Artur Andrzejuk
Filozofia bytu w tekstach Tomasza z Akwinu
A rtur A ndr zejuk Filo zofia b ytu w t ekstach Tomasza z A kwinu
Tomasz z Akwinu (1224/25-1274) - teo- log i filozof, twórca egzystencjalnej teo- rii rzeczywistości oraz integralnej teorii człowieka, oryginalnej koncepcji etyki i polityki. Jako teolog przedstawił najbar- dziej dojrzały i wyważony wykład zasad wiary chrześcijańskiej, która po Soborze Trydenckim stała się oficjalnym naucza- niem Kościoła katolickiego, a sam Tomasz (kanonizowany w 1323 roku) został ogło- szony Powszechnym Doktorem Kościoła (1567). Filozofia Tomasza zaczęła się odra- dzać jeszcze później, bo dopiero po ency- klice Leona XIII Aeterni Patris z 1879 roku i do dziś trwa proces jej rekonstrukcji. To- masz jest autorem monumentalnych pod- ręczników (Summa Theologiae, Summa philosophica), komentarzy do Pisma Świę- tego, dzieł Arystotelesa i innych filozofów starożytnych, dysput uniwersyteckich, licznych listów i opinii naukowych.
Artur Andrzejuk (ur. 1965) - filozof i hi- storyk filozofii, zainteresowany przede wszystkim filozofią Tomasza z Akwinu.
Opublikował m. in.: Słownik terminów, Św. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, t. 35 (1998); Filozofia moralna w tekstach Tomasza z Akwinu (1999); Małe Vademe- cum Tomizmu. Wypisy z ksiąg filozoficz- nych Tomasza z Akwinu (1999); Prawda o dobru. Problem filozoficznych podstaw etyki tomistycznej (2000); Istnienie i isto- ta. Wstęp do filozofii bytu Tomasza z Akwi- nu (2003); Uczucia i sprawności. Związek uczuć i sprawności w „Summa Theologiae”
św. Tomasza z Akwinu (2006); Elementarz filozofii (2007); Metafizyka obecności.
Wstęp do teorii relacji osobowych (2012);
Tomasz z Akwinu jako filozof, Warsza- wa 2017, ss. 183. Jest przewodniczącym Naukowego Towarzystwa Tomistycznego oraz redaktorem naczelnym „Rocznika To- mistycznego”.
Filozofia bytu w tekstach Tomasza z Akwinu
Artur Andrzejuk
Filozofia bytu w tekstach Tomasza z Akwinu
Wydawnictwo von borowiecky
Warszawa 2018
PROJEKT OKŁADKI, OPRACOWANIE GRAFICZNE, SKŁAD I ŁAMANIE Maciej Głowacki
REDAKCJA JĘZYKOWA Elżbieta Pachciarek
Zdjęcie na okładce przestawia statuę św. Tomasza z Akwinu, znajdującą się na rzymskim uniwersytecie Angelicum.
(fotografia autora)
© Copyright by Artur Andrzejuk
© Copyright fot this edition by Wydawnictwo von borowiecky, Warszawa 2018
ISBN 978-83-65806-37-6
WYDAWNICTWO von borowiecky 05–250 Radzymin
ul. Korczaka 9E
tel./fax (0 22) 631 43 93 tel. 0 501 102 977 www.vb.com.pl
e–mail: ksiegarnia@vb.com.pl
Studium philosophiae non est ad hoc quod sciatur quid homines senserint, sed qualiter se habeat veritas rerum.
Studium filozofii nie jest po to, aby poznać to, co ludzie myśleli, lecz jak to by się miało do prawdy rzeczy.
Św. Tomasz z Akwinu, In libros Aristotelis „De caelo et mundo” expositio, lib. 1 l. 22 n. 8.
Mieczysławowi Gogaczowi
Spis treści
I. Tomasz i tomizm (wprowadzenie) ... 11
1. Kim był Tomasz z Akwinu? ...11
2. Na czym polega dzieło Tomasza ...12
3. Czym jest akt istnienia? ...13
4. Tomizm dzisiaj? ...16
5. Uwagi o książce ...19
6. Podziękowania ... 20
II. Krótka historia metafizyki arystotelesowskiej i tomistycznej ...21
1. Filozofia pierwsza Arystotelesa ...21
1) Nazwa „metafizyka” ...21
2) Przedmiot i problematyka ... 22
3) Bóg Arystotelesa ... 24
4) Terminologia ... 25
5) Problem istnienia w metafizyce Arystotelesa ... 26
2. Neoplatońskie i arabskie modyfikacje metafizyki arystotelesowskiej ...27
1) Platonizujące interpretacje arystotelizmu ...27
2) Filozofia Arystotelesa w szkołach syryjskich... 28
3) Średniowieczna filozofia arabska ... 29
4) Teologowie pierwszej połowy XIII wieku ...31
3. Metafizyka Tomasza z Akwinu ... 32
1) Istnienie jako akt bytu ... 33
2) Bóg jako samoistne istnienie... 33
3) Struktura bytów jednostkowych ... 34
4. Potępienia arystotelizmu w 1277 roku i powstanie późnej scholastyki ... 35
1) Zniekształcenie głównej tezy Tomasza ... 35
2) Filozofia Dunsa Szkota i Ockhama ... 36
5. Renesansowy arystotelizm i nowożytny tomizm ... 38
1) Arystotelizm i renesans ... 38
2) Arystotelizm chrześcijański ... 38
3) Tomizm trydencki ... 39
4) Scholastyka katolicka i protestancka ... 39
6. Tomizm po encyklice Aeterni Patris ...41
1) Tomizm tradycyjny ...41
2) Tomizm lowański ... 42
3) Tomizm transcendentalizujący i fenomenologizujący ... 42
4) Tomizm egzystencjalny i konsekwentny ... 43
5) Tomizm analityczny ...44
6) Tomizm biblijny ... 45
III. Arystoteles w interpretacji Tomasza z Akwinu ...48
1. Paradygmatyczne stanowiska Gilsona i Steenberghena ...50
2. Poglądy na Tomaszową interpretację filozofii Arystotelesa autorów opracowań . Komentarzy Tomasza do tekstów Arystotelesa ...54
3. Wybrane Tomaszowe egzystencjalne interpretacje filozofii Arystotelesa ...61
IV. Problem źródeł Tomaszowej koncepcji esse jako aktu bytu ... 74
1. Arystoteles ...74
2. Boecjusz...77
3. Liber de causis ... 78
4. Awicenna ...80
V. Awiceniańskie źródła egzystencjalnej koncepcji bytu Tomasza z Akwinu ...86
1. Główne tematy filozofii Awicenny ... 87
2. Drogi wpływu filozofii Awicenny na metafizykę Tomasza z Akwinu ... 87
3. Repertorium tez Awicenny, które Tomasz z Akwinu cytuje i z których korzysta . w De ente et essentia ...89
VI. Egzystencjalna metafizyka bytu w traktacie De ente et essentia ...96
1. Istnienie jako akt bytu ...98
2. Bóg jako samoistne istnienie ... 100
3. Struktura bytów jednostkowych ...103
4. Zagadnienie subsystencji ... 108
VII. Problem istnienia w Komentarzu do „Liber de causis” ...111
1. Księga o przyczynach ... 111
2. Problematyka terminologiczna ... 114
3. Aspekty i konteksty występowania terminu esse w Komentarzu do Liber de ... causis ... 118
1) Byt jako kompozycja esse i essentia ... 118
2) Pierwsza przyczyna sprawcza jako ipsum esse subsistens i jako przyczyna esse bytów stworzonych ...120
3) Esse jako akt bytu ...121
4) Stwarzanie jako przyczynowanie esse ...127
4. Próba podsumowania ...130
VIII. Zagadnienie własności przejawiających istnienie bytu ...133
1. Ogólna teoria własności istnieniowych ...134
2. Res („rzecz”, realność) ...136
3. Unum („jedno”, jedność) ...139
4. Aliquid („coś”, odrębność) ... 141
5. Bonum („dobro”) ...143
6. Verum („prawda”) ...145
7. Pulchrum („piękno”) ...147
