Rola i miejsce środków technicznych w dydaktyce języków obcych

Antoni Markunas, Mikołaj

Stefaniszyn

Rola i miejsce środków technicznych

w dydaktyce języków obcych

Studia Rossica Posnaniensia 6, 171-185

A N T O N I M A R K Ū N A S M I K O Ł A J S T E F A N I S Z Y N

Poznań

ROLA I M IEJSC E ŚRODKÓW TECHNICZNYCH W DYDAKTYCE JĘZY K Ó W OBCYCH

1

F u n k cja kom unikatyw na języka nabiera szczególnie ważnego znaczenia w obecnym czasie. Rozwój nauki, k u ltury i techniki sprzyja bowiem roz­ szerzeniu i intensyfikacji stosunków międzynarodowych. W związku z ty m w zrasta konieczność doskonalenia, pogłębienia znajomości języków obcych; zwiększa się stale zapotrzebowanie na specjalistów, którzy biegle posługują się językam i obcymi. W świetle powyższego za jeden z najpilniejszych należy uważać problem udoskonalenia m etodyki nauczania języków obcych, znalezie­ nia nowych sposobów i chwytów zwiększających jego efektywność, a skiero­ wanych głównie na opanowanie przez uczących się obcojęzycznej mowy ustnej.

Znany angielski m etodyk P . Garry pisze:

[ . . . ] n ależy ćw iczyć cztery rodzaje um iejętności: słuchanie, m ów ienie, czy ta n ie, p isan ie (rozum ienie jest głów n ym kom ponentem w każdym z nich). Z naczy to , że głów n ą naszą trosk ą p ow in n y b yć n ie trudności artykulacyjne, zw iększenie zasobu le k ­ sy k a ln eg o , gram atyk i i struktury, lecz um iejętności ję z y k o w e 1.

W chwili obecnej nik t już nie m a wątpliwości, że w wyrobieniu umiejętności językowych związanych z mową ustną należy stosować ustne m etody ćwiczeń, zaś związanych z czytaniem i pisaniem — pracę z tekstem . K ażdy z tych rodzajów umiejętności posiada własną specyfikę. Stąd wniosek: właściwości poszczególnych pomocy naukowych wykorzystyw anych w nauczaniu języków obcych muszą być dostosowane do specyfiki czterech umiejętności językowych. J a k słusznie podkreśla T. Woźnicki, uczyć się języka — to zapoznawać się z system em fonicznym (wyrobienie słuchu fonematycznego i kinestezji arty - kulacyjnej), ortograficznym (ortografia gram atyczna), leksykalnym (wyrazy, zw roty idiomatyczne) oraz gram atycznym (konstrukcje gram atyczne)2.

1 P . G a r r y , Teaching E nglish as a Foreign Language, London 1955, s. 7.

2 T. W o ź n i c k i , A n a liza fu n k c ji pom ocy naukowych w nauczaniu języków obcych, , J ę z y k i Obce w S zkole” 1968, nr 1, s. 31.

J e st to zatem cały zespół czynności w ym agający stosowania różnorodnych pomocy naukowych. Ze względu na p rio ry tet kom unikacji ustnej, w dalszej części arty k ułu zajm iem y się analizą jedynie tych środków, które przyczyniają się do szybszego opanowania nawyków i um iejętności obcojęzycznej mowy ustnej. Przed ty m jednak spróbujem y dokonać podziału wszystkich środków (pomocy naukowych) w ykorzystyw anych w procesie nauczania języka obcego.

Pró b y system atyzacji pomocy naukow ych były już nieraz podejmowane. T ak np. T. W oźnicki3 proponuje następujący podział:

I. Pomoce wzrokowe: 1. Inscenizacja niem a.

2. Model trójw ym iarow y w skali (kukiełki, samochodziki). 3. Film ruchom y niem y (barwny i czarno-biały).

4. Film rysunkow y niem y (barwny i czarno-biały). 5. Przezrocza (film — fixé).

6. Tablica flanelowa i m agnetyczna. 7. Fotografia (barwna i czarno-biała). 8. Rysunek (barwny i czarno-biały). 9. Schemat (np. artykulacji fonicznej).

10. Tekst pisany (podręcznik, tablica, grafoskop). 11. Symbol (transkrypcja fonetyczna, gest). I I. Pomoce słuchowe:

1. N agrania na taśm ie magnetofonowej. 2. N agrania na płycie gramofonowej. 3. N agrania optyczne (zniekształcenia).

4. N agrania z filtrem — ucho elektronowe dra Tom atisa (Francja), korektor profesora K orna (Belgia).

I I I . Pomoce mieszane: 1. Inscenizacje.

2. Film ruchom y dźwiękowy (barwny i czarno-biały). 3. Film anim owany dźwiękowy (barwny i czarno-biały). 4. Przezrocza z nagraniem n a taśm ie lub płycie.

J a k widać, jest to podział dosyć tradycyjny, dokonany bez podejścia funkcjonalnego, a raczej uwzględniający rodzaje poglądowości w nauczaniu języków obcych. Naszym zdaniem za główne kryterium podziału pomocy naukowych należałoby przyjąć cel nauczania. Z metodycznego pu n k tu widzenia

Środki techniczne w nauczaniu język ó w obcych 173

trzeba by przy podziale uwzględnić plan funkcjonalny (cel wykorzystania) oraz charakter pomocy. Taką właśnie klasyfikację przedstaw ia następująca tabela:

