Rzym Antyczny : polityka i pieniądz. T. 6

Polityka i pieniądz The Ancient Rome Politics and Money

VI

Rzym antyczny Polityka i pieniądz The Ancient Rome Politics and Money

VI

pod redakcją

Wiesława Kaczanowicza

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2017

Recenzent JAROSŁAW BODZEK

W dniu 25 listopada 2013 roku minęła 15 rocznica śmierci Profesora zw.

dr. hab. Andrzeja (właściwie Jana Andrzeja) Kunisza (1932—1998)¹, wybitne- go historyka dziejów Cesarstwa Rzymskiego, a przede wszystkim rzymskiej numizmatyki (w szczególności cyrkulacji tamtejszego pieniądza), autora wielu zupełnie fundamentalnych i w przeważającej większości aktualnych po dziś

1 Zob. J. Kolendo: Jubileusz Profesora Andrzeja Kunisza. „Wiadomości Numizmatyczne”

1992, s. 203—204; A. Krzyżanowska, S. Suchodolski: Odszedł Profesor Andrzej Kunisz (1932—1998). „Wiadomości Numizmatyczne” 1998, s. 1—4; J. Sztumski: Nekrolog Prof. dr. hab.

Andrzeja Kunisza. „Magazyn Numizmatyczny” 1998, s. 39—40; W. Kaczanowicz: Andrzej Kunisz. Wspomnienie. „Gazeta Wyborcza” z 29 XII 1998, s. 7; Idem: Profesor. „Biuletyn Hi- storyczny” (Pismo Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Śląskiego) 1998, s. 2; Idem: Prof. dr hab. Andrzej Kunisz. „Eos” 1998 s. 350—352; Idem: Żegnając Profesora Andrzeja Kunisza. „Gazeta Uniwersytecka Uniwersytetu Śląskiego” 1999, nr 5/6, s. 2; Idem: An‑

drzej Kunisz (1932—1998). „Pallas Silesia” 1999, s. 139—141; Idem: Andrzej Kunisz — badacz dziejów Rzymu i rzymskiej numizmatyki. „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN w Krakowie” 2000, s. 10—11; Idem: Profesor dr hab. Andrzej Kunisz (1932—1998). Studia z dziejów antyku. Pamięci Profesora Andrzeja Kunisza. Red. W. Kaczanowicz. Katowice 2004, s. 7—13 (wersja anglojęzyczna s. 15—20); Idem: Profesor Andrzej Kunisz jako numizmatyk.

„Notae Numismaticae” 2004, s. 2005—2008 (wersja anglojęzyczna s. 208—211); Idem: Kunisz Andrzej (wł. Jan Andrzej), prof. dr hab. W: „Non omnis moriar”. Zmarli Pracownicy Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 1968—2008. Red. A. Barciak. Katowice 2008, s. 193—195; M. Sala- mon: Andrzej Kunisz — założyciel katowickiej historii starożytnej. „Gazeta Uniwersytecka” nr 1 (121), październik 2004, s. 22—23; T. Aleksandrowicz: Profesor Andrzej Kunisz — założyciel pierwszego na Górnym Śląsku ośrodka badań nad antykiem. W: Śląscy uczeni. O tych, co odeszli.

Red. J. Malicki, J. Śliwiok, M. Skóra. Katowice 2007, s. 19—31 (wyd. 2. — Katowice 2007, s. 215—227); T. Aleksandrowicz: Le Professeur Andrzej Kunisz (1932—1998) — fondateur du premier centre d’études sur l’Antiquité à Katowice. W: „Scripta Classica”. Vol. 4. Ed. T. Sapota.

Katowice 2007, s. 96—104; Idem: Profesor Andrzej Kunisz (1932—1998). In memoriam. „Classica Catoviciensia. Scripta Minora” 2009, s. 5—14; A. Machnik: Księgozbiór prof. Andrzeja Kuni‑

sza w zbiorach Biblioteki Śląskiej. Katowice 2011; A. Kluczek: Andrzej Kunisz (1932—1998).

stowarzyszeniehistorykowstarozytnosci.uw.edu.pl/portfolio/andrzej-kunisz-1932-1998/.

dzień opracowań z tego zakresu². Wyrazem szczególnej pozycji w świecie nauki było przyznanie Mu (pośród innych znaczących wyróżnień) bardzo pre- stiżowego w środowisku numizmatyków Złotego Medalu Francuskiego Towa- rzystwa Numizmatycznego (Société Française de Numismatique), którym został uhonorowany w 1989 roku. Warto również podkreślić, że był On członkiem korespondentem wielce zasłużonej dla nauki i kultury instytucji, a mianowicie Polskiej Akademii Umiejętności.

Profesor Andrzej Kunisz przez większość swojego zawodowego życia za- angażowany był na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Związał się z nim w 1969 roku, pracując najpierw czasowo na umowę-zlecenie w nowo powstałym Instytucie Historii, a począwszy od 1970 roku, już na stałym etacie w Zakładzie Historii Starożytnej i Średniowiecznej tegoż Instytutu. Przez wiele lat pełnił funkcję kierownika wspomnianego Zakładu, a także, między innymi, dyrektora Instytutu Historii. Jest twórcą katowickiego ośrodka badań nad starożytnością, mającego trwałe posadowienie w świecie nauki, a także znaczący dorobek w za- kresie upowszechniania wiedzy na temat antyku — choćby za pośrednictwem na przykład licznego grona pedagogów wykształconych w naszym ośrodku, a specjalizujących się w historii starożytnej. Niezaprzeczalną zasługą Profesora jest przy tym stworzenie gruntownych fundamentów zaplecza bibliotecznego, przede wszystkim w zakresie wydawnictw źródeł starożytnych, niezbędnego, sprawa oczywista, do prowadzenia badań naukowych i do realizacji celów dydaktycznych.

W związku z 15. rocznicą śmierci Profesora Andrzeja Kunisza odbyło się w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego seminarium poświęcone pamięci i dokonaniom Profesora, a także stanowi badań nad numizmatyką starożytną, głównie rzymską, w polskiej myśli historycznej. W poniedziałek 25 listopada 2013 roku spotkali się zatem Jego wychowankowie i przyjaciele oraz badacze antycznych monet. Pragnę podkreślić, iż w owym seminarium wzięli bardzo liczny udział także studenci różnych roczników, przede wszystkim historii na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego, i pracownicy naukowi tegoż Wydziału, zaświadcząjąc tym samym o trwałej pamięci i o żywotnym zainteresowaniu sylwetką, a także osiągnięciami tego wybitnego badacza, na- uczyciela akademickiego i wychowawcy. W tym okolicznościowym spotkaniu uczestniczyła również Córka Profesora Andrzeja Kunisza — Pani dr hab. Anna Tokarska.