8. Transcendentalia a pierwsze zasady ... 149
9. Transcendentalia a relacje osobowe ... 151
IX. Struktura bytu w Summa contra Gentiles ... 154
1. Typologia bytów substancjalnych ...155
2. Samoistny akt istnienia – Bóg ...157
3. Byty stworzone (przygodne) ...159
4. Byty osobowe (substantiae intellectuales) ... 161
5. Byty materialne ... 166
6. Człowiek jako substancja duchowo-cielesna ... 169
X. Relacje między filozofią i teologią w ujęciu tomistycznym ...175
1. Stan interpretacji ...175
2. Terminologia Tomasza ...176
3. Konieczność teologii ...177
4. Filozofia a teologia ...178
XI. Problem istnienia Boga w filozofii Tomasza z Akwinu a „drogi” dochodzenia . do Boga ... 182
1. Problem istnienia Boga ...182
2. „Drogi” św. Tomasza jako ilustracja tezy, że rozum ludzki może o własnych siłach dojść do istnienia Boga ... 184
3. Droga pierwsza – „z ruchu” (prima via – „ex parte motus”) ...185
4. Droga druga – „z przyczynowości sprawczej” (secunda via – „ex ratione ... causae efficientis”) ... 186
5. Droga trzecia – „z konieczności i przygodności” (tertia via – „ex possibili ... et necessario”)... 188
6. Droga czwarta – „ze stopni doskonałości” (quarta via – „ex gradibus ... perfectionis”) ... 189
7. Droga piąta – „z zarządzania rzeczami” (quinta via – „ex gubernatione rerum”) ... 190
XII. Problem filozoficznego ujęcia istoty Boga w Summa Theologiae ...193
1. Bóg jako Ipsum esse subsistens ...195
2. Własności wynikające z esse jako właściwe atrybuty Boga ...197
3. Własności Boga przypisywane Mu z perspektywy stwarzania ...200
XIII. Problem pojęcia natury w pismach Tomasza z Akwinu ...206
1. Boecjańskie i arystotelesowskie dziedzictwo ...206
2. Tomasza z Akwinu zmagania z boecjańskim i arystotelesowskim dziedzictwem ..209
3. Teoria natury w De ente et essentia ...210
4. Natura jako źródło moralności ...215
5. Prawo naturalne ...218
XIV. Metafizyka istoty w De principiis naturae ... 222
1. Problematyka bytowania ...223
2. Pryncypia natury ...226
3. Przyczyny ... 227
4. Przyczynowanie ...229
5. Podział przyczyn i pryncypiów ...230
XV. Filozofia przyrody nieożywionej w De mixtione elementorum ...234
1. Polemiczne punkty wyjścia rozważań w De mixtione elementorum ... 235
1) Teoria Awicenny ... 235
2) Teoria Awerroesa ... 237
2. Stanowisko Tomasza z Akwinu ...238
XVI. Spór o rozumienie istnienia ...241
1. Wystąpienie Idziego Rzymianina ... 242
2. Interwencje Tomasza Suttona ... 245
3. Stanowiska w sprawie istnienia i istoty w bycie na przełomie XIII i XIV wieku ... 247
XVII. Istnienie pierwszym aktem bytu (zamiast zakończenia) ... 252
1. Na czym polega novum metafizyki tomistycznej? ... 252
2. Jak była droga myślowa Tomasza do sformułowana tezy, że istnienie jest ... aktem bytu?... 255
3. „Czy ktoś inny odkryłby wyjątkowość istnienia, gdyby nie zrobił tego ... Tomasz z Akwinu?” ... 257
Nota bibliograficzna ...262
BIBLIOGRAFIA ...264
Źródła ...264
Opracowania ... 267
Summary ... 281
11
I. Tomasz i tomizm (wprowadzenie)
a , k o w swoim m l niu o wo u si w aki s os b o m li Tomasza z Akwinu lub o kon nua o w, zw kl w z ni z ni za a sobi -
ania z s omis i li ak, o z m s omizm, k u awia owi lko ozo ni w a si os a, bo ania im liku a sz kw s ii o-
o n , o z ks w sam o Tomasza, o is o zn o zna z nia, s osob w kon nua i o m li, a z wsz s kim o, o w m li wa -
s kon nuowania.
asza o owi na i wsz ani s nas u a omizm m s lozo- a aln o b u nos kow o, u o ako is ni ni i is o a, zi ak is ni - nia s anowi o m, n b s , a is o a s anowi o m, z m s . Ta o o- wi o azu owo u limina wi lu inn kon i omizmu, n . s on w zni in a ks w Tomasza z Akwinu, s anowi s n z a- s ki i lozo i ki , s i olo i u alizmu, s ak na nowin- ki lozo zn swoi zas w i s s s m m m low m, zal an m z z o-
i ka oli ki.
1. Kim był Tomasz z Akwinu?
z wi i , ak os awiona kw s ia omizmu musi s owokowa ani o sa- m o w. Tomasza kim b ako m li i l, aki s o wn osi ni i i ak nal ko z s a z o ks w i wsza kon ow s a o z swois o - s i Akwina b lozo m z olo i m wi lu ublika a o k la si ,
b z wsz s kim olo i m, i su u , i o ni lko za o z bowania olo ii, l z w os osz z ln z olo i zn w n na ksz a o m - li lozo zn . am Tomasz b z w i nia zu si olo i m catholicae verita- tis doctor ak sam si bi ok li w Prologu Summa Theologiae. nak z ba a- mi a , Tomasz ni u awia ws z sn olo ii oz wn , a u m o ami awni z mi w w s i ins u onalno ko i ln lub lolo i zno-
m n u zn mi w w s i bibli no is o zn , l z s olas zn olo i s kula wn , k un am n m, m o olo i i k iolo i b a lozo a.
a olo wi musia b lozo m o wi o z mowan lozo i za- l a ksz a nau zan olo ii. z a ku Tomasza n kom on n lozo z- n b sz z w a ni sz z w owo w. o i wsz , Akwina a sku i si w a ni na o mu owaniu lozo zn o s aw olo ii. a o w m kon k- i zw i uwa , mni wi o ow w mi nion o un am n aln o zi a olo i zn o s anowi an o olo ia lozo zna. o u i , uwa a , a- wi owa lozo a s conditio sine qua non u awiania olo ii i la o, b
12
u mis z m olo ii, o zas sw u i nsu a ski za si w k a- ani m ism A s o l sa i o w o mi expositio ad litteram, z li ozos awia- n zazw za la o z ku w k a ow w. wi ni wi , Tomasz ni b lozo m, bo b olo i m, s ak owi z ni , k o ni s ki ow , bo
s ak o z s .
2. Na czym polega dzieło Tomasza
o zasu o k ia z z ilsona i a i aina w ks a Akwina obl ma - ki esse ako ak u b u ni m li i l ka oli , os uszni a i swoi zako- n w lub w zwaniom a i , wk a ali u o w si ku w w kaz wani , na z m ol a w kowo Tomasza i la z o nal s u iowa w a ni o, o k a a- na bok li zn inn mis z w niowi za. azw za m wiono, o- kona on w kowo s n , a n i z wnowa on s n z a s ki - ki i a i ski z lozo k . Tomasz awi si u ako w kowo s awn kom ila o . ak b za ominano, ks inn mis z w niowi za o i a si na sz z bo a sz li i l k u i s anowi sz z obsz ni sz s u- izn ni na l z wan isa s wo Tomasza. o na u w mi ni o ia b Tomaszow o nau z i la, Alb a i lki o, al znalaz ob si na wno sz- z z uzina inn u zon . T za o wi lki s n zi omis zn , oszo- na z z a wi k z z omin n n ominikan w abmanna, a -
i ou a an a, nu, is i la, To lla oku u o zi w li zn oz awa i o a owania . o naw az, w o mo na naukow s -
zm i zw. ba ania m a z mio ow , aki sklas kowani Tomasza umi sz- za o na wal w sza own m i ok m ub wa s w ku zu muz um m - li niowi zn .