Cel m eto d y czn y R odzaj środków

stosow ania środków wzrokowe słuchow e w zrokow o -słuchow e przekazanie w iad o­

m ości o język u sch em a ty gram a­ ty czn e i syntak- ty czn e, tablice, d ia ­ gram y, słow ne środki drukowane odtw orzenie w cześniej nagra­ n y ch w ykładów

w y k ła d y p row a­ dzone w język u ob cym w yrobienie p ier­ w o tn y ch naw yk ów i um iejętności z uw zględnieniem poszczególn ych a s­ p ek tów język a (m ów ienie p rzy g o to ­ wane)

przed m ioty i zja ­ w iska z otoczenia, gry, m a k iety , m ode­ le, rek w izy ty , flane- lograf, tab lice m a ­ gn etyczn e, ilu stra­ cje, obrazki proste, rysunki, fotografie, przezrocza, film y n iem e, sch em aty a rtyk u lacji fonicznej

nagrania na t a ś ­ m ach m agn etofo­ n ow ych (zw łaszcza program y do la b o ­ ratorium języ k o ­ w ego), nagrania gram ofonow e, aud ycje radiow e, nagrania z filtrem.

różne czynności z kom entarzem w język u obcym , przezrocza udźw ięk ow ion e, film y dźw iękow e

w yrob ien ie u m ie­ jętn ości w tórn ych

(m ówienie n iep rzy­ gotow an e, sp o n ta ­ niczne)

te k s ty dyd ak tyczn e, obrazki sytu acyjn e (historyjki), rysunki, flanelograf, tablice m agn etyczn e, re­ produkcje dzieł m a ­ larzy, serie przezro­ czy , film y niem e, inscenizacje niem e

nagrania na t a ś ­ m ach m agn etofo­ now ych i p łytach gram ofonow ych, audycje radiow e inscenizacje, za b a ­ w y , przezrocza z zsynchronizow a­ n y m i nagraniam i, film y dźw iękow e, au d ycje te le w i­ zyjne.

Analizy pomocy naukowych nie sposób przeprowadzać w oderwaniu od problem u poglądowości oraz bez wyjaśnienia pojęcia „pomoce poglądowe” . Poglądowość w nauczaniu języków obcych ma obszerniejszą treść niż w naucza­ niu innych przedmiotów. W ty m miejscu ograniczymy się do przypom nienia, iż środki poglądowości dzielą się na:

1. niejęzykowe (naturalne przedm ioty i zjawiska, statyczne obrazy przedmiotów i zjawisk, dynamiczne obrazy przedmiotów i zjawisk, środki ekstralingwistyczne, np. mimika, ruchy, stan emocjonalny);

2. językowe (mowa pisem na języka obcego, naturalna mowa ustna w ję­ zyku obcym, su b sty tu t mowy obcojęzycznej — zapis dźwiękowy).

Pozostaje jeszcze do wyjaśnienia określenie „pomoce poglądowe” . Przez naukowe pomoce poglądowe w nauczaniu języków obcych będziemy rozumieli

takie pomoce dydaktyczne, które wizualnie lub przy pomocy dźwięku od­ tw arzają zjawiska języka obcego czy też a k t kom unikacji obcojęzycznej. Zadanie to najlepiej i najdokładniej spełniają techniczne środki nauczania.

3

Po I I wojnie światowej coraz częściej zaczęto mówić o technicznych środ­ kach nauczania. Obecnie powszechne stosowanie ich w pracy dydaktyczno- -wychowawczej można wytłum aczyć następującym i podstawowymi właści­ wościami współczesnego rozwoju społeczeństwa:

Po pierwsze, wpływa n a to bardzo szybki rozwój myśli naukowo-technicznej, ogromny wzrost informacji naukowych. Postęp naukowo-techniczny wywiera wpływ nie tylko na treść nauczania, lecz również na m etody, formy i sposoby przygotowania specjalistów. Szkoła socjalistyczna powinna przy ty m na wszy­ stkich szczeblach rozwijać zdolności samodzielnej pracy twórczej wychowanków, kształtow ać naw yki dociekań, samodzielnych badań oraz poszukiwania o pty ­ m alnych dróg rozwiązywania postaw ionych zadań. Należy tu ta j podkreślić, że nie tylko tradycyjne pomoce naukowe lub podręczniki, lecz również po­ kazowe eksperym enty, doświadczenia nie są w stanie w całości odzwierciedlić wew nętrzny sens zjawisk, związek procesów i przedmiotów, gdyż są one ograniczone bądź zewnętrzną stroną procesu, bądź jego końcowym wynikiem. Jedynie środki techniczne dzięki szerokim możliwościom przestrzenno-czaso- wym, możliwościom przeniknięcia do św iata niewidocznego dla nieuzbrojonego oka, dzięki odzwierciedleniu zjawisk, przedm iotów i procesów, okazują się najbardziej przydatne.

Po drugie, w ostatnich latach dokonuje się przewartościowanie miejsca i roli różnych źródeł poznania i kształcenia. Często tradycyjna dy d ak ty k a niezbyt chętnie ustępu je miejsca nowym m etodom i środkom nauczania. Łatwiej tego dokonać przez włączenie do procesu dydaktycznego środków technicznych, które uspraw niają przekazywanie uczącym się wiadomości współczesnych, operatyw ne przekazywanie nowej informacji naukowej.

Po trzecie, każdy członek społeczeństwa socjalistycznego powinien pod­ nosić swój poziom kulturalny, kwalifikacje zawodowe. Proces ten znacznie ułatw iają audycje radiowe i telewizyjne oraz filmy popularnonaukowe. Zastoso­ wanie ty ch środków w procesie dydaktyczno-wychowawczym stw arza prze­ słanki do wytworzenia nawyków samokształcenia u ludzi dorosłych przy pomocy radia i telew izji.4

Zadanie ogólne środków technicznych polega na dydaktycznym modelo? waniu realnej rzeczywistości. Podkreślam y zasadniczą wagę właśnie modelo­

4 Технические средства обучения в средней школе под ред. JT. П. П р е с с м а н а , Москва 1972, s. 6.