Wspomniałem uprzednio, iż przedmiotem debaty podczas seminarium były kwestie dokonań polskich badaczy (zarówno historyków, jak i archeologów) w zakresie studiów nad starożytnym pieniądzem. Nawiązano w ten sposób do interesującej konferencji, która odbyła się w Instytucie Historii UŚ w listopadzie

2 Zob. A. Tokarska: Bibliografia prac Profesora dr. hab. Andrzeja Kunisza. W: Studia z dziejów antyku…, s. 21—32.

1982 roku o temacie Pieniądz starożytny. Stan i perspektywy polskich badań.

Jej pomysłodawcą i organizatorem był Profesor Andrzej Kunisz. Materiały konferencyjne ukazały się natomiast w dwa lata później, skromnym nakładem ówczesnej Komisji Numizmatycznej Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i Numizmatycznego³. Upłynęło trzydziestolecie, a zatem dystans całego po- kolenia, od tamtej konferencji do rocznicowego seminarium. Warto więc było pokusić się o postawienie kwestii nowego, uaktualnionego spojrzenia na polskie badania dotyczące numizmatyki antycznej. I rzeczywiście, owa problematyka wywołała długą i niezwykle ożywioną dyskusję uczestników seminarium. Za- mieszczone w niniejszym zeszycie teksty nawiązują przy tym do niektórych istotnych i bliskich zainteresowaniom naukowym Profesora Andrzeja Kunisza tematów. Zważywszy na wagę treści zawartych w poszczególnych artykułach, odnośne teksty zostały dopełnione obszernymi streszczeniami w języku angiel- skim.

Wiesław Kaczanowicz

3 Pieniądz starożytny. Stan i perspektywy polskich badań. Materiały z konferencji w In‑

stytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, listopad 1982. Red. M. Męclewska, A. Szczecina. Warszawa 1984.

November 25, 2013, marked the 15th death anniversary of Professor Andrzej (actually Jan Andrzej) Kunisz 1932—1998¹, an exquisite historian who speciali- zed in the Roman Empire times, but — first of all — in the Roman numismatics (especially in the circulation of the currency) — an author of a series of truly fundamental works in the field, which are in majority up-to-date even nowa-

1 Zob. J. Kolendo: Jubileusz Profesora Andrzeja Kunisza. „Wiadomości Numizmatyczne”

1992, s. 203—204; A. Krzyżanowska, S. Suchodolski: Odszedł Profesor Andrzej Kunisz (1932—1998). „Wiadomości Numizmatyczne” 1998, s. 1—4; J. Sztumski: Nekrolog Prof. dr. hab.

Andrzeja Kunisza. „Magazyn Numizmatyczny” 1998, s. 39—40; W. Kaczanowicz: Andrzej Kunisz. Wspomnienie. „Gazeta Wyborcza” z 29 XII 1998, nr 303 (2996), s. 7; Idem: Profesor.

„Biuletyn Historyczny” (Pismo Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Śląskie- go) 1998, s. 2; Idem: Prof. dr hab. Andrzej Kunisz. „Eos” 1998, s. 350—352; Idem: Żegnając Profesora Andrzeja Kunisza. „Gazeta Uniwersytecka Uniwersytetu Śląskiego” 1999, nr 5/61, s. 2:

Idem: Andrzej Kunisz (1932—1998). „Pallas Silesia” 1999, s. 139—141; Idem: Andrzej Kunisz — badacz dziejów Rzymu i rzymskiej numizmatyki. „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN w Krakowie” 2000, s. 10—11; Idem: Profesor dr hab. Andrzej Kunisz (1932—1998). Studia z dziejów antyku. Pamięci Profesora Andrzeja Kunisza. Red. W. Kaczanowicz. Katowice 2004, s. 7—13 (wersja anglojęzyczna s. 15—20); Idem: Profesor Andrzej Kunisz jako numizmatyk.

„Notae Numismaticae” 2004, s. 2005—2008 (wersja anglojęzyczna s. 208—211); Idem: Andrzej (wł. Jan Andrzej), prof. dr hab. W: „Non omnis moriar”. Zmarli Pracownicy Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 1968—2008. Red. A. Barciak. Katowice 2008, s. 193—195; M. Sala- mon: Andrzej Kunisz — założyciel katowickiej historii starożytnej. „Gazeta Uniwersytecka” nr 1 (121), październik 2004, s. 22—23; T. Aleksandrowicz: Profesor Andrzej Kunisz — założyciel pierwszego na Górnym Śląsku ośrodka badań nad antykiem. W: Śląscy uczeni. O tych, co odeszli.

Red. J. Malicki, J.J. Śliwiok, M. Skóra. Katowice 2007, s. 19—31 (wyd. II, Katowice 2007, s. 215—227); T. Aleksandrowicz: Le Professeur Andrzej Kunisz (1932—1998) — fondateur du premiercentre d’études sur l’ Antiquité à Katowice. W: „Scripta Classica”. Vol. 4. Ed. T. Sapota.

Katowice 2007, p. 96—104; Idem: Profesor Andrzej Kunisz (1932—1998). In memoriam. “Classi- ca Catoviciensia. Scripta Minora” 2009, s. 5—14; A. Machnik: Księgozbiór prof. Andrzeja Ku‑

nisza w zbiorach Biblioteki Śląskiej. Katowice 2001; A. Kluczek: Andrzej Kunisz (1932—1998).

stowarzyszeniehistorykowstarozytnosci.uw.edu.pl/portfolio/andrzej-kunisz-1932-1998/.

days². An expression of his special position in the world of academia was to award him (among a series of significant distinctions) with a highly prestigious Golden Medal of the French Numismatic Society (Société Française de Numis- matique), which he was honored with in 1989. It is also worth emphasizing that Professor Kunisz was a correspondent member of an institution noted for its achievements in science and culture, that is, Polish Academy of Learning.

Professor Andrzej Kunisz had been involved in the University of Silesian in Katowice for mostyof his life. He established cooperation with the university in 1969, initially hired on a commission contract in the newly-established Institute of History, and in 1970 he was offerred a full-time job in the Department of Ancient and Medieval History in the same institute. He had been Director of the Department for a number of years and, among others, also Director of the Institute of History. He established the Research Center for Antiquity in Kato- wice, permanently embedded into the world of acedemia, and significant contri- bution to popularization of knowledge about antiquity — for example, through a numerous group of pedagogues educated in the center and specialized in the ancient history. The Professor’s undeniable merit is creation of foundations for the library background, first of all, in the scope of ancient sources publishing houses, inevitable — which is obvious — to carry out academic research and accomplish didactic objectives.

A seminar took place in the Institute of History of the University of Silesia, celebrating the 15th death anniversary of Professor Andrzej Kunisz, devoted to the memory and achievements of Professor Kunisz, but also to the condition of studies of the ancient — mainly Roman — numismatics — within the Po- lish historical thought. Therefore, his students, his friends and researchers of ancient coins met on November 25, 2013. I would like to stress the fact that the seminar was also widely participated by students of various years, first of all, of the Department of Social Studies of the University of Silesia, as well as academics of the Department, hence preserving the memory and evincing strong interest about the figure and achievements of this exquisite researcher, academic teacher and educator. This celebration was also participated by Professor Andrzej Kunisz’s daughter — PhD Anna Tokarska.