T m zas m Tomasz ni okoi i zi w in l k , w wo u a a liw s z - iw , s uwi lbian lub n owan ak a n inn m li i l niowi zn u no sobi w ob azi a ak na z i a s wo anz lmia ski , bonaw n u ia - ski lub szko s zn w akim o ula n m o niku ka oli kim .
z z n o s anu z z mo ni n , al na wno wn s no- wa o ska lozo a b u, k osi Tomasz z Akwinu. ako i wsz w zi a lozo i za o onowa , ab is ni ni b u, z k m u o a m ni sa lozo o- wi mi li k o o bo ni s aw , Tomasz w o l w m li is ni ni , u ako ak b u. Ta za z bu owu a kalni m a z k A s o l sa, w a- ma k nal o u z iwi o k li s o mu owana. ilozo a Toma- sza wi ni s a s o lizm m s now m a z k b u, s wi omi- zm m.
Tak s o mu owan os z ani omizmu ni si ak o mo n zi in- a i omizmu ako z o mowan o n o la onizmu lub ako s ianiza-
13 i a s o lizmu. Tomasz bowi m ni b n o la oniki m. zni o nosi si o u w. Au us na, k b z si kni m naukami la onik w, z - mowa z i s w o wsz s ko, o uwa a za z o n z wia o za uzna za z - iwn nasz wi z , o zmi nia i ul sza 1. s awi z sz wa o zau a au o om o i z 12 oku, k z zakw s ionowali o l Tomasza w a ni za ni z o no z Au us n m i Anz lm m2. awa z a s o lizm m Tomasza s ba zi skom likowana. Tomasz s a ki m ko z s a ni lko z - minolo ii a i o az o lo iki i m o olo ii, al ak a u w ama s o mu owan z z ni o unk w w ia ks i lozo zn alizmu i lu alizmu. nak m a z ka Tomasza ni s m a z k a s o l sowsk , w k os a zn m o zon m ks i b a is o a b u, l z wo z on now m a z k , w k za o z kowu m b n ium s ak is ni nia. To- mizm ni s wi ow zm a s o lizm m i ni ma wob o z o aki o ak lozo a a s o l sowsko omis zna, o z z la a oszono, ni os z a ni mi z s n alizm m a s o l sowskim a m a z k - z s n aln Tomasza. usim wil za z ma si z m na wa ni sz m
okonaniu Akwina .
1 oma A uino, Summa Theologiae, , , , o. Au us inus, ui o inis la oni o um imbu us u a , si ua in ni i a ommo a in o um i is, assum si ua o in ni i nos a a sa, in m lius ommu a i . T ks Tomasza z Akwinu o o z z Corpus Thomisticum.
. oma A uino Opera Omnia, o no i a ins u i n i u Ala n au oma o l oni o am ilona a ni si a is u io um a a nsis a s A. . , os n o o a s m www. o us omis i um.o lu . i ki w ko z s wan s inn w ania, o zazna zon s w z isa .
obl m o z Tomaszow z o no i o m subs an aln usz w z owi ku. aw sz oko i kom n ni omawia awi i ski, Jan Peckham i Tomasz z Akwinu. Spór o jedność formy substancjalnej w człowieku, a szawa , s. .
3. Czym jest akt istnienia?
ak u ws omniano, obl ma ka is ni nia z Tomasz m mia a u is o- i . u A s o l s zauwa w Analitykach wtórych , 2 b , z m inn m s b z m , a z m inn m b w o l . am Tomasz owo u si ona o na o usza, k o nia entia quo o entia quod, la k o i wsz ozna- za w a ni o, o owo u alno aki s uk u b ow , na omias u- i o, o owo u o samo s uk u . Akwina a w mi nia ni ki Księgę o przyczynach w kon k i swo kon i esse, o a o ni k m u zo-
n m a um n o wi za , omizm s z in owan m n o la oni- zm m. i wsz ks , w k m Tomasz o mu u swo now m a z k , De ente et essentia, s anowi skus wni z o l ami Awi nn , la o il- son a za nim wi lu inn uzna , o o s o mu owania m a z ki b u
ako is ni o s lozo a Awi nn .
14
o na za z kowa wi z ni , ozos a w z o zi z ks ami za wno A s o l sa, ak i o usza, Awi nn o az s u o ioniz o, obl ma - ka esse s anowi a ma lozo zn o wi l w z ni i w zna zni wi ksz li z- bi nu w lozo zn , ni si o wi lu ba a zom zi w m a z ki zni z ilson m w a . skazu o ona o, i Tomasz b ak wi n m is o- ki m lozo i i u la za zu , ak owa u z o l lko ins um n al- ni , zn. la wzmo ni nia w asn o s anowiska .
A s o l s, o mu u sw m a z k subs an i, s wi zi , ka b zbu owan s z w l m n w ksz a owan o i ksz a u o. T m ksz a - owan m wo z w m b u b a la ni o ma ia, s anowi a w b i mo no ,
z li w a ni s o l a ksz a owaniu i zmianom. l m n m ksz a u- m b s o ma ako zasa a o samo i b u z li o, z m on s . o - ma s anowi w b i ak , z li ak o z , k a s ok lona, okonana,
wa a. a b s zbu owan z ma ii i o m ako ak u i mo no i, zwi z k ak u i mo no i s s a ni ma ma ii b z o m . Tak zwana ma -
ia i wsza, ozumiana ako z s a mo no b z aki kolwi k o m , s lko o i m ak n . ia o oskonal za n i mu o obn . o l n w is o ii lozo i nazwano l mo zm m o . ma ia, ksz a , o ma . A s o l s ni osi nak zw. l mo zmu owsz n o, uwa a ,
n b i wsz ni u om o usz i l s w zni o m ak m.
A s o l s z awa sobi s aw , s sz z obl m is ni nia s uk u- . skazu na o owan u z ani z o Analityk wtórych. n a o z nak uwa a , b o la ni o obl m lo i zn , a ni m a z zn , i la - o nim si bi ni za mowa . u iu a i o ma ia, b wi zna, u o mowana, za wnia a alno s uk u b ow , w sk a k w o zi-
a.
obl m is ni nia ni okoi nak m li i li. o usz zw a a uwa , in- n s owo o, i b s entia quo , a inn o, z m s entia quod .
ob m A s o l sowi n o la onizmi z esse u z niono n z wa ni - sz i os az w ania si z ni a a z z wis o i. z s n- aln w ki n o la onizmu mo na os z w n o o miana i os a- ia , n . w Corpus Dionisiacum, u a iusza ik o na i inn . a ba zi
anowisko aki , oszon z z ilsona, s owsz n w lozo w i is o k w lozo i, z o w az m mo b n . s owa a, Tomasz mia owo , b w sw now kon i b u zas ania si au o ami . . A. a i , Struktura bytu. Charakterystyczne elementy systemu Arystotelesa i Tomasza z Akwinu, ublin , s. , z . .