Ś ro d k i techniczne w nauczaniu język ó w obcych 175

wania dydaktycznego, gdyż samo maksymalne naw et przybliżenie do rzeczy­ wistości nie zawsze może mieć istotne znaczenie dla celów nauczania. Tech­ niczne środki nauczania powinny pobudzać do refleksji, myślenia, aktywizować procesy analizy, syntezy itp. Różne środki techniczne ułatw iają osiągnięcie różnorodnych celów. W zależności od spełnionych funkcji możemy je podzielić

na:

1) inform acyjne — demonstrowanie poglądowości wzrokowej, słuchowej i audiowizualnej (film, telewizja, radio, magnetofon, rzu tn ik itd.);

2) kontrolujące — stosowane przy egzaminach, zaliczeniach maszyny do kontroli indywidualnej i zbiorowej;

3) nauczające — m aszyny dydaktyczne z blokiem sprzężenia zwrotnego (kształcące) do samodzielnego przerobienia nowego m ateriału lub

powtórzenia znanego, a także do sprawdzenia praw idło­ wości jego przyswojenia.

Zadanie modernizacji technicznej procesu nauczania we współczesnej szkole w całej rozciągłości powinno być postawione również przed p rak ty k ą nauczania języków obcych n a wszystkich szczeblach. W ymaga to rozwiązania łączących się z ty m problemów teoretycznych i praktycznych. Rola technicz­ nych środków w nauczaniu języków obcych jest zaiste nieoceniona. Słyszy się czasem zdanie, iż żadne odkrycie od czasu wynalezienia druku nie miało ta k ważnego, wręcz rewolucyjnego znaczenia dla procesu nauczania i sam o­ kształcenia języków obcych, jak zastosowanie środków technicznych, a zwłasz­ cza m agnetofonu (laboratorium językowego) lub film u5. Środki techniczne umożliwiają przeniesienie wielu rodzajów często nieefektywnych ćwiczeń pisem nych do sfery kom unikacji ustnej. Intensyfikują one pracę uczących się w czasie zajęć i pracę pozalekcyjną, zwiększają czas indywidualnego kon­ ta k tu z obcojęzyczną mową ustną, ułatw iają zarówno indywidualizację procesu nauczania języka na ćwiczeniach jak i w kontrolowaniu wyników. D obrane w odpowiedni sposób m ateriały prezentowane przez środki techniczne odgry­ wają bardzo ważną rolę w ideowym wychowaniu uczniów, zapoznają ich z historią, k u ltu rą i życiem kraju, którego języka się uczą.

W latach poprzednich zwracano większą uwagę na miejsce i rolę poszczegól­ nych środków technicznych w procesie dydaktycznym oraz na prawidłowości ich wykorzystania w pierwszym rzędzie na etapie początkowym nauczania języka, zwłaszcza z chwilą rozpowszechnienia nauczania programowanego. Dużo uwagi udzielano w ykorzystaniu środków technicznych w nauczaniu fonetyki i stru k tu r gram atycznych. Coraz szersze wdrożenie środków technicz­ nych do procesu nauczania języków obcych wymaga bardziej precyzyjnego

określenia ich funkcji. Obecnie powstaje problem zastosowania środków tech ­ nicznych w poszczególnych stadiach nauczania języków obcych w celu u ła t­ wienia opanowania języka w sferze kom unikacji ustnej. W ykorzystanie tech ­ niki n a równi z ogólną intensyfikacją procesu dydaktycznego w kompleksie złożonych chwytów opartych o koncepcję lingiwstyczne, psychologiczne i m etodyczne n a pewno przyczyni się do podniesienia wciąż jeszcze niedosta­ tecznego poziomu nauczania języków obcych na wszystkich etapach.

i

Głównym zadaniem technicznych środków nauczania języka obcego jest intensyfikacja procesu jego przyswojenia. Polega ona n a oddziaływaniu na świadomość uczącego się z uwzględnieniem realnych możliwości dynam iki pracy jego mózgu. Przekazyw anie informacji, której charakter nie odpowiada specyfice zadań dydaktycznych, wywołuje nieadekw atny przebieg procesów psychicznych. Osiągnięcie postaw ionych celów byw a nieraz utrudnione przez zwiększenie napięcia nerwowo-psychicznego, obniżenia dokładności i szybkości reakcji i uwagi, szybkie zmęczenie, co w rezultacie prowadzi do zmniejszenia wyników stosowania środków technicznych. Nasuwają się zatem następujące wnioski: każdy rodzaj środków technicznych powinien być przeznaczony dla określonego etapu nauczania (to znaczy: mieć odpowied­ nie przeznaczenie dydaktyczne) oraz dostosowany do celu nauczania.

J a k zaznaczają S. Abłam i B. B ieniediktow 6, badania eksperym entalne opanowania mowy obcojęzycznej wskazują, że oprócz ogólnych prawidłowości w ykorzystania środków technicznych w procesie dydaktycznym zastosowanie ich w nauczaniu języków obcych ma swoją specyfikę. Zastosowanie środków technicznych zakłada uwzględnienie cech indywidualno-psychologicznych uczących się, czasu ich reakcji werbalnej i szybkości mowy, rozumienie przez nich połączeń międzywyrazowych; jest to potrzebne zwłaszcza przy poglądo­ wości audialnej i wizualanej. W każdym procesie nauczania m am y poglądowość zewnętrzną (w postaci przedm iotów i zjawisk realnej rzeczywistości lub ich modeli) oraz poglądowość wew nętrzną (stany pamięci).

