0 6 0 ,0 0 6 -0 ,0 0 2 0 ,0 0 2 H2O HC1 I<2O P2O5

1 6-15 39 15 30 10 2 4 5,7 4,8 0,52 3,0 2,8

100 14 20 46 9 2 9 5,4 4,5 0,10 2,5 1,0

7-20 32 17 26 9 0 16 4,8 4,3 2,71 4,4 1,1

2 30-40 47 16 24 9 1 3 5,0 4,5 0,93 3,5 3,3

80 38 14 28 13 5 2 4,9 4,4 0,36 3,6 2,4

0-10 47 21 23 4 5 0 4,5 3,9 16,34 6,5 4,1

3 20-25 74 10 10 3 3 0 4,6 4,4 0,65 2,9 4,2

45-50 44 19 21 6 4 6 4,8 4,6 0,39 3,0 4,3

100 60 12 17 6 1 4 5,3 bo '

0,18 ^{9 9} 4,1

Obserwacje w terenie wskazują, że największe zwarcie osiąga ona w nisko położonych partiach lasu.

Warstwę krzewów (zwarcie 10-60%) stanowi głównie podrost drzew oraz bez koralowy, kruszyna i jarzębina. Krzewy rozmieszczone są nierówno

miernie i tworzą większe lub mniejsze kępy w miejscach lepiej naświetlo

nych. Zwraca uwagę ekspansja bzów czarnego i koralowego (zwarcie do 50%

w zdj. 21), które nie dopuszczają do właściwego rozwoju podrostów i nalo

tów jodłowych (oddz. 155, 156, 157, 160).

Pokrycie runa waha się w granicach 70-90%. Wyraźną przewagę w po

szczególnych płatach wykazują paprocie: Athyrium filix-femina (40% pokry

cia w zdj. 21), Dryopteris filix-mas (30% w zdj. 23), Pteridium aguilinum (50% w zdj. 26) oraz jeżyny — Rubus idaeus (40% w zdj. 24) i Rubus hirtus (60% w zdj. 25), tworzące odpowiednie facje.

Mszaki występują nierównomiernie i osiągają 10-70% pokrycia w zależ

ności od wilgotności podłoża.

Abietetum polonicum wykazuje zubożenie w gatunki charakterystyczne zespołu. Z nich największą stałość i zwarcie osiąga jodła. Za lokalne ga

tunki charakterystyczne uznawane są: Circaea alpina, Dryopteris dilatata, Huperzia selago i Galium rotundifolium (8), ale i one osiągają w rezerwacie niewielką stałość i pokrycie.

Z roślin borowych najczęściej występują: Dryopteris carthusiana, Vac-

cinium myrtillus, Majanthemum bifolium i Luzula pilosa. W składzie flory-

stycznym zespołu zaznacza się wyraźnie grupa gatunków grądowych z gleb

lessowych, przez co nawiązuje on do żyznych fragmentów boru jodłowego

(11)

z innych terenów Roztocza Środkowego (8). Wpływa na to również sąsiedz

two płatów buczyny karpackiej.

Abietetum polonicum związany jest ze zboczami wzniesień o kącie na

chylenia do 40°. Niektóre fragmenty występują na płaszczowinach wzniesień w miejscach nieznacznie nachylonych. Zespół wykształca się na glebach pło

wych i brunatnych wytworzonych z utworów lessowatych oraz średnio zbie- licowanych wytworzonych z piasków gliniastych. Gleby są na ogół dobrze uwilgotnione. Charakteryzują je profile glebowe nr 1 i 3.

P r o f i l n r 1 (zdj. 21)

1- 5 cm ściółka iglasto-liściasta słabo rozłożona,

6-15 cm pył zwykły słabo próchniczny, szarawopopielaty, ukorzeniony, wilgotny, przechodzi w:

16-100 cm pył zwykły jasnobeżowy z rdzawymi plamami, zwięzły, wilgotny.

P r o f i l n r 3 (zdj. 25)

0- 2 cm ściółka iglasta słabo rozłożona,

3-10 cm piasek słabogliniasty pylasty, próchniczny, ukorzeniony, ciemnoszary, prze

chodzi w:

11-25 cm piasek słabogliniasty jasnobeżowy, wilgotny,

26-50 cm piasek gliniasty mocny pylasty, jasnobeżowy, wilgotny, 51-110 cm piasek gliniasty lekki pylasty, jasnożółty, wilgotny.

Ilość substancji organicznej w warstwie próchniczno-akumulacyjnej zmie

nia się w granicach 0,52-16,34%. Z głębokością gleby ilość humusu gwałtow

nie maleje (tab. 2). Stopniowy wzrost wartości pH wraz z głębokością profilu wskazuje na zbielicowany charakter gleby. Zasobność gleb w fosfor i potas jest zła.

Badane płaty boru jodłowego nawiązują do żyznych fragmentów Abiete

tum polonicum z Roztocza Środkowego (8, 9, 11).

ROŚLINY RZADKIE I CHRONIONE

W czasie badań florystycznych w latach sześćdziesiątych odnaleziono w lasach okolic Bondyrza kilkanaście gatunków roślin rzadkich i chronio

nych. Kilka z nich to rośliny górskie, które znalazły doskonałe siedlisko w licznych wąwozach porośniętych przez lasy bukowe i bukowo-jodłowe.