ob. o usz, W jaki sposób substancje są dobre w tym, czym są chociaż nie są dobrami substancjalnymi (Księga o „hebdomadach”), um. . u kowski, w a iloso o um ii A i, . Studia wokół problematyki esse (Tomasz z Akwinu i Boecjusz), a szawa , s. . awa o w m omi ak a i ski ks o usza o az in su oz aw uma za . u kowski, Zagadnienie reinterpretacji rozróżnienia między „esse” i „id quod est” w „De hebdomadibus” Boecjusza, w a iloso o um ii A i, . , s. .
ob. T. i , Jednia i egzystencja. Filozoficzne aspekty egzystencjalne w „Traktatach teologicznych
15 znana na a o zi s w s a n o la onizmu z Księgi o przyczynach, zi esse s prima rerum creatarum , , a za az m stramentum nas u o nim o m b ow .
ilozo owi a abs , Al a abi, a z wsz s kim Awi nna, uznali, is o- a b u, b ana sama w sobi , s w zni mo liwa. s alno i z nosi is o b i wsz , na a is ni ni . ani , aki si o azu nasuwa, o- z mi s a o is ni nia w s uk u z b u. Awi nna uzna , is ni ni o z a a is o i ako o na ksz a z a o i, ak z a o i ni zb waln n . .
a ni w m unk i zakw s ionowa o l Tomasz z Akwinu. z - a o bowi m z sw na u s z m , o z a a is o i , ni zmi nia
. z a o i bowi m m wi z ki m Awi nn ni s koni zn . A wi is ni ni , k s anowi o alno i is o , ni mo b ni koni zn z a o- i , w mo ob b lub ni b , a i ak is o a b ab sam is o , o s absu aln ni ma is ni nia ni ma is o s o na w b m mo liw m, ak Awi nna. la Tomasza nak o, o mo liw , ni s w a-
n s os b aln .
Tomasz z Akwinu s wi zi , is ni ni , sko o s a alno i b u, o b albo ni b , o ni mo b ani z a o i , bo a s z m ni koni z- n m, ani mo no i , bo a s ni ok lona, l z musi b ak m, i o ak m a- o b u. Taki os awi ni s aw w s os b o z wis na usza a s o l sow- sk s uk u b u. o bowi m b m ni s o ma i ma ia, l z is ni ni i is o a. a ni is ni ni Tomasz uzna za ak b u, z li o, o owo u , b s . a omias is o a o la ni o n z s i, k ok la, z m b s . Ta is o a s ak ia A s o l s w wn zni skom onowana z o m i ma- ii. o ma i ma ia awi si ako ak i mo no w ob bi is o b u. ama is o a s b ow mo no i wob esse, k s anowi ak b u. Ta nowa m a- z ka z ni wi is ni ni i wsz m l m n m b u i i wsz m z mio- m zain sowa lozo zn . o na owi zi , m Tomaszow kon i b u s o o wa a na usz nia s ma u m a z zn o A s o - l sa, na o ni ozwoli sobi n . Awi nna. ka m azi o Tomasz s o mu-
owa now , z s n aln , kon b u.
Ta nowa m a z ka nios a z sob onios kons kw n w lozo i a z wsz s kim w lozo i o a i w lozo i z owi ka. Ś niowi zni au us ni z owali si wi ni u o o mi i Tomasza na ko i ln o i - nia.
o Trójcy Świętej” Mariusza Wiktoryna, a szawa . a o za ozna si z i kaw m u i m is ni nia w isma s u o ioniz o, k Tomasz i z s awi na osi z niu naukow m ka is o ii lozo i . An z uk, . a wski, . mu a, Sprawozdania z posiedzeń Katedr historii filozofii (3), u ia iloso ia is iana n , s. ,
os n ak na www.ka a.uksw. u. l osi z nia os . m lu .
16
o o osz o o mo n zni ksz a ni Tomaszow kon i esse, oko- nan w ama o zon na o koni wi ku skus i, zaini owan z z n o u znia Akwina , zi o z mianina, na ma aln ni mi - z is o i is ni ni m. ia zi o, k s wi zi , is ni ni i is o a o du- ae res wa b , ak al ko o bi a o o l w o mis za, i za a owa na ni inn omis a, Tomasz u on. u on z kol i b ak wi n Akwina i , o ks w zono o ko usu ism Tomaszow , a zi o uznano za na - w bi ni sz o i na wi ni sz o u znia Tomasza.
obl ma k esse ako ak u b u w isma Tomasza z Akwinu o k li o- nowni is o lozo i w wi ku a u s a i ain i i nn ilson. u zas u i w o k waniu Tomasza ma ols is o lozo i i lozo owi
an wi awski, i z s aw A. i , i z s aw o a z.
4. Tomizm dzisiaj?
w o zasu k o w m li kusz b ni owi zi sza a sk o o- z , ab za omizm uzna ak o o os aw Tomasza z Akwinu os anowi on mianowi i zmi z si in l k ualni z o zan z z i a ski o unk u wi z nia nowo i , k a o awi a si na nku i i wi ku, z li lozo A s o l sa, i u z ni mo liw o zaak owania la z i an.
zi omis s wi ni n, k o szuka ins i a i w s olas zn ks a niowi zn , l z n, k o bi z na wa sz a na ba zi ni oko ws - z sn i i z ni s awialn mi la z i a s wa. n s os b wzo- m wu zi s owi zn o omis ni b zi za z an w Summa Theologiae ilson z a i ain, l z ni mi ki olo a l a n , k m l i - a u z ni s osob m w k a u z i a s wa. n s os b mo na u awia ni lko omizm b z Tomasza, al naw omizm wb w Tomaszowi, os oso- wu naw ba zo o l o o lozo i m l ni o w mo w o o ok- s i z i a ski . i u no zauwa , n om s ko s on u z u i m zi a Tomasza ako s n z lozo i A s o l sa i o o oks n a s ki.
li nak wn o okonania Tomasza u a u si w o nowa o ski lozo i b u ako is ni o, o omizm musi ol a na z m inn m ni o isana w w ima inowana z sz os awa Akwina . Tomizm m zi s za m m l ni m a z k b u is ni o i z o ni z na u m a - z ki s uowani u o s aw wsz lki o o n u i kon i. i ma wi omizmu b z Tomasza, on s bowi m au o m z o is ni niu ako ak i b u i o au o s wa nik ni mo o ozbawi . nak o z ba mo - no o k li u awiani omizmu ni ma w sobi ni z o z os aw w - znaw . Tomis a ni lko ni musi, al i ni mo , z mowa w owi zi Tomasza ako os a zn o a um n u w s awi . o na owi zi k ko
17 omis a s naukow m, a ni i olo i m, i ak ozumian omizm ni ma w so- bi ni z o n . z ma ksizmu, la k o ks klas k w ozs z a ka za a ni ni , a wsz lki o l nia b i nowan z z o owi ni o -
an ak unk onu ma ksizm ni b wszak lozo , l z i olo i . w- sz m, w is o ii z a za si b i olo iza i omizmu, o z z o n na- kaz wani o. awsz bowi m, a minis a ni usi u si na zu i komu aki s s m m l nia k z na u s zi zin in l k u, a ni wo- li, i wob o z zi si inn mi awi ami , ni mal au oma zni n s s- m m l nia s a si i olo i , b z wz l u na o z m b z m lozo- , olo i z konomi . T z ba nak u z iwi zauwa , zi , na o z ku wi ku, i olo iza a omizmu nam ni ozi w z z iwni o ni awna w a ni mi li m o z ni nia z s z iw m wob omizmu, k z b a a ak i olo ii i b ak o inio w z , an wi aw- ski, n z la w omizmu w ols , w wn m ok si o z a kalni o nia omizm o m li w. Tomasza i o k la , z m i wsz m ni mi ni ws ln o. To ak akb m is ni omizm b z Tomasza, ka - z anizm b z a z usza, kan zm b z an a i .