Podczas uczenia się języka obcego do mózgu uczących się nie przenikają z reguły nowe wiadomości o realnej rzeczywistości. Cel stosowania środków technicznych jest inny — ułatwienie zm iany myślenia w języku obcym z w y­ łączeniem skomplikowanych mechanizmów mowy rodzimej. W innym miejscu jeden ze wspomnianych autorów podkreśla, że system środków technicznych wykorzystuje się w celu stworzenia zewnętrznej (przedmiotowej) poglądowości wzrokowej, gdyż przejście od nazyw ania odbieranych treści do nazywania

® С. А б л а м , Б. Б ен ед и к т о в , Условия применения технических средств для обучения

иностранным языкам. W : Технические средства и программирование при обучении иностран­ ной речи в вузе, Минск 1971, s. 6.

Ś rodki techniczne w nauczaniu język ó w obcych 177

odpowiednich pojęć odbywa się dosyć łatwo; proces odwrotny jest trudniejszy. Przejaw ia się to w łatwiejszym, szybszym opanowaniu mowy kontekstowej, aniżeli sytuacyjnej. P ra k ty k a wykazuje, że możliwe jest łatw e przełączenie się z mowy sytuacyjnej na kontekstową. Dlatego właśnie mówienie w języku obcym przy zastosowaniu bodźców z ekranu czy też słuchanie przy równo­ czesnym odbiorze obrazów ma wyjątkowo ważne znaczenie w procesie opano­ wania obcojęzycznej mowy u s tn e j7.

Um iejętne, racjonalne wykorzystanie środków technicznych jest efektyw ­ nym zabiegiem umożliwiającym, według K. Karpowa, następujące realizacje czynności:

1. Pokazanie przedmiotów, zjawisk oraz bardziej skomplikowanych obrazów statycznych i dynamicznych.

2. Opowiadanie epizodu, opis zdarzenia. 3. Odtworzenie dialogu rozmowy, odczytu itp.

4. Odtworzenie treści odpowiedniego paragrafu podręcznika. 5. Deklamowanie wiersza.

6. Objaśnienie nowych słów lub reguł. 7. K ontrola przerobionego m ateriału.

8. W ystąpienie w charakterze p artn era dialogu.

9. Ujawnienie błędu i poprawienie go przy pomocy klucza.

10. Podyktow anie tek stu do przetłum aczenia lub dyktanda ortograficznego. 11. Pow tórne odtworzenie wykładu lub cyklu wykładów.

12. A utom atyzacja i ćwiczenie nawyków w formie samodzielnych zajęć pozalekcyjnych8.

Ćwiczenia te mogą uwzględniać analizę słuchową, powtórzenie, transform ację fonetyczną, gram atyczną lub leksykalną, uzupełnienie lub przetłum aczenie dowolnego elem entu.

Jednym z istotnych m ankam entów tradycyjnego procesu nauczania z cybernetycznego pu n k tu widzenia jest ograniczenie przepustowości kanału sprzężenia zwrotnego. Nauczyciel zazwyczaj nie m a możliwości kontroli przyswojenia wiadomości, wyrobienia umiejętności i nawyków jednocześnie lub naw et w krótkich odstępach czasu u wszystkich uczniów. Poszerzenie kanału sprzężenia zwrotnego przy pomocy środków technicznych znacznie więc ułatw ia nauczycielowi sterowanie procesem nauczania, aktyw izuje pracę., uczniów, zaś zastosowanie urządzeń zapewniających samokontrolę stw arza możliwość, aby znaczną część pracy związanej z korektą popełnionych błędów powierzyć uczniom.

Efektyw ność ćwiczeń z zastosowaniem środków technicznych zależy od

7 Б. Б ен ед и к т о в , Психология обучения иностранным языкам и применение технических средств. W : Применение технических средств обучения для интенсификации обучения инос­ транным языкам, Рига 1969, s. 4. 8 К. Капров, Система программи рованных упражнений с использованием технических средств. W: И з опыта преподавания руссково языка нерусским, Москва 1963, s. 23. ‘ 12 S t u d ia R o ss ic a F o s n a n ie n s ia z . 6

wielu czynników, m .in. od kom unikatyw ności ćwiczeń, organizacji sprzężenia zwrotnego m iędzy uczącymi się a środkam i technicznym i, uwzględnienia czynników czasowych opanowania mowy obcojęzycznej, stopnia intensyfikacji tego procesu.

W spomnieliśmy już o program owanym nauczaniu języków obcych. Problemowi tem u poświęcono wiele prac, które w sposób wyczerpujący określają jego znaczenie i miejsce w dydaktyce języków obcych9. Zatrzym am y się przeto jedynie n a stosunku wzajem nym nauczania programowanego i technicznych środków nauczania. Stosunek te n przedstaw ia następujący diagram:

A — nauczanie program ow ane;

В — nauczanie p rzy p o m o cy środków te c h ­ nicznych;

Α ΧΒ Χ — program ow ane nauczanie z w y k o rzy sta ­ n iem środków technicznych;

A A XB X — nauczanie program ow ane n a pod staw ie tek stó w drukow anych (w nauczaniu pisania, czy ta n ia , teorii języka) bez zastosow an ia środków technicznych; B B jA x — nauczanie nieprogram ow ane p rzy z a ­

stosow an iu środków tech n iczn ych .

Z powyższego widzimy, że pojęcia nauczania programowanego i stosowania środków technicznych nie znaczą to samo.

O środkach audiow izualnych będzie mowa w dalszej części artykułu. Obecnie bardziej szczegółowo omówimy możliwość zastosowania audytyw nyeh środków technicznych. Mamy tu na myśli m agnetofon oraz laboratorium języ­ kowe. W ykorzystanie środków zapisujących i odtw arzających dźwięk pozwa­ la wzorcową mowę obcojęzyczną uczynić obiektem obserwacji, analizy i n a ­ śladow ania, m aksym alnie w ykorzystać zdolności im itacyjne uczniów. K . K ar- pow wyróżnia takie oto rodzaje pracy z m agnetofonem 10 (w laboratorium językowym):

I. W yrobienie nawyków artykulacyjnych:

1. Przesłuchiw anie nagrania według tek stu transkrypcji i intonacji. 2. Czytanie w przerwach odtw arzanych z taśm y elementów ćwiczenia. 3. Pow tarzanie w przerwach odtw arzanych z taśm y elem entów bez tek stu

(ze słuchu).