As I have already mentioned, the seminar’s discussion focused on notions related to the achievements of Polish researchers (both historians and archae- ologists) in the scope of studies on the ancient currency. In this way a refe- rence was made to an interesting conference, which took part in the Institute of History of the University of Silesia in 1982, entitled Ancient money. Status and perspectives of Polish research. Its originator and organizer was Professor Andrzej Kunisz. Conference materials were published two years later, in modest

2 Zob. A. Tokarska: Bibliografia prac Profesora dr. hab. Andrzeja Kunisza. W: Studia z dziejów antyku…, s. 21—32.

circulation of the Numismatic Commission of the Polish Archaeological and Numismatic Society³. Three decades have passed — a significant time interval of a generation — from that conference to the anniversary seminar. Therefore, it was worth focusing on the notion of a new fresh look on Polish research related to ancient numismatics. And these problems triggered a long and lively discussion of the seminar’s participants. The papers included in this publication refer to some notions that were close to Professor Andrzej Kunisz’s topics.

Regarding the significance of contents of some articles, the referred texts were complemented with sizable abstracts in English.

Wiesław Kaczanowicz

3 Pieniądz starożytny. Stan i perspektywy polskich badań. Materiały z Konferencji w In‑

stytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, listopad 1992. Red. M. Męclewska, A. Szczecina. Warszawa 1984.

Polskiej Akademii Nauk, Warszawa

Nie tylko Numi Augg. Alexandrini Wkład polskich numizmatyków

w badania monet w Egipcie od Okresu Późnego do okresu wczesnego panowania arabskiego

Prowadząc badania nad monetami emitowa- nymi i cyrkulującymi w starożytnym Egipcie, wkraczamy w obszar kultury śródziemnomorskiej stanowiącej jeden z filarów kultury europejskiej, którą poznajemy wraz z innymi numizmatykami, niezależnie od ich miejsca zamieszkania. Ważne i jak najbardziej uzasadnione jest publikowanie prac w językach kongresowych, by mogły trafić do szerszego Grona odbiorców i w pełni uczestniczyć we wspólnym międzynarodowym wysiłku badaw- czym. Jest to tym ważniejsze, że zainteresowanie Egiptem ze strony numizmatyków na świecie jest bardzo wyraźne, nie tylko ze względu na bieżące kampanie wykopaliskowe, które przynoszą nowy materiał wymagający opublikowania¹. Ukazujące się monografie i liczne artykuły², katalogi kolek-

1 Tytułem przykładu: O. Picard et al.: Les monnaies des fouilles du Centre d’Études Alexandrines. Les monnayages de bronze à Alexandrie de la conquête d’Alexandrie à l’Égypte moderne. Alexandrie 2012; A. Meadows: Athenian coin dies from Egypt: The new discovery at Herakleion. RBN 2011, s. 95—116.

2 Por. m.in. E. Christiansen: The Roman Coins of Alexandria. Quantitative Studies I—II.

Aarhus 1988; Idem: Coinage in Roman Egypt. The Hoard Evidence. Aarhus [2004]; H.-Ch. No- eske: Münzfunde aus Ägypten I: Die Münzfunde des ägyptischen Pilgerzentrums Abu Mina und die Vergleichsfunde aus den Dioecesen Aegyptus und Oriens vom 4.—8. Jh. n.Chr. I—III. SFMA 12.

cji³, niejednokrotnie w ramach „Sylloge Nummorum Graecorum”⁴, pokazują bogactwo lokalnych emisji i specyfikę cyrkulacji pieniądza w Egipcie w róż- nych okresach. Są to obszary badawcze, w których również polscy numizma- tycy mają swój udział.

Pieniądz w Egipcie starożytnym to nie tylko emisje ptolemejskie⁵ czy gre- ckie emisje mennicy aleksandryjskiej w okresie rzymskim, a więc od podboju Egiptu przez Augusta (30 rok p.n.e.) do reform Dioklecjana (294—296 rok n.e.), które Giovanni Dattari „zdefiniował” jako Monete imperiali greche. Numi Augg.

Alexandrini⁶ i które powszechnie określane są krótko jako monety aleksandryj- skie, ale także monety z Okresu Późnego, przed podbojem Egiptu przez Alek- sandra Macedońskiego, i aleksandryjskie emisje okresu rzymskiego po zmianach wprowadzonych przez Dioklecjana, kiedy po latach obiegu zamkniętego (od czasów ptolemejskich) Egipt zostaje otwarty dla emisji z zewnątrz⁷.

Badania numizmatyków polskich zainteresowanych Egiptem obejmują także, choć wydaje się, że z mniejszą intensywnością, okres bizantyński i okres po inwazji arabskiej w VII wieku n.e.

Berlin 2000; Idem: Münzfunde aus Ägypten II: Die griechisch-römischen Münzfunde aus dem Fayum. SFMA 22. Mainz am Rhein 2006; T. Faucher: Frapper monnaie. La fabrication des monnaies de bronze à Alexandrie sous les Ptolémées. “Études Alexandrines” 27, 2013; A. Ge- issen, M. Weber: Die alexandrinischen Gaumünzen der römischen Kaiserzeit. Die ägyptischen Gaue und ihre Ortsgötter im Spiegel der numismatischen Quellen. [Studien zur spätägyptischen Religion]. Wiesbaden 2013; J.-M. Carrié: Aspects concrets de la vie monétaire en Province. RN 2003, s. 175—203; także przyp. 23, 79.

3 Por. m.in. A. Geissen, W. Weiser: Katalog Alexandrinischer Kaisermünzen der Sammlung des Instituts für Altertumskunde der Universität zu Köln. Bd. 1—5. Köln 1974—1983; A. Savio, unter Mitwirkung / con la collaborazione di T. Lucchelli, mit einembeitrag / con il contributo di V. Cubelli: Katalog der alexandrinischen Münzen der Sammlung Dr. Christian Friedrich August Schledehaus im Kulturgeschichtleichen Museum Osnabrück / Catalogo delle monete alessandrine della collezione dott. Friedrich August Schledehaus nel Kulturgeschichtleichen Museum Osna‑

brück. Die Münzen des 3. Jahrhunderts / Monete del III secolo (Septimius Severus — Domitius Domitianus). Bramsche 1997; U. Kampmann, Th. Ganschow: Die Münzen der rōmischen Münz- stätte Alexandria. Battenberg 2008. Por. także przyp. 4, 6.