awiani omizmu zisia musi wi s uowa si na ni w zna zo- n m z z wi ani . o i wsz , u awiani o ni s b z ks n m w znawani m o l w Tomasza. o u i nak ow zm o i o k l- m ni ma omizmu b z Tomasza. a ak ok lon m ni mi sz z si za- wno a is o zn , s anowi analiz obl ma ki zawa w ks a Akwina , ak i u ia s s ma zn , ozwi a o l Tomasza lub in - u ws z sn ma lozo zn i olo i zn ad mentem fratri Tho- mam, o zi zna z w ama Tomaszow m a z ki esse ozumian o ako
ak b u.
o w nika ok l ni s osunku o ks w Akwina i s osun k o o- obku zw. szko omis zn . li o zi o ks Tomasza, o z s o mu- owan m w zas z niu, o o ini ni s ak owan ako b z sku- s ni ozs z a , z ba z a mo o k li , i a o m li,
os n w ks a , ni zos a a zako zona. omimo ozwo u ba a na s u- izn Tomasza ba zo wi l zos a o sz z o z obi nia. li o zi o olski ba ania na zi ami Akwina , o o i o w nasz zasa z mio m ba a s a si o opuscula, a ni kom n a z lozo zn o A - s o l sa, o usza, s u o ioniz o z Sentencji io a omba a i Księgi o przyczynach. om n a z bibli n i w o l biblis ka Akwina o i o o wn o zasu s a si w ols z mio m o bion s u i w . aw Summa Theologiae na ba zi znan i na z i z an zi o Tomasza
i l o k wa z ba a zami n ni zauwa on w z ni ma i za- a ni nia. T ba ania wi z ba i l owa zi m o ami w a iw mi la
a zial T olo i zn m niw s u iko a a o nika w To uniu zia a ni wa
18
is o ii lozo i, z a m w a iw m k zm m i sk u ula no i . na- n nam i w niki s lozo zni as nu , o wi za o z b alsz - o w si ku i o mimo okazu o sz s on u Akwina , o ni - kons kw n , ni kom n , om ki. nak, ak z omni zauwa
ilson ni mo a o a w asn o niuszu n, k o o ni osia a, i - nak, k z ni s ob a z ni niusz m, ma a kowi s uszno w m, ni si s a o a ami niuszu inn . ni wi uzasa nion s a- ni ni omis , ab z a z niuszu w. Tomasza i ni s a si o o a .
o obki m szko omis zn s wi ksz k o o wi l okol omi- s w o i a o si na wn zas an a i omis zn , al ni o wo wa- o si o au n zn m li Tomasza. o z omni , wzmo on zain -
sowani omizm m a u si o w ania z z a i a ona n kliki Aeterni Patris w 18 oku, a o i o w la a wu zi s i z - zi s wi ku ilson i a i ain za z li ublikowa analiz ks w Akwi- na , z k ni zbi i w nika o, na wa ni sz m o lozo zn m osi -
ni i m s o k i ak u is ni nia b u. is o ia lozo i s u sz o mian omizmu o 18 oku omizm a n , omizm lowa ski, omizm
ans n n aln omizm anali zn omizm z s n aln o az omizm kons kw n n . T lko wi os a ni w mi nion o mian o u w o zon- i Tomaszow m a z ki b u is ni o. s ua i ows a uzasa - nion ani o wa o o omn z i li a u omis zn ows a w i wi ku. owi w a si b banalna wa o a s na.
nika z ni nak w a n os z ni z l k wa ni m omis w, k - z z nami ba ali ks Tomasza lub usi owali w u u omis zn m o - owi zi na aki wa n ania swoi zas w i o owisk. aw w s - ua i, ni znali aw ziw o obli za Tomaszow m a iz ki, i s os z nia, us al nia, uwa i na aki sz z ow ma mo b ni o - nion omo w o z bianiu. A li naw ni zna zi m w i ks a ni z o in su o, o unikni i i b w zi ki i oznaniu mo b
la nas nn .
ba a z i os aw z i io oszak k z s a anni ba a olo i w. Tomasza, a w ni zw asz za o biblis k . zas m n n nazwano omizm m bibli n m . a o z kowa mia o am ka ski olo a i w in w ksi Participatory Biblical Exegesis. A Theory Theology of Biblical Interpretation, o am , n iana, . olski uma z ni ma inna o ksi ka . in , Pismo Święte i metafizyka. Tomasz z Akwinu i odnowa teologii trynitarnej, um. . oman k, ak w . ob. . oszak, Biblia i metafizyka: ku tomizmowi biblijnemu (słowo od redaktora), w Tomasz z Akwinu, Wykład Listu do Kolosan/ Super primam epistolam B. Pauli ad Colossenses Lectura, um. n usz iko a z k i io oszak, . io oszak, To u , s. T n , Od egzegezy do Sacra Doctrina u Tomasza z Akwinu, w Tomasz z Akwinu, Wykład Pierwszego Listu do Tymoteusza/ Super Primam Epistolam B. Pauli ad Timoteum Lectura, um. a ian anus k, . io oszak, n i u Ala n, To u , s. . . ilson, Jedność doświadczenia filozoficznego, um. . z sz z, a szawa , s. .
19 5. Uwagi o książce
si ka Filozofia bytu w tekstach Tomasza z Akwinu s a a si o a akim szlaki m sz z ow analiz w owi zi Akwina owa zon s z uwz l ni niu s a sz i nowsz in a i. z wa a nak s k - wa z s n alna, w zwi zku z z m na z i z wo wan mi kom n a o- ami u Tomasza s i nn ilson, i z s aw A. i , a z wsz s - kim i z s aw o a z.
uk u a ksi ki s ak om lana, ab uw a nia a si wna za o mi s u i oli is ni nia w s uk u z b u nos kow o. asa ni z z m - o zn o z zono obsz n m om wi ni m zi w m a z ki alis z- n oz zia . s ma zn om wi ni obl ma ki b u w u iu w. To- masza ni zos a o u o on w u onolo ii ows awania o zi , l z z o ni z zam s m, ol a m na ow m za z n owaniu o m a - z ki, z sz z ln m uwz l ni ni m o ii esse ako actus essendi. la o n klu zow ma om wion zos a na o s awi i wsz o ak a u lozo zn - o Tomasza De ente et essentia o az os a ni o a lozo zn Komentarz do Liber de causis . z obl ma ki esse w b a z o on z is ni nia i is o- , w ksi o mu si sz oko ma kons kw n i aki o ozumi nia b - u, sz z lni w o ni si niu o i wsz z z n , z li o a. T ma o- z zono k kim m o olo i zn m oz zia m na ma la i lozo i i olo ii w m li w. Tomasza. a owani uzu nia oz zia o- wi on Tomaszow mu ozumi niu na u , is o , z o ni o wion , na- omias o nia oz zia na ma s o w o ozumi ni is ni nia o koni wi ku i w wi ku . skus okazu , naw w z ni omi i ni z ozumi li z Tomasza o esse ako ak i b u i bowali ako ina z ozwi - za obl m alno i b u, o wo u si z m o u i A s o l sow- ski lub Awi nia ski .
T ks sk a a si na ksi k ows a w ama alizowan o w os a - ni kilku la a o amu ba aw z o, o z o m a z ki Tomasza zawa - w o ks a . i kszo oz zia w ksi ki b o u o ublikowan w o- s a i a ku w naukow w mono a a zbio ow lub zaso isma , na wi w o zniku Tomis zn m . n o mu o m sz z owo Nota biblio- graficzna, umi sz zona na ko u ksi ki. a u ksi k , s a ano si unika ow z , ozos awia ni am, zi w a o si o na aw koni z- n . la o ni ki konk n oz zia ni si o zna zni o a ku- w, na k zos a o a . noli ono ak s l i z is , s osu - nak zasa , w ka m z oz zia w o nowa o awano n za is biblio a zn owan a , ab ni z ba b o zb al ko i szuka . i - zal ni o o na ko u ksi ki zami sz zono Bibliografię owan ks w.