4. Zsynchronizowane z fonogram em czytanie tek stu .

5. Zsynchronizowane z fonogram em pow tarzanie tek stu ze słuchu.

6. Przygotow anie się do wygłaszania z pamięci urywkowych tekstów według fonogram u i książki.

8 A . S z u l c , L in gw istyczn e p o d sta w y program ow an ia ję z y k a , W arszaw a 1971. 10 К. К а р п о в , op . cit., s. 23; T enże, Возможности применения технических средств

7. Przygotow anie się do czytania według nagranego tekstu.

8. Przygotow anie się do wygłaszania z pamięci wierszy, przysłów, porzekadeł itd. według fonogramu.

9. Odtwarzanie treści tek stu z taśm y magnetofonowej, opowiadanie tekstu. 10. D yktando fonetyczne dla transkrypcji.

11. D yktando fonetyczne dla analizy i oznaczenia intonacji.

12. Zapis na taśm ę ćwiczeń 2, 3, 4, 5, 9 oraz analiza popełnianych błędów i ich korekcja.

13. Słuchanie zapisu kilku uczniów tego samego tek stu w celu wykrycia indy­ w idualnych właściwości wymowy.

14. Fonetyczna analiza mowy w różnych stylach.

15. Analiza ćwiczeń, które celowo zawierają najbardziej typowe błędy fone­ tyczne.

I I. Ćwiczenia gram atyczne:

1. U stne tłum aczenia zdań odbieranych ze słuchu na język rodzimy i odwrotnie. 2. Ćwiczenia ustne, które wym agają dopasowania w zdaniu słów podanych

przez fonogram w formie podstawowej.

3. Ćwiczenia wymagające transform acji gram atycznej, połączeń międzywy- razowych i zdań.

4. Odpowiedzi na p ytan ia w przerwach, dotyczące przerobionego m ateriału gram atycznego.

5. Analiza gram atyczna odtwarzanego tekstu i odpowiedzi w przerwach na p y tan ia gram atyczne do tekstu.

6. D yktando interpunkcyjne.

7. D yktando n a transform ację gram atyczną.

8. D yktando tłumaczeniowe na przerobione tem aty gram atyczne.

9. Analiza ćwiczeń celowo zawierających najbardziej typowe błędy gram a­ tyczne.

I I I . P rak ty k a językowa:

1. Przygotow anie się do czytania tekstu według fonogramu. 2. Ułożenie planu lub p y tań do przesłuchanego tekstu. 3. K rótkie opowiadania treści słyszanego tekstu. 4. Dokładne opowiadanie treści słyszanego tekstu.

5. Opowiadanie treści z m aksym alnym zachowaniem jednostek leksykalnych, gram atycznych i fonetycznych słyszanego tekstu.

6. Ułożenie konspektu słyszanego tekstu. 7. W ypracowanie według słyszanego tekstu. 8. Przygotow anie dialogu na tem at tekstu. 9. Przygotow anie monologu na tem a t tekstu. 10. Analiza tek stu słyszanego.

Ś rodki techniczne w nauczaniu język ó w obcych 179

11. Odpowiedzi na nagrane p y tan ia dotyczące tekstu.

12. Ćwiczenia na uzupełnienie, transform ację leksykalną odtw arzanych zdań. 13. Słuchanie i analiza zapisanych urywków tekstów literatu ry pięknej. 14. Ćwiczenia, w w yniku których można wyłonić najbardziej typow e błędy

leksykalne.

15. Miesięczne i sem estralne kontrolne zapisy mowy uczniów na taśm ę. Je st to wyliczenie jedynie podstawowych możliwości wykorzystania fo­ nogram u w nauczaniu języków obcych. Czytelników, którzy chcą bardziej szczegółowo zapoznać się z ty m zagadnieniem, odsyłam y do obszernej litera­ t u r y 11. W ty m miejscu zacytujem y jedynie wypowiedź S. Bazylki, z którą całkowicie się zgadzamy:

L aboratorium (językow e) słu ży w praw dzie do nauczania zarów no sy stem u fonicznego języ k a , ja k i gram atyczn ego, jed n ak że nie w e w szy stk ich fazach procesu nauczania. B ęd ąc integralną częścią jed n ostk i d yd ak tyczn ej laboratorium stosow ane jest ty lk o do ćw iczeń praw ie m ech an iczn ych w yrab iających arefleksyjne u ży cie przez u cznia środków kom u n ik acji językow ej n au czan ych k onstrukcji języ k a , co w efekcie pow inno pro­ w adzić do arefleksyjnego opanow ania całej stru k tu ry sy stem u ję z y k a 12.

Korzyść ćwiczeń z magnetofonem (w laboratorium językowym) jest oczy­ wista przy nauczaniu języka obcego w ogóle. Audytyw ne środki techniczne intensyfikują zajęcia audytoryjne przez zwiększenie tzw. indywidualnego czasu mówienia każdego uczącego się, umożliwiają k o n tak t z mową obcoję­ zyczną poza zajęciami, przedłużają i indyw idualizują praktykę językową uczniów, zapewniają zróżnicowanie ćwiczenia dla uczniów słabszych i m ocniej­ szych, znacznie ułatw iają kontrolę wyników nauczania. Jednakże posiadają one szereg m ankam entów . Inform acja przekazyw ana jedynie przez kanał słuchowy jest m agazynowana i przetw arzana w pewnej mierze jednostronnie, gdyż b rak tu ta j wzmocnienia wizualnego. Specyfika kanału słuchowego ko­ m unikacji powoduje często szybkie rozproszenie uwagi uczących się. Nie zawsze można przewidzieć i realizować funkcjonowanie mechanizmów sprzę­ żenia zwrotnego. Istniejąca a p a ra tu ra często jeszcze nie odpowiada wymogom technicznym . P rzy percepcji słów spikera tylko przez kanał słuchu (brak mimiki, gestów mówiącego ułatw iających rozumienie) istnieje niebezpie­ czeństwo, iż tego ty p u ćwiczenia mogą być niezrozumiałe dla studentów. W arto przy okazji podać tzw. „współczynnik nierozum ienia” , to jest wielkość