4 Por. m.in. R. Martini: SNG. Italia. Milano, Civiche Raccolte Numismatiche XIII. Aegyp‑

tus 1: Ptolemaei. Milano 1989; Idem: SNG. Italia […]. Aegyptus 2: Octavianus Augustus — Lu‑

cius Verus. Milano 1991; S. Bakhoum: SNG. France 4. Département des Monnaies, Médailles et Antiques, Alexandrie I. Auguste — Trajan. Paris 1998.

5 Niniejszy przegląd badań poświęcony Egiptowi nie obejmuje całości mennictwa królestwa Ptolemeuszy. Pominięto opracowania dotyczące monet produkowanych poza Egiptem, zgodnie z przyjętym kryterium: monety emitowane w Egipcie i monety znalezione w Egipcie.

6 Monete imperiali greche: Numi Augg. Alexandrini. Catalogo della collezione G. Dattari compilato dal proprietario. Cairo 1901 (reprint Bolonia 1969, 1975); A. Savio: Catalogo completo della collezione Dattari, Numi Augg. Alexandrini. Trieste 2007.

7 Nie objęto pełną kwerendą publikacji, także katalogowych, w których informacja o bitych w Aleksandrii monetach cesarskich stanowi jedynie element całości dotyczącej mennictwa cesar- skiego okresu późnorzymskiego.

Kolekcje

Nie ulega wątpliwości, że jednym z priorytetów powinna być publikacja zbiorów⁸. Katalogi monet to nieoceniony instrument badawczy. W 1982 roku, podczas katowickiej konferencji poświęconej badaniom numizmatycznym w Polsce, Aleksandra Krzyżanowska przedstawiła zestawienie monet antycznych w polskich zbiorach⁹. Nie obejmuje ono wszystkich kolekcji, ale daje pewien ich obraz. Od tego czasu niektóre kolekcje doczekały się publikacji, w większości w języku angielskim.

Monety ptolemejskie i aleksandryjskie przechowywane w Muzeum Arche- ologicznym i Etnograficznym w Łodzi zostały opublikowane przez Mariusza Mielczarka w ramach „Sylloge Nummorum Graecorum”¹⁰. Wcześniej Mariusz Mielczarek i Jerzy Piniński, przedstawili tę kolekcję w polskojęzycznych arty- kułach¹¹. W ramach edycji katalogów Muzeum Narodowego w Krakowie Stefan Skowronek opublikował zbiór monet aleksandryjskich¹². W innym formacie, innym układzie, podaje on wszystkie dane odpowiadające wymogom Sylloge Nummorum Graecorum. W 2006 roku ukazał się niewielki suplement opraco- wany przez Katarzynę Lach w formie artykułu, tak jak katalog podstawowy, w języku angielskim¹³.

8 Por. opinie wyrażone podczas sesji w 1982 roku: M. Mielczarek: Mennictwo starożytnej Grecji. Stan i perspektywy polskich badań. W: Pieniądz starożytny. Stan i perspektywy polskich ba‑

dań. Materiały z konferencji w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, listopad 1982. Red. M. Męclewska, A. Szczecina. Warszawa 1984, s. 37—46; A. Kunisz: Mennictwo Cesarstwa Rzymskiego. Stan i perspektywy polskich badań. W: Pieniądz starożytny…, s. 60—77.

W obu opracowaniach uwzględniono publikacje dotyczące Egiptu. Niniejszy szkic przypomina niektóre z nich, nawiązuje także do innych wcześniejszych prac, by lepiej zobrazować obecny stan naszych badań, także w powiązaniu z badaniami międzynarodowymi. Wiele prac późniejszych dotyczących pieniądza w Egipcie uwzględnił w swym omówieniu polskich badań Mariusz Miel- czarek, Polish studies on ancient coins in the 1980—1990 decade. WN XXXIV (z. 133—134), 1990, s. 210—211, 213.

9 A. Krzyżanowska: Monety starożytne przechowywane w muzeach polskich. W: Pieniądz starożytny…, s. 9—21.

10 M. Mielczarek: SNG: Poland 1: The Archaeological and Ethnographical Museum in Łódź 4: Galatia — Zeugitana. Kraków 1998, nr 184—203, monety ptolemejskie atrybuowane Aleksandrii; nr 214—300, monety aleksandryjskie.

11 M. Mielczarek, J. Piniński: Monety greckie, rzymskie i bizantyjskie znalezione na Bliskim Wschodzie w zbiorach Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. „Prace i Materiały”

1983 [1985], s. 31—79; M. Mielczarek: Cesarskie monety aleksandryjskie I—III wieku w zbiorach Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. „Prace i Materiały” 1985 [1986], s. 5—20.

12 S. Skowronek: Imperial Alexandrian Coins. The National Museum in Cracow. Catalogues of the Collection. New Series. Cracow 1998.

13 K. Lach: Imperial Alexandrian Coins from the National Museum in Krakow Collection.

Supplement to „Imperial Alexandrian Coins” by S. Skowronek. SAAC 14, 2010 (dedicated to Professor Joachim Śliwa on His 70th Birthday), s. 179—187.

W dużym stopniu opublikowany jest zbiór monet należących do wrocław- skiej Biblioteki Ossolińskich. Kilkutomowy katalog, prezentujący przede wszyst- kim rzymskie monety republikańskie i cesarskie, obejmujący również monety rzymskich prowincji, to dzieło Gabrieli Sukiennik¹⁴. I tu także znajdujemy pełne opisy, dane metryczne, referencje. Również ta praca jest angielskojęzyczna, co daje dostęp do tych zasobów muzealnych wszystkim zainteresowanym, nie tyl- ko w Polsce. Nieliczne monety ptolemejskie i aleksandryjskie przechowywane w Muzeum Okręgowym w Toruniu opracowała w katalogu monet starożytnych Aleksandra Krzyżanowska¹⁵. Monety te pochodzą z kolekcji Walerego Amrogo- wicza. Należała do nich również tetradrachma z przedstawieniem sowy, którą A. Krzyżanowska określiła jako naśladownictwo monety ateńskiej wykonane w Arabii¹⁶, a która według M. Mielczarka powinna być atrybuowana warsztatowi w Egipcie, zapewne w Memfis, ok. 340—333 roku p.n.e.¹⁷.

W artykule poświęconym monetom Palmyry Aleksandra Krzyżanowska przypomniała publikowany wcześniej zespół monet w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, który w latach międzywojennych Władysław Woj- ciech Semerau-Siemianowski zakupił u antykwariusza w Konstantynopolu¹⁸. Zespół ten, złożony w dominującej części z monet palmyreńskich oraz stosun- kowo niewielu monet aleksandryjskich z III wieku n.e., określony został jako skarb należący do palmyreńczyka zamieszkałego w Aleksandrii w pierwszej połowie III wieku n.e.¹⁹.Ze względu na fakt nabycia monet u antykwariusza

14 G. Sukiennik: Catalogue of Ancient Coins in the Ossoliński National Institute Library 1—5. Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź 1985—2003; monety aleksandryjskie:

t. 2, s. 45—46, nr 241—253, s. 52, nr 293; t. 3, s. 69—70, nr 467—468; t. 4, s. 77, nr 552—553.