20
6. Podziękowania
zi ku wsz s kim, k m ksi ka zaw zi za swo ows ani . i w mi ni ni i nazwisk b zi ma m znaki m mo wi lki w zi zno i o . i z s aw o a z, o . non a u a, Tomasz a l, a k oko , An z n a , ani o na ukowska, o i ol ki, a am is l a in, a al na o ka, i a mb uski i mo a ona, zab lla An z uk.
Artur Andrzejuk
21
II. Krótka historia metafizyki arystotelesowskiej i tomistycznej
zi m a z ki a s o l sowski i omis zn ob mu ona wa si z s a la i ob u w wi l wzlo w, u a k w i zw o w. a wi ksz m z zw o-
w w a s o lizmi b o ows ani w u i o owi wi ku omizmu. w aw zi omizm w s w oni a s o lizmu, o nak ni s a s o lizm m s inn m a z k m a z k u z s n aln o, k a w o ni niu o s n alizmu A s o l sa za na wa ni sz uwa a is ni nio- w l m n b u, a ni w zni o samo iu o sk a niki. Taki o ni - ni z o w nini sz m o a owaniu, ukazu m za s zi w a s o li- zmu o o ows ania, o z z o m omis zn i a s o lizm z i a ski, a o zan owania w nowo no i. zi omizmu za sowa- no ak o o ows ania o z z zni ksz a nia za az o mi i Tomasza,
z z wi ki ni z ozumi nia a o m a z ki, o mozoln o z wani k- s w Akwina w wi ku. z z wi n is o zn mom n zi a s o - lizmu i omizmu s ws ln m mom n m s o i nia w 12 oku o - z on a s o lizmu, al i os z zos a o w mi zon w m l w. Tomasza.
o wi ku a s o lizm i omizm unk onowa w kul u z wno- l l , b o kol i ul zan owaniu. zi a omizmu nak mia mi s w 18 oku zw o w os a i n kliki Aeterni Patris, k a ozbu zi a o wa-
o zi o o z ni .
8 a nowsz m i na obsz ni sz m o zniki m o zi w lozo i s a o n s ak ualni w ols i io omow zi o io anni o al , k w u im omi omawia lozo A s o l sa, a w kol n ws omina o zi a lozo i a ki a s o l sowski .
m a i lozo zn al o s o s oni la ona, wi A s o l sowi o wi a w la i o la ona z owani mni mi s a, ak n u la o ski kono a u a i , minimalizu o ol mi zn s osun k o mis za i w o l z a si omni sza wi lko w k ionu.
ob. . al , istoria filozofii starożytnej, . , um. . . i li ski, ubin o az sk o zi a . al , Myśl starożytna, um. . . i li ski, ubin . o obn n n z awia mo n zi . a o , Czym jest filozofia starożytna, um. . oma ski, a szawa
. a anni omawia lozo A s o l sa . wi awski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, a szawa o aw . ozos a o zniki olski o . mbska, Zarys filozofii greckiej, ublin . owi z, istoria filozofii starożytnej recji i zymu, a szawa . o l s on, istoria filozofii, . , recja i zym, um. . na k, a szawa . Ta a ki wi z, Historia
1. Filozofia pierwsza Arystotelesa 1) Nazwa „metafizyka”
ows ani nazw m a z ka ak i sam s lin lozo zn wi si ni oz walni z imi ni m A s o l sa z a i 8 228. s o zwi zani
22
s uszn , al ni ok a n . obl ma ka m a z zna nu owa a lozo w u u za ania zi w ks i kosmolo i zn , a za i wsz o m a z ka w s nsi is m u o zi a m ni s ok. ok. , w a o ia b u i o k w a zasa o samo i i o nio ni s z zno i . A s o l s nak w o b- ni w s os b w a n m a z k , us ala z mio b ako b o az m - o olo i abs ak a m a z zna . znawa za a ni nia za o s awow , la- o nazwa lozo i wsz lub olo i prèth filosof…a o iloso ia , olo ia . a isa i wsz w zi a o z- nik.
ama nazwa ows a a nak ni i ak osi znana l n a o z - a kowo An onikos z o os, zi si o A s o l si s ola a k ionu, o z ku w wi ku z . s u izn A s o l sa, z s no a k na - ma lozo i i wsz umi i o a a z lozo i z o i za u owa
a m a a isi a o o o za, ona z . n s os b mia a ows a nazwa m a z ka . azwa a nak mo mi ni o bsz s ns ozna za bowi m z k o z ni za a ni lozo i z o , o b ob z o n z a s o l sowsk o i abs ak i, zi abs ak a m a z zna na- s u o z zn i ma ma zn . Abs ak a z zna ol a a na ba aniu b w z s k w i u u, abs ak a ma ma zna z s k w ilo- i, na omias abs ak a m a z zna z s k w b owania . am A - s o l s na isa o m a z auka na omias i wsza s o z za o zi - lon i ni b w u u. A wsz s ki i wsz z z n s z koni zno i wi zn , na w a ni za , k s ni zmi nn i o zi lon 1.
filozofii, . , a szawa wsz s ki w ania , A. oki wi z, Zarys filozofii greckiej, a szawa . s ni oz o wi on w zni A s o l sowi ol i mo na . un, Arystoteles i Liceum, um. . alson T i lska, a szawa o az . o au, Aristote et son cole, a is am a ba zi sku ion na m a z a i . o a z, Platonizm i arystotelizm.
Dwie drogi do metafizyki, a szawa . A. i , Struktura bytu. Charakterystyczne elementy systemu Arystotelesa i Tomasza z Akwinu, ublin .
Metafizyka , a. o z s am z A s o l s, Metafizyka, . i , um. T. l nik, o a . . A. i , A. a nia z k, ublin .
Metafizyka , a .
2) Przedmiot i problematyka
z mio m m a z ki A s o l s u z ni b ako b tÕ ×n Î Ôn o on on , z li b z wz l u na o, o z ni o w a ni b m. s o o mu a o o mna b zi w ko z s wana o m z ba zo n in a a z z wis o i. la sam o A s o l sa b b m ozna za o b z m , s ano- wi ak is o . ak ozumian m b i m a z ka ba a i wsz z z n i n ia ai ia , a . a mu si nimi z wsz s kim w o - ni si niu o b u samo zi ln o, subs an i, ousia , a sz z ba zi
23 w s osunku o o a subs an i ni u om Θεός os , k n to ousia akin os . a ni ni m b u b o wskazani na o n ia i z z n i . A s o l s o k la, b m ni s o, o b z o nio awi nam si w oznaniu, l z s anowi o owo o, o nam si awi. T m ni mni uwa a , o z ki m nasz o na u aln o, b z o ni o, lu zki - o oznania s u i z z zm s z zn o as k u b u. la o za w a i- w z mio lu zki o oznania uzna b ma ialn b ni ma ialn ni s os n nasz mu b z o ni mu oznaniu mo b o k na o- z in l k ualn o ba ania z z n o, o b z o nio ozna m ak ma si s awa z i wsz m ni u om m o usz i l m, z li o i m w lozo i A s o l sa .
ma ialn s on z z wis o i ni oz walni wi si u , k A - s o l s ozumi ba zo sz oko, s nim ni lko ka z mi sz z ni si , al i ka a zmiana, ka ows awani lub ini i . A oni wa i wsz m i b z- o nim z mio m oznania lu zki o s ma ia, la o w a ni u u z ni A s o l s z mio m sw analiz . Ta analiza o z omni m
oszukiwani z z n. oszukiwaniu z z n u u i wsza kons a a a s aka, ni ma u u sam o w sobi s zawsz z z, k a si o usza, zmi nia, ows a , ini . li wi ak s , o b s o mio m u u, o w nika z o, i z z n o, si o usza, nal szuka w nim. A s o - l s isa i ma u u oza z zami bo o, o si zmi nia, zmi nia si zawsz albo subs an alni , albo ilo iowo, albo ako iowo, albo zmi nia sw o o ni .