11 T. W o ź n i c k i , M agnetofon w n auczaniu język ó w obcych, W arszaw a 1964; J . B r z e ­ z i ń s k i , L aboratorium język o w e w n auczaniu język ó w obcych, W arszaw a 1969; A . S z u lc ,

Laboratorium językow e ja k o środek n auczania ję z y k a obcego, „ D y d a k ty k a S zk oły W yższej”

1968, nr 3 - 4 i inni.

12 S. B a z y l k o , R ola laboratorium językowego w n auczaniu język ó w obcych, „ Język i O bce w S zk ole” 1970, nr 1, s. 35.

Środki techniczne w nauczaniu język ó w obcych 181

zniekształcenia podczas przekazu percypowanej informacji. Przedstaw ia się on następująco: 1) dla audytywnego źródła informacji (magnetofon, radio, gramofon) — 0,4; 2) dla audiowizualnego źródła informacji — 0,25; 3) dla mowy ludzkiej „w idzianej” — od 0,1 do 0,213.

Dane te również przem awiają więc za stosowaniem wzrokowo-słuchowych źródeł informacji, a zwłaszcza filmów naukowo-dydaktycznych.

5

Stosowanie samych tylko środków audytyw nych, jak już wspomnieliśmy, nie jest uzasadnione w nauczaniu obcojęzycznej mowy ustnej, gdyż uczniowie pozbawieni są sytuacji językowych, a to znacznie obniża efektywność takich ćwiczeń. Mowa ustna nie może istnieć w oderwaniu od mówiących, od oko­ liczności, które w arunkują informację, rytm , zawierają dodatkow ą informację ty p u ekstralingwistycznego. Ćwiczenia programowane natom iast nie uczą posługiwania się językiem obcym w określonych sytuacjach. W związku z po­ wyższym powstaje pytanie: jak najlepiej stworzyć sztuczne sytuacje językowe? Ogólnie wiadomo, że aby opanować mowę ustną, nie wystarczy trenować um iejętności aż do wyrobienia nawyków użycia poszczególnych środków języ­ kowych. P. Galpierin wysunął teorię o dwóch rodzajach gotowości uczących się stosowania m ateriału nauczania: o gotowości tzw. operacyjnej i m otyw acyj­ nej 14. Teorię tę zastosowali do nauczania języków obcych I. Bierm an i B. Buch- bindier. Twierdzą oni, że w celu opanowania mowy ustnej uczący się powinni zautom atyzować umiejętności, to znaczy wytworzyć nawyki posługiwania się koniecznym m inimum m ateriału językowego. Zautom atyzow ane um iejętności autorzy nazyw ają gotowością operacyjną. Osiągnąć ją można, stosując różno­ rodne ćwiczenia językowe zbudowane na zasadzie logiki (m. in. tablice sub­ stytucyjne i transform acyjne), ćwiczenia artykulacyjne itp. Jednakże w pro­ cesie kom unikacji naturalnej potrzebne są jeszcze dodatkowe nawyki sp o n ta­ nicznego stosowania elementów języka w zmieniających się sytuacjach. W w a­ runkach naturalnych włączenie się do a k tu kom unikacji wym aga odpowiednich elementów zarówno językowych, jak i ekstralingwistycznych. A zatem w sys­ tem ie ćwiczeń poglądowych wytwarzających nawyki konwersacyjne w języku obcym powinny być stosowane ćwiczenia wyrabiające gotowość m otyw acyjną. Wyżej wymienieni autorzy słusznie — naszym zdaniem — podkreślają, że ćwiczenia takie powinny podnosić umiejętności i nawyki uczniów do stopnia odpowiadającego wymogom naturalnych kom unikacji językowych, powinny

13 W . F . C a r e y , Problem s of M isunderstanding. M ech a n ica l A id s to Technical P re ­

sen tation , “T he Y ea r B ook o f E d u ca tio n ” 1960, s. 90.

14 П. И. Г а л ь п е р и н , Типы ориентации и активность обучения, „Радяньска школа” 1962, nr 3, s. 23 - 28.

być też wzorem, modelem, a jednocześnie służyć jako bodziec do wypowiedzi w konkretnej sytuacji życiow ej15.

Najbardziej efektyw ną poglądową pomocą dydaktyczną, k tó ra przedstaw ia modele kom unikacyjne języka obcego i jednocześnie pobudza do wypowiedzi w konkretnej sytuacji życiowej, jest film. Spełnia on najlepiej zadania skon­ struow ania ćwiczeń trenujących gotowość m otyw acyjną uczących się do mówienia oraz do bezpośredniego rozum ienia mowy. J a k pisze L. Leja:

Z pojaw ieniem się film ów n a p oczątk u obecnego w ieku p o w sta ły pierw sze m yśli 0 m ożliw ości sam odzielnego w yk orzystan ia kina w procesie nauczania. Ilu zja ruchu o d ­ czuw ana jako sam ruch ży cia i m y śli, synchronizacja obrazu i dźw ięku, k in em atogra­ ficzne obnażanie u k ry ty ch zjaw isk i procesów , detalizacja i pow iększenie, analiza u lo tn y ch 1 długich procesów — w szy stk o to są czyn n ik i pow ażnie zw iększające efek tyw n ość nauczania. N ad zw yczaj im ponow ał w yk ład ow com d yn am izm film u, a szczególnie m o żli­ w ości jednoczesnego m ów ienia i p okazyw ania. Oko kinow e w y stęp u je tu ta j jako in stru ­ m en t poznania, a m on taż film ow y w ybiera rzeczy isto tn e dla p rzek azu 16.