Wcześniej — krótki zarys mennictwa Aleksandrii i publikacja kolekcji w formie artykułu w języ- ku polskim, bez podania referencji. Eadem: Monety cesarskiej mennicy w Aleksandrii w zbiorach Biblioteki Ossolineum. „Ze Skarbca Kultury” 1973, s. 221—232.

15 A. Krzyżanowska: Monety starożytne w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu. Toruń 1985; interesujące nas emisje włączone zostały do zespołu zatytułowanego Afryka Północna, s. 36, nr 175—179, monety ptolemejskie; s. 37—38, nr 180—192, monety aleksandryjskie.

16 Ibidem, s. 30, nr 133.

17 M. Mielczarek: A Coin of Sabakes from the Collection of Walery Amrogowicz. In: Les civilisations du Bassin Méditerranéen. Hommages à Joachim Śliwa. Réd. K.M. Ciałowicz, J.A. Ostrowski. Cracovie 2000, s. 413—416; por. przyp. 22—24. Opis i interpretację monety poprzedza zarys historii kolekcji W. Amrogowicza.

18 Wraz z innymi monetami został on ofiarowany Muzeum Narodowemu w Warszawie, gdzie znajduje się obecnie (część monet zaginęła podczas II wojny światowej).

19 A. Krzyżanowska: Les monnaies de Palmyre: leur chronologie et leur rôle dans la circulation monétaire de la région. In: Les monnayages syriens. Quel apport pour l’histoire du Proche-Orient hellénistique et romain? Actes de la table ronde de Damas, 10—12 novembre 1999. Bibliothèque Archéologique et Historique 162. Red. Ch. Augé, F. Duyrat. Beyrouth 2002, s. 167—173; Eadem: Trésor de monnaies palmyréniennes trouvé à Alexandrie. In: Actes du 8ème Congrès International de Numismatique, New York—Washington, Septembre 1973 / Proceedings of the 8^th International Congress of Numismatics, New York—Washington, September 1973. Réd.

H.A. Cahn, G. Le Rider. Paris—Bâle 1976, s. 327—332.

Janina Wiercińska uważa, że archeologiczna proweniencja zespołu jest nie- pewna²⁰.

Opracowania analityczno-syntetyczne

Lata 1982—2013 przyniosły wiele artykułów ogłoszonych w czasopismach, aktach kongresów czy innego rodzaju publikacjach zbiorowych. Oprócz prac poświęconych poszczególnym emisjom, wybranym zagadnieniom cyrkulacji bądź ikonografii powstały też opracowania dotyczące szerszego spektrum zagad- nień. Pomimo cezury czasowej tej sesji (1982—2013) uzasadnione wydaje się przypomnienie niektórych prac wcześniejszych, szczególnie tych syntetycznych, które w istotny sposób wpłynęły na rozwój badań późniejszych.

Analityczno-syntetyczny charakter mają opracowania najwcześniejsze- go mennictwa Egiptu, które znajdujemy w dwóch monografiach. Książka M. Mielczarka poświęcona mennictwu greckiemu w okresach archaicznym i klasycznym omawia zawartość ważnych dla historii mennictwa skarbów odkrytych między innymi w Damanhur, Sakha, Mit Rahina, Asjut, pierwsze emisje ptolemejskie, a także złote monety Nektanebo II z hieroglificznym napisem „dobre złoto” oraz egipskie naśladownictwa ateńskich tetradrachm przedstawiających głowę Ateny na awersie i sowę na rewersie (zwanych popu- larnie „sówkami”)²¹. W od lat toczącej się dyskusji na ten temat M. Mielczarek zabrał głos już wcześniej, w niewielkim szkicu pokazującym także historię badań poświęconych „sówkom”²². Stale pojawiające się w literaturze światowej opracowania świadczą o wadze zagadnienia, a znajdywane w Egipcie monety czy nawet stemple wskazują, że naśladownictwo „sówek” nie było nad Nilem zjawiskiem efemerycznym²³.

Również Jarosław Bodzek w monografii na temat mennictwa satrapów za panowania Achemenidów omówił wybijanie „sówek” (zapewne w Memfis) przez Artakserksesa III, Sabakesa i Mezakesa, przypominając jednocześnie,

20 Niniejszym serdecznie dziękuję J. Wiercińskiej, kustoszowi Kolekcji Monet Antycznych Muzeum Narodowego w Warszawie, za przekazane mi informacje i opinię.

21 M. Mielczarek: Mennictwo starożytnej Grecji. Mennictwo okresów archaicznego i kla‑

sycznego. Warszawa—Kraków 2006, s. 35, 46, 55, 61, 69, 70, 94, 95, 96, 103, 133, 136, 140, 143, 144, 151, 152, 158, 159.

22 M. Mielczarek: Ateńskie sówki. W: Fałszerstwa i naśladownictwa monet. XI Ogólnopolska Sesja Numizmatyczna, Muzeum Miejskie w Nowej Soli. Red. M. Gącarzewicz. Poznań 1998, s. 5—17.

23 Ostatnio obszerny artykuł P. Masera: L’introduzione della moneta nell’Egitto degli ulti‑

mi Faraoni. In: Egittologia a Palazzo Nuovo. Studi e ricerche dell’Università di Torino. Red.

P. Gallo. Torino 2013, s. 155—185.

że wcześniej faraonowie Tachos i Nektanebo wykorzystali „sówki” jako wzór dla własnych emisji. Szczegółowo omówione zostały atrybuowane Sabakesowi monety z przedstawieniami głowy w tiarze i łucznika²⁴.

W krótkim szkicu Tomasza Markiewicza znajdujemy omówienie dokumen- tów świadczących o ustalonych formach rozliczeń barterowych stosowanych przed wprowadzeniem pieniądza monetarnego w Egipcie za panowania XXX dynastii²⁵. Autor podkreślił, jak ważne w tym procesie były kontakty z grecki- mi kupcami i obecność wojskowych najemników, którzy musieli otrzymywać zapłatę w formie ułatwiającej dalszą wymianę, z powodzeniem stosowaną w innych krajach.