A za m ni ma ani u u, ani zmian oza ws omnian mi z zami, bo o- za nimi ni ni is ni 11. u mo okon wa si w kilku ka o ia
1. subs an i ows awani i ini i 2. ilo i z os i ub k
. ako i ol szani lub o a szani . mi s a z mi sz zani si
. zasu s a z ni si .
b i wi musi si zna owa ow u u, o , o o umo liwia, o s a- nowi o b z o ni o mio . T n o mio u u A s o l s nazwa mo no- i dÚnami namis . s o w b i swois a s a ni ok lono i, las z- no i, k a umo liwia o zmi nno .
Ta zmi nno ni s nak ni o ani zona w z z iwni , s i l w - mi zona i ok lona, o ia b z z o samo b u. bowi m, zmi nia si ,
ozos a zawsz m sam m b m. s wi w nim u i l m n , k - u o o s a o samo i i minu mo no . A s o l s nazwa o ak m
™nšrgeia n ia . A za m b s anowi wa ni oz walni zwi zan z so- b n ia a a aia ksz a owan mo no i ksz a u ak .
Fizyka , b a. o z s am z A s o l s, Fizyka, um. . niak, w A s o l s, Dzieła wszystkie, . , a szawa .
24
Ak w b a z z nas oznawan A s o l s nazwa o m , a mo no ma i . o ma e dos i os , mo s w wn zn m ak m b u, wi o ni l z wn zn ksz a z z , i w wn zna na u a z z , o, z m z z s , i w wn zna is o a, n . o m z owi ka s o usza o m naz wam is o ka - z z i i wsz subs an . z iwi s wa ma o wn m wz l m sam o m , b ak s w is o i z iwi s wa, ak z owi s subs an o-
ob ol a ona na ni ob no i z owia12.
a ia l l s mo no i , ni is ni sama z z si , is ni zawsz o ak o m . a ia z s a zw. ma ia i wsza s z m ni ok lon m, z m
lko o n alni z z wis m wsz s ki bowi m zmian mi z z iwi s wa- mi za o z w akim o o u. a z k a w zmiani mi s a s nim o, o s u a , a nas ni zi in zi w zmiani ilo i o, z o az s ak wi l , a ki - in zi wi lub mni w z miani ako i o, o az z ow , a o m na o - w , o 1.
o ma i ma ia o za m wi w wn zn w b i z z n u u i za az m z z n sam o b u. Al la os a zn o w a ni nia u u ni w s a z - nak o w wn zn z z n w b i . usi b sz z z nnik, k o usza n b . A li ak s , o ni obi o b z lowo. l u u s wi ok la o z z n . n s os b A s o l s s wo z o i z z z n, za omo k w a nia z z wis o . T z z n s nas u
1. z z na o malna is o a z z o, z m o s e dos i os t t n e nai o i n inai o, z m o s i wsz z ni naz wam subs an i is o , bo
la z o s owa za si w ko u o ni i, a z z n i zasa s i wsz la- z o .
2. z z na ma ialna ma ia o, z z o z z s z obiona le l pokr menon ok im non subs a , o o u z z n s ma ia al- bo subs a .
. z z na s aw za o, o z o o o zi zmiana i u T z i s o u- u .
. z z na lowa o, z wz l u na o lub zi ki z mu ka a z z s lub si s a zwa z iwi s wo o z ni , mianowi i l i ob o, bo ob o s - l m wsz lki o ows awania i zmian 1.
Metafizyka , b, . Tamże, , a, .
Tamże, , a, wsz s ki a na ma z z z n s tamże .
3) Bóg Arystotelesa
Analizu u o s on o z z n A s o l s osz o ma u i w- sz z z n u u, k a musi b b m ni b m w u u, l z o usza-
25 m wsz s ko inn , z li i wsz m ni u om m o usz i l m o z k, z li b i wsz ni s o uszan ani sam z z si , ani z z z a k, al s s aw i wsz o wi zn o i o n z o u u. oni wa o, o si o- usza, z z o inn o musi b o uszan , a o, o ako i wsz o usza samo w sobi ni mo z z o inn o b o uszan , a wi zn u musi o o- zi o z o wi zn o 1. o k li wi nal , z z nowa zia al- no i wsz o ni u om o o usz i la ol a na na awaniu u u ni s o z z nowani w s nsi owo wania o b u z ni o i, z li s wa zania
z o z ni z o.
A s o l s w owia a si ak na ma s uk u ak ozumian o b u i wsz o a omias isz o, o b o i s i wsz , ni osia a ma ii,
s ak m. a m i wsz ni u om o usz i l o a s n o o a unku i num zni 1. i ma wi w liwo i, o zi u o o a, z sz sam A s o l s ak naz wa b i wsz . s n wi b m n m i no l m n ow m w zni ak m. z k a a si o na o s os b ozna- wania oni wa ni ma ni mi z m l ni m a z mio m m l nia am, zi ni ma ma ii, za m boski m l ni s i n zn z z mio- m m l nia1. nika z o, m li ma si bi sam o za z mio m l nia, ako s na oskonalsz is o , a o m l ni s m l ni m m - l nia n si no seo n si no sis no s os no sis 18. o o zi inna na- zwa o a w lozo i A s o l sa samom l a si m l .
A s o l s o k la, s na oskonalsz m z mio m lu zki kon- m la i, na omias ni nawi zu n kon ak w z lu mi, u o z owo u a- kaln ni w s uk u a b ow o a i z owi ka, u o z owo u, ako b oskona o ni z o kon ak w ni o z bu .
Tamże, , a, . m w a ku w kowo ko z s am z z k a u azimi za niaka, owan z ani b z sz sz o kon ks u w a si a ni sz w m z k a zi . A s o l s, Metafizyka, w n , Dzieła wszystkie, . , a szawa .
Metafizyka , a, Tamże, , a, .
Tamże, , b, . z a ku o a u ko z s am ak z z k a u niaka, os n o w A s o l s, Dzieła wszystkie, . . z oko na ma kon i o a u A s o l sa isz o zimi z uba z. ob. . uba z, Problem Absolutu w filozofii Arystotelesa, ublin
2.
4) Terminologia
A s o l s s au o m s ownika m a z ki. o wi i naw osobn ksi l- a si a i a sw o zi a na us al ni w a iw o zna z nia u wan w ni min w. osowan o awna s owa b i is o a ak owa s noni- mi zni na ozna z ni ak u ws omniano z o , o s z m . A - s o l sa zawsz zawi a ak o, z m s . am w swoi analiza wo-
26
la sku i si na b a samo zi ln , k naz wa subs an ami. Taka subs an a ni o z bu inn o b u o b ia m, z m s .
A s o l s w ni z o za subs an i
1. z s ak ni o uszon o usz i l in l k samom l a si m l . ako na oskonalsz musi mi w asno i oskonalsz o ma ialn
2. subs an o zi lon o ma ii
. subs an zm s ow ni znisz zaln ni bo, lan i wiaz zbu owan z - u i s n i
. subs an zm s ow b ma ialn ni o wion i aki , k s o wion , z o on z o m i ma ii, ows a i in
z subs an i mam b ni samo zi ln aki , k w ma a subs an i, ab w ni kwi ako z a o za o mio owana w mo no i sub- s an i. am z a o i mo m o zi li na wi wn u w asno o z a o za o mio owana w n subs an i, na omias la a o z a- o za o mio owana w w lub wi subs an a .