Film przedstaw ia najczęściej osoby mówiące, a zatem do rozum ienia ko­ m unikatu przyczynia się prozodia językowa, gest, m im ika oraz sytuacje pozajęzykowe. Mówiący przekazuje quantum elem entów znaczących przez intonację, niewerbalne środki kom unikacji, które pozwalają słuchającemu łatwo zrozumieć, a naw et wyprzedzić myśl nadawcy kom unikatu.

K onkretne zagadnienia staw iane przez teorię filmu naukow o-dydaktyczne­ go rozpatruje znany radziecki pedagog i teoretyk filmu S. Archangielskij. Za pierwszoplanowe uważa on następujące: 1) w jakich wypadkach należy stosować film naukow o-dydaktyczny w procesie nauczania (przy przerabianiu jakich tematów)? 2) jak i charakter powinny mieć pomoce filmowe? 3) jakie środki wyrazu powinno się stosować? 4) jak należy pomoce filmowe wyko­ rzystywać? 17

Film powinien być skomponowany tak , aby w m aksym alnym stopniu a k ­ tywizować uczących się w procesie percepcji m ateriału filmowego, ułatwiać jego porównanie, analizę, transponowanie, syntezę itd., ułatw iać prze­ niesienie uczniów do różnych okoliczności oraz stw arzać różnorodne sytuacje w ym agające odpowiedniej reakcji językowej.

Film językowy jest środkiem audiowizualnym przedstaw iającym poglą- dowość sytuacyjną. Sytuacje i te k st filmu tworzą tzw. sytuacje językowe. Podobnie przeźrocza również przedstaw iają sytuacje językowe, lecz są one nienaturalne i mogą być w ykorzystane jedynie w określonym miejscu.

1Б И. М. Б ер м ан , В. А. Б у х б и н д е р , Ситуативность и обучение устной речи, „Инос­ транные языки в школе” 1964, nr 5, s. 10 - 12.

16 L. L e j a , W ykorzystanie telew izji ja k o środka-m etody w kształceniu nauczycieli. W: T elew izja w szkolnictw ie w yższym , W arszaw a 1972, s. 190.

17 С. И. А р х а н гел ь ск и й , Размышления у экрана, „Вестник высшей школы” 1965, nr 3, s. 25 - 29.

Środki techniczne w nauczaniu język ó w obcych 183

W ymaga jeszcze naświetlenia problem stosunku filmu do telewizji w naucza­ niu języka obcego. Z jednej strony m ają one cechy wspólne, np. sprowa­ dzają świat do audytorium , pozwalają przekazać informacje i zademonstrować wszystko to, czego m etodam i tradycyjnym i przekazać się nie da. Telewizja posiada przewagę nad filmem, gdyż równocześnie może obsługiwać wiele sal, a naw et budynków o dużej liczbie uczniów, nie wymaga zaciemniania sal. Jednakże ma ona też swoje minusy: 1) mały obraz; 2) niewspółmierny wielo­ milionowy koszt; 3) wreszcie, co bardzo ważne, telewizja musi przeważnie wykorzystywać już istniejące filmy (na równi z innym i formami pracy). A za­ tem , najpierw trzeba zrealizować filmy i wyodrębnić ich specyfikę w nauczaniu języków obcych.

6

Jednym z czynników sprzyjających rozumieniu i trwałem u zapam iętaniu odebranej informacji jest prawidłowe wprowadzenie zasady poglądowości w nauczaniu, a w szczególności wdrożenie współczesnych środków technicznych do procesu dydaktycznego. Środki techniczne kom pensują brak naturalnego śro­ dowiska językowego, które jest konieczne, by wytworzyć i utrwalić podstawowe naw yki i umiejętności językowe, realizują jedną z głównych zasad nauczania — zasadę poglądowości audialnej i audiowizualnej w nauczaniu konwersacji obcojęzycznej. Za najbardziej efektywny w tym względzie uważamy film językowy przedstaw iający najrozm aitsze kolizje życiowe, wymagające użycia odpowiednich form mowy potocznej. Nie jest on oczywiście jedyną pomocą w nauczaniu języka obcego. Z proponowanych przez W. Passieka18 pomocy wybraliśmy następujące tworzące kompleks środków tradycyjnych i nowo­ czesnych w nauczaniu języków obcych:

1. Podręcznik dla nauczyciela — te k s ty + wskazówki metodyczne. 2. Podręcznik dla studenta — m ateriały tekstowe.

3. Podręcznik zawierający tek sty lektury domowej+ zadania kontrolne. 4. N agrania do trenow ania artykulacji (zadanie — przerwa, tzn. dwa tak ty ). 5. N agrania ćwiczące użycie form gram atycznych (zadanie — przerwa —

klucz — przerwa, tzn. cztery tak ty ).

6. K om plet przeźroczy udźwiękowionych — do aktywnego słuchania.

7. Przeźrocza udźwiękowione sytuacyjne (zadanie — przerwa — klucz — mowa dialogowa).

8. Przeźrocza udźwiękowione zawierające fabułę — ćwiczą mowę monologową. 9. Film dźwiękowy — rozumienie ze słuchu (do słuchania).

18 В. В. П ассек , Методические указания к комплексному использованию технических

средств. W: Применение технических средств обучения для интенсификации обучения ино­ странным языкам, Рига 1971, s. 46 - 47.