Prace polskich autorów dotyczące emisji Ptolemeuszy są nieliczne. Kilku au- torów podjęło rozważania na wybrane tematy, które siłą rzeczy niejednokrotnie dotyczą nie tylko samego Egiptu. Należy do nich artykuł M. Mielczarka poru- szający kwestie cyrkulacji monet w okresie hellenistycznym²⁶. Zorganizowana w Turynie konferencja „Faraoni come dei. Tolemei come faraoni” była dobrym forum dla przedstawienia przez Barbarę Lichocką jej obserwacji dotyczących wymowy ciągle powtarzanego przedstawienia orła na rewersie monet Lagidów i przesłania niektórych wizerunków kobiecych od Berenike I i Arsinoe II do noszącej tytuł królewski Kleopatry VII²⁷.^.Portret kobiecy tego okresu znalazł się również w kręgu poszukiwań A. Fulińskiej, która po prezentacji o charakterze przede wszystkim opisowym²⁸ opublikowała artykuł zawierający już w tytule pytanie: „grecki styl, egipskie idee?”²⁹, co trafnie akcentuje kierunek rozważań, gdyż te dwa ścierające się i jednoczące komponenty są w emisjach Lagidów

24 J. Bodzek: ΤΑ ΣΑΤΡΑΠΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ. Mennictwo satrapów w okresie panowania Achemenidów (ok. 550—331 a.C.). Kraków 2011, s. 71, 72, 86, 89, 90, 96, 98, 99, 114—116, 133—136, 138, 156, 170, 173, 176, 203—204, 220, 226, 227—231.

25 T. Markiewicz: Handel i pieniądz w Egipcie faraońskim. „Przegląd Orientalistyczny”

1997, s. 205—209.

26 M. Mielczarek: Obieg monetarny w państwach hellenistycznych. Egipt Lagidów i Sy‑

ria Seleukidów. „Prace i Materiały” 1989 [1990], odnośnie do Egiptu, s. 5—8 (tekst referatu wygłoszonego podczas konferencji Obieg monetarny w starożytności, średniowieczu i okresie nowożytnym. Włocławek, 28 IX 1988 r.); Idem: Sposób i cel umieszczania dat na monetach hellenistycznych władców Egiptu i Syrii. WN 1981, s. 1—7.

27 B. Lichocka: Il ruolo delle monete nella propaganda dinastica dei Tolemei. In: Faraoni come dei. Tolemei come faraoni. Atti del V Congresso Internazionale Italo-Egiziana, Torino, Archivio di Stato, 8—12 dicembre 2001. Red. N. Bonacasa, A.M. Donadoni Roveri et al.

Torino—Palermo 2003, s. 204—210; na temat artystycznych aspektów monet ptolemejskich zob.

Eadem: Les courants artistiques des Ptolémées à travers leurs monnaies. In: Akten des XIII.

Internationalen Kongresses für Klassische Archäologie. Berlin 1988. Mainz 1990, s. 458—459 (streszczenie referatu).

28 A. Fulińska: Propaganda on coins of Ptolemaic queens. In: Proceedings of the XIV ^th In‑

ternational Numismatic Congress Glasgow I, 2009. Ed. N. Holmes. Glasgow 2011, s. 184—188.

29 A. Fulińska: Iconography of the Ptolemaic queens on coins: Greek style, Egyptian ideas?.

SAAC 2010, s. 73—92.

doskonale widoczne. Ta sama autorka podjęła temat szczególnie ważny dla ideo- logii władzy w starożytnym Egipcie, a mianowicie wprowadzenie rogu Amona, jako symbolu boskości, do portretu Aleksandra Wielkiego, co później przejęli diadochowie; jako pierwszy Ptolemeusz I Soter, emitując w Aleksandrii najpierw monety złote i srebrne, a nieco później brązowe. Agnieszka Fulińska zwróciła też uwagę na obecność rogu Amona w przedstawieniach Arsinoe II, siostry-żony Ptolemeusza II Filadelfosa, oraz kontynuację motywu w portretach kobiecych do czasów Ptolemeusza XII³⁰. Wymową symboli manifestujących morską potęgę Ptolemeusza I, który stosunkowo wcześnie odszedł od repertuaru przedstawień monetarnych wprowadzonego przez Aleksandra Wielkiego i zaproponował włas- ne typy ikonograficzne, zajął się ostatnio J. Bodzek³¹.

Osobno należy wymienić opracowania o charakterze podręcznikowym, w których znajdujemy pewne informacje dotyczące Egiptu. W Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, którego ostatnie wydanie jest znacznie zmienione w porównaniu z edycją pierwszą, w ramach zarysu numizmatyki greckiej pióra A. Krzyżanowskiej podane zostały ogólne wiadomości na temat monet w Egipcie w okresie najwcześniejszym za panowania perskiego, w cza- sach hellenistycznych i w okresie rzymskim do reform Dioklecjana³². Ważnym uzupełnieniem tekstu przygotowanego do edycji z 2001 roku jest bibliografia opracowana przez M. Mielczarka z jego autorskim komentarzem³³. W edycji Historii starożytnych Greków krótki szkic Ewy Wipszyckiej o polityce mone- tarnej Ptolemeuszy kończy prezentacja tezy o przyczynach ograniczonej liczby emisji monet brązowych w państwie Lagidów. Autorka sądzi, że wybijano prze- de wszystkim jednostki srebrne o dużej wartości, gdyż w Egipcie popularnym miernikiem wartości i środkiem płatności było nadal zboże, którego wartość przeliczano według odpowiednich tabel³⁴.

Badania dotyczące okresu rzymskiego są dynamiczniejsze aniżeli poszuki- wania poświęcone mennictwu czasów wcześniejszych. Wnoszą wiele ustaleń do-

30 A. Fulińska: Son of Amon. Ram horns of Alexander reconsidered. In: The Horn of Amon.

Alexander the Great and Egypt: History, Art, Tradition, Wrocław/Breslau 18./19. Nov. 2011.

Hrsg. V. Grieb, K. Nawotka, A. Wojciechowska. Wiesbaden 2014, s. 120—139.

31 J. Bodzek: Naval Supremacy. Propaganda on the Coins of Ptolemy I. In: Aegyptus est Imago Caeli. Studies presented to Krzysztof M. Ciałowicz on His 60^th Birthday. Red. M.A. Jucha, J. Dębowska-Ludwin, P. Kołodziejczyk. Kraków 2014, s. 281—289.

32 A. Krzyżanowska: Numizmatyka grecka. W: Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu I/II: Źródłoznawstwo starożytności klasycznej. Red. E. Wipszycka. Warszawa 2001 (wyd. 2. zm.), s. 254, 256, 275, 280—281, 294—296, 302, 304; pierwsza edycja — Eadem: Nu‑

mizmatyka grecka. W: Vademecum historyka Grecji i Rzymu. T. 1. Red. E. Wipszycka. Warszawa 1979, s. 234, 235, 251, 260—261, 264, 265, 266; tekst powtórzony w wyd. z 1982, 1985.

33 M. Mielczarek: Bibliografia. W: Vademecum…, t. 1/2, s. 307, 311.

34 E. Wipszycka: Państwo Ptolemeuszów. W: B. Bravo, E. Wipszycka. Historia starożytnych Greków. T. 3: Okres hellenistyczny. Warszawa 1992, s. 175—176.

tyczących zarówno emisji aleksandryjskich, jak i cyrkulacji pieniądza w okresie schyłku Cesarstwa Rzymskiego i wczesnego Bizancjum.