A s o l s o o isania z z wis o i za o onowa zi si o , naz wa- n ka o iami , ka ami lub o z znikami , s o s osob ozu- mi nia b u o az s osob o z kania o nim. i wsza ka o ia o z subs an-
i, ozos a z a o i.
1. ubs an a, n . z owi k, ko .
2. lo , n . wu ok iow , m , ona il ak wi l .
. ako , n . bia , ama zn , i ki, o wa n ak aki aka aki . . osun k la a , n . o w n , o owa, wi ksz .
. i s , n . w i um, na nku zi . . zas, n . w zo a , ubi o oku ki . . o o ni , n . l , si zi.
8. an osia ania , n . obu , uzb o on . . zia ani , n . ni , ali o obi .
1 . oznawani , n . s k o on , s alon o si z nim zi .
5) Problem istnienia w metafizyce Arystotelesa
a o s awi m a z zn s uk u b u i o z z n wia omo, alno b om b z o nio z z nas oznawaln m za wnia ma ia, k a s wi z- na. nn b n . lu zki in l k zbu owan s z inn o ni znisz zaln o, boski o wo z wa. i ma wi o z b , ab w m a z A s o l sa z - mowa aki o a kow l m n w b i , za wnia o alno . To nak ni ozna za, A s o l s ni o nia w b i as k u o o samo i, z li o, z m b s , o as k u alno i, z li o, w o l s . a ba zi znana w s awi s w owi A s o l sa z o Analityk wtórych, zi
27 s wi za Al o, z m s z owi k, i o, z owi k s , s z m n m
. i k z kom n a o z ,
w m Tomasz z Akwinu, wi zi li w m z aniu wskazani na is ni ni i is o w b i 1. s z ni omi i o z o ni o zu a Tomaszow in - a 2. a si , naw z s k w u Tomasza z Akwinu is ni ni u A s o l sa mo na o mowa ako alno , z li z aw is ni nia, k s ak m b u.
A s o l s, Analityki wtóre, b . T ks ki os n s w Thesaurus Linguae raecae T o k la . . z kla olski w A s o l s, Dzieła wszystkie, . , a szawa
n , Analityki wtóre, um. . niak, , a szawa an i oma A uino, Expositio libri Posteriorum Analyticorum, lib. l. n. . o z s am z . oma A uino, pera
mnia, o no i a ins u i . Ala n au oma o l oni o am ilona a ni si a is u io um a a nsis a s A. . , os n na www. o us omis i um.o lu . ols os a ni s na n ma mia mi s w la a sz zi si wi ku mi z anis aw m A am z ki m, z n s on , a i z s aw m A. m z u i . u z w a iw sobi swa sam i w swo ksi Struktura bytu. Charakterystyczne elementy systemu Arystotelesa i Tomasza z Akwinu, s. . ob. . A am z k, óżnica między istotą a istnieniem substancjalnym w nauce Arystotelesa, o zniki ilozo zn , s. . A am z k us osunkowa si o ol miki a . A am z k, Struktura bytu przygodnego według Arystotelesa, ( wagi na marginesie „Struktury bytu” o. A. Krąpca , o zniki
ilozo zn , s. .
ok a a si o o sz z obl m b aku o inaln zi A s o l sa, sz z lni ism szkoln , k o zi s anowi wn zon o s u izn . o mi i T o as a omi z oki m i z . , i wsz o nas A s o l sa w ik oni , biblio ka szko zos a a w wi ziona o Az i i am uk a, a o nal ziona o i o w os a nium s ul iu z .
i wi ziwn o, w za o on z z A s o l sa szkol ni kon nuowano o m li.
Al ksan z A o z i, duszy, um. . oms a, ublin . w owa z niu uma zki zna u m obsz n in o ma o w zo i Al ksan a i ba ania na ni .
2. Neoplatońskie i arabskie modyfikacje metafizyki arystotelesowskiej 1) Platonizujące interpretacje arystotelizmu
A s o l s bu owa swo lozo w o oz i o u la ona. nak sz- z w s a o no i o awi o si wi lu au o w, k z za z li in owa a - s o lizm w u u la o skim, a o m n o la o skim21. i wsz b la o- nizowania A s o l sa b zw. n oa s o lizm Al ksan a z A o z i w.22. osi on z , o isan z z A s o l sa w ak a i duszy in l k
z nn s o zi lon m o a o ma ialn o uni ersum b m u ow m, o k o o o zi wsz lki oznani lu zki . wa a si , w n s os b ia uz o ni a s o l sowsk o i oznania i w in l k w z la o sk kon- oznania ako anamn z . o l Al ksan a, ako zw. al ksan nizm, z w zi a lozo i sw o au o a o na mni o si l i .
28
o z wsz o wi ku o az z i o awia si n o la o ski kom n a- z o ism A s o l sa. Ta n o la oni , ak o iusz 2 2 , ambli ok. 2 2 , oklos 12 8 , ni kom n owali ks A s o l sa, nak na wi ksz uwa sku iali na isma lo i zn a i , s a a si w n s os b uzu ni ok n o o z o la ona i lo na, w owa za n . a s o l sowski ka o i 2. wi ku w Al ksan ii n o la onik an ilo-
onos zaini owa z ni n o la onizmu z m l A s o l sa, z - ni z o o i n a w olo ii z i a ski . wa a si , zains i owa m os a ni o a o io a na s o zi , ana z amaszku .
A. ko a, The Doctrine of Categories in eoplatonizm, w Being or ood Metamorphoses of eoplatonism, . A. i wska, ublin , s. .
ob. . . i ul wska, Kultura syryjska we wczesnym średniowieczu, um. z. azu , a szawa
, s. o az .
. A amson, The Theology of Aristotle, w la o.s an o . u n i s olo a is o l lu . o obn m ks m o i a kowi i n o la o ski , a z is wan m A s o l sowi, b a Księga o przyczynach Liber de causis , s anowi a w is o i w iski z o kow z i Elementów teologii oklosa. z z w Wstępie o olski o z k a u A.
An z uk, Tomistyczna „reforma” neoplatonizmu w Komentarzu do „Księgi o przyczynach” Tomasza z Akwinu, w Tomasz z Akwinu, Komentarz do „Księgi o przyczynach”, um. A os an, a szawa
2) Filozofia Arystotelesa w szkołach syryjskich
is zowi szk z i a ski w s a o n ii, w a owa u- o awn in a i isma Świ o, z li m l la ona i A s o l sa w n a i. ani a n o la o ski o in owania A s o l sa z - wa a z kol i w szko a ki , k o 2 oku ak w u mi z w - w owa o ii. u zon s ski n n z li A abowi , a o ni a inni .
ul u a s ska ows a a w oni z i a s wa i b a z nim o ani zni zwi zana. la o na ilni sz a naukow w szko a s ski An- io ia, ssa, isibis b a z za isma Świ o, a o owa z nia za ni zb n uznano nauk A s o l sa zawa w rganonie, Poetyce i etoryce2.
a na owa ni sz za o ni la o awn o in owania ob awi nia uzna- wano so s k i w wa z ni la wizm, la o so usznikami -
z k w b li wsz s i lozo owi , k z zwal zali so s k , z li z wsz s kim ok a s, la on i A s o l s. n s os b la on i A s o l s zo- s ali os awi ni ni ako w n m sz u zwol nnik w a onaln o m l nia z iwko i a onalizmowi so s w. la o naw li kom ila a za u owa- na Teologia Arystotelesa, b a w isami z Ennead lo na, ni ows a a w o-
owisku s skim, l z n o la o skim, o uwa unkowania w w niku k mo o ows a aki zi o b b z w i nia zi m z i a ski u zo- n s ski 2.