10. Film dźwiękowy — produkcja (mówienie monologowe).

11. Film dźwiękowy — słuchanie i mówienie, rozwijające mowę monologową i dialogową, najbardziej skomplikowany.

Podkreślam y przy tym , iż nauczyciel nadal odgrywa główną rolę: zważa na prawidłowe pow tarzanie, reguluje ry tm i tem po zajęć, klasyfikuje, dawkuje lub układa ćwiczenia dodatkow e w zależności od stopnia trudności, kieruje świadomym pokonaniem interferencji języka ojczystego. W porównaniu z nim (twórcze pomysły, elastyczność, erudycja, intuicja) środki techniczne pozostają jeszcze daleko w tyle. Zastosowanie środków technicznych nie zmniejsza zatem roli nauczyciela, lecz odwrotnie — wymaga większych wiadomości, uwagi, napięcia nerwowego, zwiększa jego ogólny wysiłek.

АНТОНИ М АРКУНАС, МИКОЛАЙ СТЕФАНИШИН РОЛЬ И МЕСТО ТЕХНИЧЕСКИХ СРЕДСТВ В ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ Р е з ю м е Одной из основных функций языка является его коммуникативная функция. Особенно важна она в настоящее время, так как в связи с интенсификацией международных отношений и научно-технической революцией растет спрос на специалистов, бегло знающих иностран­ ные языки. Следовательно, неотложной задачей в деле усовершенствования преподавания иностранных языков становится расширение круга способов и приемов, повышающих эф­ фективность обучения путем применения разнообразных учебных пособий, и особенно тех­ нических средств. Имея в виду приоритет устной коммуникации между людьми, следовало бы определить, какие средства содействуют образованию навыков и умений иноязычной устной речи. При классификации наглядных пособий, применяемых в обучении иностранным языкам, главным критерием следует считать цель обучения. Среди наглядных пособий особое значение имеют технические средства, которые подразделяются на информационные, контролирующие и обучающие. Они интенсифицируют работу учащихся в аудиторное и внеаудиторное время, увеличивают время общения с иноязычной речью, облегчают индивидуализацию процесса обучения. Во время изучения иностранного языка в сознание учащихся, как правило, не поступают новые сведения о реальной действительности. Таким образом, цель технических средств — помочь переключиться ,,на мышление” на иностранном языке и заодно устранить сложные механизмы родной речи. Следует помнить о взаимосвязи программированного обучения и применения технических средств. Слуховые технические средства (граммофон, магнитофон, языковая лаборатория) не об­ легчают приобретения умений пользоваться языком в определенных коммуникативных ситуациях, ибо устная речь не может функционировать в отрыве от говорящих, от обстоя­ тельств, обусловливающих информацию. Эту роль могут исполнять лишь технические аудио- -визуальные средства (озвученные диафильмы и звуковые кинофильмы). Языковые ситуации, представленные диафильмами, слишком искусственны. Их можно использовать только5 в некоторых случаях. ’

Ś ro d k i techniczne w nauczaniu język ó w obcych 185 Самым эффективным наглядным дидактическим пособием, представляющим коммуни­ кативные модели иностранного яэьпса и побуждающим к высказыванию в конкретных жиз­ ненных ситуациях, может быть лишь языковой учебный фильм. Такой фильм показывает преимущественно говорящих героев, следовательно пониманию сообщения содействуют просодия, жест, мимика, внеязыковые факторы. Он должен быть построен таким образом, чтобы в максимальной степени активизировать учащихся для восприятия киноинформации, помогать ученикам подключиться к действию, вызывать разнообразные эмоциональные и вербальные реакции. Однако не подлежит сомнению утверждение, что кинофильм не может быть единствен­ ным пособием в процессе обучения иностранному языку, но должен применяться наряду с другими средствами. T H E R O L E A N D PLA C E OF T EC H N IC A L A ID S I N T H E LA N G U A G E L E A R N IN G PR O C E SS b y

ANTONI MARKŪNAS, MIKOŁAJ STEFANISZYN

S u m m a r y

O ne o f th e m ain fun ction s o f a language is as a m eans o f com m unication. I t is e s ­ p ecia lly im p ortan t n ow ad ays w ith regard to th e d evelop m en t o f in tern ation al relations and scientific revolu tion and an increased-dem and for specialists w ith a know ledge o f a language. T h a t’s w h y th e m ain ta sk in language teach in g is to im prove th e m eth o d s o f tea ch in g b y u sin g different m eans. A m on g th e v isu al aid s special im portance sh ou ld be g iv e n to tech n ical aids w hich can be d ivid ed into inform ational, controlling an d te a c h ­ in g. T h ey in ten sify th e stu d en ts’ w ork in class and a t hom e, increase th e tim e o f c o n ta c t w ith a foreign language, help to in dividualize th e process o f learning.

W h ilst learning th e language th e stu d en ts, as a rule, do n o t g e t new inform ation ab o u t th e surrounding w orld. T hat is w h y th e aim o f tech n ical aids is to help th e stu d en ts to transfer in to th e foreign language and do aw ay w h ith an interference o f th e n a tiv e lan gu age. I t is necessary to rem em ber th a t th e program m ed teach in g and tech n ical aid s sh ou ld be interdependent. Such tech n ical aids as a tape-recorder record player and language laboratory do n o t help in th e acquisition o f language skills in certain com ­ m u n ica tiv e situ ation s because oral speech can n ot fun ction w ith o u t speakers and a s u t’able situ a tio n s. O nly tech n ical audio-visual aids c a n p lay th is role.

T he m ost effective didactical m eans, w hich present th e com m u n icative m od el o f a foreign language and induce th e stu d en ts to speak is language teaching-film s. B u t it goes w ith o u t sayin g th a t teaching-film s cannot b e th e on ly m eans in th e process o f language learning. I t should be used together w ith other visual aids.