Można powiedzieć, że w zakresie mennictwa aleksandryjskiego polskie badania zainicjował S. Skowronek, publikując w latach 1967 i 1978 dwie monografie, które mimo upływu lat są w naszej literaturze ciągle ważnymi opracowaniami w tej dziedzinie. Studium poświęcone mennicy aleksandryjskiej, opublikowane w języku angielskim³⁵, ma zasięg szerszy niż polskojęzyczna praca poświęcona przedstawieniom kultowo-religijnym³⁶. Badania S. Skowronka oparte na analizie ogromnej ilości emisji mennicy aleksandryjskiej dają obraz bogactwa ich programu ikonograficznego w różnych aspektach. Dostrzegając trzy duże grupy tematyczne przedstawień, wynikające z historycznych tradycji i społeczno-politycznego uwarunkowania Egiptu jako prowincji rzymskiej: grec- ką, grecko-egipską i grecko-rzymską, S. Skowronek wprowadził bardzo istotne ramy porządkujące. Zawarta w pracach interpretacja specyfiki kultury egipskiej, roli monet w budowaniu boskiej pozycji cesarza opiera się na metodycznej analizie poszczególnych typów przedstawień, a także okoliczności ich emisji.

Tak więc mamy w polskiej literaturze wzorce badawcze i syntezy, które choć opracowane wiele lat temu (w warunkach niewspółmiernie trudniejszych dla nauki aniżeli obecne), są także dziś — wraz z nowszymi, i nie tylko polskimi, publikacjami — ważne dla poznania mennictwa aleksandryjskiego.

W później opublikowanym artykule S. Skowronek przedstawił syntetycz- ną ocenę treści, które przekazuje bogata panorama przedstawień zdobiących rewersy monet aleksandryjskich. Wskazując ich związek z egipsko-grecką tradycją, podkreślił szczególną rolę przedstawień związanych z cyklem biolo- gicznym i solarno-kosmologicznym³⁷. Zarysowując najważniejsze kulty oraz ich odbicie w ikonografii monet, S. Skowronek zwrócił uwagę nie tylko na bogactwo wyobrażeń, zarówno figuralnych, jak i zoomorficznych, ale też na ich wymowę, między innymi na ideologiczne przesłanie wyobrażeń panujące- go, charakterystyczne dla mennicy aleksandryjskiej przedstawienia bóstw na kliné. Jedną z ważniejszych konkluzji jest stwierdzenie konieczności rozdzie- lenia przedstawień symbolicznych od tych, które odzwierciedlają autentycznie praktykowane kulty religijne. Do takich należał na przykład kult Demeter. Tej ostatniej S. Skowronek poświęcił osobne prace³⁸.

35 S. Skowronek: On the Problems of the Alexandrian Mint. Allusion to the Divinity of the Sovereign appearing on the Coins of Egyptian Alexandria in the Period of the early Roman Empire: 1^st and 2^nd centuries A.D. TCAM 4, Varsovie 1967.

36 S. Skowronek: Przedstawienia kultowo-religijne na monetach Aleksandrii egipskiej I—

III w. n.e. Kraków 1978.

37 S. Skowronek: Les limites cognitives de numismatique. Les thèmes culto-religieux sur les monnaies d’Alexandrie d’Egypte du I au III siècle de nôtre ère. „Folia Orientalia” 1987, s. 87—115.

38 S. Skowronek: Kult Demeter w Aleksandrii okresu rzymskiego w świetle źródeł numiz‑

matycznych. W: Starożytna Aleksandria w badaniach polskich. Materiały Sesji Naukowej zorgani‑

Ikonografia monet często budzi żywe dyskusje nie tylko wśród numizma- tyków. Niejednokrotnie jej zrozumienie wymaga sięgnięcia po analogie także wśród innych kategorii zabytków. Ten model badawczy realizuje rozprawa S. Skowronka na temat synkretycznego bóstwa Tutu (Tithoes), androsfinksa symbolizującego triumf dobra nad złem, przedstawianego na monetach Trajana i Hadriana³⁹.

Przez wiele lat również Barbara Lichocka koncentrowała się na ikonografii monet aleksandryjskich, z jednej strony w aspekcie propagandy cesarskiej, z dru- giej — w kontekście innych form artystycznych. Takie podejście do źródeł po- zwoliło na wiele ustaleń dotyczących ikonografii oraz kultowej i propagandowej roli Nemezis w Egipcie. Bogini ta pokazywana była na monetach w formie figu- ralnej tylko za panowania Trajana i Antoninusa Piusa, ale najczęściej i najdłużej, od I do III wieku n.e., wybijano przedstawienie zoomorficzne w formie żeńskie- go gryfa opierającego łapę na kole⁴⁰. Zagadnienie inspiracji płynących ze sztuki grecko-rzymskiej, widocznych w przedstawieniach bóstw na monetach aleksan- dryjskich, stanowiło również przedmiot późniejszych studiów B. Lichockiej⁴¹.

Stefan Skowronek podjął interpretację inskrypcji na monetach aleksandryj- skich, często wzorowanych na inskrypcjach emisji rzymskich i odzwierciedla- jących cesarską politykę⁴². Również L. Morawiecki, w swych pracach poświę- conych przedstawieniom świątyni typu monopteros, zwrócił uwagę na politykę propagandową cesarza⁴³.

zowanej przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 8—9 kwietnia 1975 r.

Red. M.L. Bernhard. Warszawa 1977, s. 189—209; wspólnie z B. Tkaczow: Le culte de la déesse Déméter à Alexandrie. In: Mythologie gréco-romaine périphérique. Étude d’iconographie.

Colloques internationaux du C.N.R.S. N^o 593, Paris 17 mai 1979. Red. L. Kahil, Ch. Augé.

Paris 1981, s. 131—144.

39 S. Skowronek: Observations concernant le sphinx composite sur les monnaies alexandri‑

nes. EtTrav 1983, s. 329—333.

40 B. Lichocka: Némésis en Egypte Romaine. Mainz am Rhein 2004.

41 B. Lichocka: Les monnaies alexandrines en tant que témoignages de l’iconographie divine classique et syncrétique. In: La tradizione iconica come fonte storica. Il ruolo della numismatica negli studi di iconografia. Atti del I Incontro di Studio del Lexicon Iconographicum Numismaticae (Messina, 6—8 Marzo 2003). Red. M. Caccamo Caltabiano, D. Castrizio, M. Puglisi. Reggio Calabria 2004, s. 457—472; B. Lichocka: Apollo et Artémis sur les monnaies d’Antonin le Pie‑

ux. In: Actes du XI^e Congrès International de Numismatique, Bruxelles 8—13 septembre 1993 / Proceedings of the XIth International Numismatic Congress, Brussels, September 8th—13th 1991.