Znaleziono wówczas: Corydalis cava, Saluia glutinosa, Epipactis latifolia (3),

Cystopteris fragilis, Dryopteris oreopteris, Polystichum lobatum (P. acule-

atum), Phyllitis scolopendrium, Asplenium trichomanes, Eguisetum hiemale

(E. hyemale), Lycopodium selago (Huperzia selago), Dentaria glandulosa,

Hypericum montanum, Pirola uniflora (Moneses uniflora), Veronica mon-

tana, Senecio nemorensis i Cephalanthera longifolia (5). Stwierdzono też

(12)

kilka rzadkich gatunków mszaków, np. Brachythecium reflexum, Seligeria pusilla i Catharinea Haussknechtii (14, 15). Przypuszczalnie kilka z tych gatunków roślin występowało na terenie rezerwatu Debry.

Obecnie mimo dokładnych poszukiwań nie odnaleziono stanowiska Phyl- litis scolopendrium, Asplenium trichomanes, Equisetum hyemale, Cystopte- ris fragilis, Moneses uniflora i Cephalanthera longifolia. Dość często spo

tyka się natomiast następujące gatunki: Dentaria glandulosa, Dentaria bul- bifera, Corydalis cava, Euphorbia amygdaloides, Veronica montana, Poly- stichum aculeatum, rzadziej — Petasites albus, Senecio nemorensis, Lysi- machia nemorum, Hedera helix, Dryopteris oreopteris, Polygonatum uerti- cillarum, Galium rotundifolium i Salvia glutinosa.

Cennym uzupełnieniem rzadkiej roślinności rezerwatu jest podlegający ochronie prawnej podkolan biały — Platanthera bifolia. Występuje on ma

sowo w przylegającym do północno-wschodniego naroża rezerwatu młodniku brzozowo-topolowym. Liczne jego okazy występują też na łączce sąsiadującej z oddz. 160.

PIŚMIENNICTWO

1. B r a u n - B l a n ą u e t J.: Pflanzensoziologie. 2. Aufl., Wien 1951.

2. D o b r z a ń s k i B., U z ia k S.: Rozpoznawanie i analiza gleb. PWN, Warszawa 1970.

3. F i j a ł k o w s k i D.: Wykaz rzadszych roślin Lubelszczyzny. Część III. Fragm. Flor, et Geobot. 5(1), 11-35 (1959).

4. F i j a ł k o w s k i D., G r e s z t a T.: Prawna i krajobrazowa ochrona przyrody w woje

wództwie zamojskim. UW, Wydział Ochr. Śród, i Gosp. Wodnej w Zamościu, 1982.

5. I z d e b s k i K.: Rzadsze rośliny lasów Środkowego Roztocza (nadleśnictwa: Kosobudy, Zwierzyniec, Krasnobród). Fragm. Flor, et Geobot. 6(4), 465-479 (1960).

6. I z d e b s k i K.: Zbiorowiska leśne na Roztoczu Środkowym. Torfowiska. Ann. Univ.

Mariae Curie-Skłodowska, sectio B 16, 303-350 (1961).

7. I z d e b s k i K.: Grądy na Roztoczu Środkowym. Ekol. Pol. seria A 10, (18), 523-584 (1962).

8. I z d e b s k i K.: Bory na Roztoczu Środkowym. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, sectio C 17, 313-362 (1962).

9. I z d e b s k i K.: Charakterystyka geobotaniczna rezerwatu leśnego Czerkies na Rozto

czu Środkowym. Ann. Univ. Mariae Curie-Sklodowska, sectio C 19, 189-233 (1964).

10. I z d e b s k i K.: Rośliny górskie Roztocza na tle warunków siedliskowych. Ann. Univ.

Mariae Curie-Skłodowska, sectio C 22, 267-287 (1967).

11. I z d e b s k a M., S z y n a l T.: Badania geobotaniczne w rezerwacie leśnym Obrocz na Roztoczu Środkowym. Ann. Univ. Mariae Curie-Sklodowska, sectio C 12, 351-386 (1962).

12. J a s i e w i c z A.: Nazwy gatunkowe roślin naczyniowych flory polskiej. Fragm. Flor, et Geobot. 30(3), 217-283 (1986).

13. K a r c z m a r z K.: Catharinea Haussknechtii ( J u r . et M ild e ) B r o th . na Roztoczu

i Wyżynie Lubelskiej. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, sectio C 19, 235-238

(1964).

(13)

14. K a r c z m a r z K.: Wątrobowce Roztocza. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, sectio C 22, 289-327 (1967).

15. Kuc M.: Materiały briologiczne z Roztocza. Fragm. Flor, et Geobot. 9(1), 97-116 (1963).

16. K u r e k Z.: Rezerwaty przyrody, [w:] Środowisko przyrodnicze województwa zamoj

skiego. Praca zbiorowa pod red. R. R e s z e l a. Wydz. Ochr. Śród. Gosp. Wodnej i Geologii UW. Zarząd Woj. LOP w Zamościu. Zamość 1989.

17. Mapa gleb rezerwatu przyrody Debry w podzialce 1:5000.

18. M a tu szkie w icz W.: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski.

PWN, Warszawa 1982.

19. O c h y r a R., S z m a j d a P.: An annotated list of Polish mosses. Fragm. Flor, et Geobot. 24(1), 97-145 (1978).

S U M M A R Y

The Debry reservation is situated in the western part of Central Roztocze in the forests of the Zwierzyniec inspectorate about 1 km SW of Bondyrz. It was created for the protection of beech-fir old trees with a number of scarce species of mountain plants occurring in the herb layer on the plateau (upland) and in a few picturesąue ravines.

The vegetation of the reservation is madę up of two associations: Dentario glandulosae- -Fagetum and Abietetum polonicum (Table 1). They are characterized in respect of their floristic composition and the existing habitat conditions. The reservation soils are madę up mainly of grey-brown podzolic soil proper formed from loesses and grey-brown lixiviated soil (Table 2).