Réd. T. Hackens, G. Moucharte, C. Courtois, H. Dewit. Louvain-la-Neuve 1993, s. 405—411.

W nawiązaniu do tej publikacji, odnośnie do interpretacji postaci Artemidy, por. A. Savio: Appunti di numismatica alessandrina. Una dracma intrigante di Antonino Pio. RIN 2011, s. 185—198.

42 S. Skowronek: Les inscriptions des monnaies alexandrines considérées comme expression d’une propagande de la personne de l’empereur. W: Mélanges offerts à Kazimierz Michałowski.

Red. M.L. Bernhard. Warszawa 1966, s. 171—174.

43 L. Morawiecki: Le monoptère sur les monnaies alexandrines de bronze du temps d’Auguste. „Eos” 1976, s. 59—82; wcześniej Idem: Monopteros na monetach aleksandryjskich typu CEBACTOC KAICAP. W: Starożytna Aleksandria…, s. 71—98.

W monografii wydanej w 1994 roku Stefan Skowronek dokonał nieja- ko podsumowania swych badań⁴⁴. Omówienie mennictwa aleksandryjskiego, w którym szczególny nacisk położny został na aspekty ikonograficzne, opatrzył obszernymi komentarzami. Dla każdego okresu sporządzony został syntetyczny przegląd nominałów. Wskazując na wartości poznawcze monet aleksandryjskich Autor zaakcentował potrzebę weryfikacji ich przekazu wizualnego.

W świetnym dorobku A. Kunisza znajdujemy obszerne studium na temat obecności pieniądza złotego w Egipcie w I—III wieku n.e. oparte prze- de wszystkim na wnikliwej analizie skarbów zawierających złote monety, z wykorzystaniem źródeł pisanych⁴⁵. Jak wiadomo, Egipt nie miał prawa do własnych emisji złotych, ale zdaniem A. Kunisza, zawartość skarbów wska- zuje, że niekiedy dla transakcji o dużej wartości konieczne było korzystanie z pieniądza złotego. Na wyjątkową obecność aureusów w rzymskim Egipcie zwrócił również uwagę S. Skowronek, który widział w nich „ślad” tzw. skar- bów „urzędowych” lub „wojskowych”, podkreślając jednocześnie, że mennica aleksandryjska w I—III wieku n.e. nie wybijała monet złotych, a jeśli obce jednostki złote trafiły do Egiptu, to nie pełniły funkcji oficjalnego środka płat- niczego⁴⁶. Andrzej Kunisz wyraził opinię odmienną, dopuszczając możliwość emisji niektórych wczesnych aureusów Wespazjana przez mennicę w Aleksan- drii⁴⁷ i tym tropem poszła K. Lach, w konkluzji wyrażając przypuszczenie, że mogły to być środki przeznaczone na wypłatę dla żołnierzy⁴⁸. Jest to pogląd zbieżny z opinią autorów Roman Provincial Coinage…, którzy miejsce pro- dukcji widzą raczej w Syrii⁴⁹.

W niewielkim zarysie mennictwa Domicjana A. Kunisz przedstawił kilka uwag na temat mennicy w Aleksandrii. Zwrócił on uwagę na regularność emisji brązowych, ale też niejednakowe nasilenie produkcji monet o niskiej wartości;

największe w początkowym okresie panowania cesarza⁵⁰. To w czasach Domi- cjana wybito pierwsze monety nomów.

44 S. Skowronek: Ze studiów nad religią starożytnej Aleksandrii. Wartość źródeł ikonogra‑

ficznych i ich granice poznawcze. Warszawa 1994.

45 A. Kunisz: Udział złotego pieniądza w cyrkulacji na terytorium Egiptu w I—III w. n.e. WN 1983, s. 121—165. Por. wcześniejsze uwagi na temat bilonowych tetradrachm Nerona w Idem:

Reforma pieniądza złotego i srebrnego za panowania Nerona. WN 1976, s. 146—147.

46 S. Skowronek: Ze studiów…, s. 20; Idem: Środki obrotowe w Egipcie rzymskim. „Studia Archeologiczne” 1982, s. 136. Rozprawa porusza też ważne zagadnienie nasilenia i spadku pro- dukcji mennicy aleksandryjskiej w różnych okresach, reformy mennicze, istotny udział produktów naturalnych w obrocie, s. 135—146.

47 A. Kunisz: Udział…, s. 124.

48 K. Lach: Aurei of Vespasian struck in Alexandria. SAAC 2012, s. 183—190; także online

— https://www.academia.edu/3698063/Aurei_of_Vespasian_struck_in_Alexandria.

49 A. Burnett, M. Amandry, I. Carradice: Roman Provincial Coinage II: From Vespasian to Domitian (AD 69—96). London—Paris 1999, s. 270.

50 A. Kunisz: Le monnayage de Domitien (81—96). PNN III (= WN 1979), s. 9—10, 16.

Produkowane w Aleksandrii, ale nieregularnie, za panowania kilku zaledwie cesarzy, monety te stanowią specyficzną kategorię, o często trudnej do interpre- tacji ikonografii, silnie związanej z kultami lokalnymi. Szkicując specyfikę tych emisji, S. Skowronek położył nacisk na głęboko zakorzeniony w tradycji admi- nistracyjny podział Egiptu na nomy i specyfikę lokalnych kultów ulegających wpływom kultury greckiej⁵¹. Dwa artykuły dotyczące emisji nomów opubliko- wała K. Lach. W pierwszym zarysowała problematykę badawczą⁵², w drugim podjęła próbę ukazania emisji nomów za panowania Domicjana w szerszym kontekście, z uwzględnieniem monet nomów bitych w okresach późniejszych (za Trajana, Hadriana i Antoninusa Piusa) oraz aleksandryjskich bilonowych tetradrachm Nerona i Wespazjana⁵³.

Zupełnie inny charakter ma opracowanie Zsolta Kissa, który potraktował monety jako dokument sztuki wizualnej odzwierciedlającej kult krokodyla czczonego pod różnymi nazwami (Suchos, Pentesuchos, Pneferos i inne), przedstawianego w kilku wariantach na monetach aleksandryjskich i niektórych nomów⁵⁴.

W monografii mennictwa bizantyńskiego autorstwa Macieja Salomona znaj- dujemy wiele informacji na temat emisji egipskich, przedstawionych w powią- zaniu z wydarzeniami historycznymi⁵⁵. Numizmatyka Egiptu w okresach późno- rzymskim i wczesnobizantyńskim w Vademecum historyka… zajmuje niewiele miejsca. W opracowaniu tym M. Salamon zwrócił uwagę przede wszystkim na praktykę kopiowania drobnych monet brązowych⁵⁶.

W tym zarysie polskich badań o charakterze analityczno-syntetycznym nie można pominąć studium Zbigniewa Borkowskiego zamieszczonego w jego mo- nografii, poświęconej inskrypcjom fakcji z okresu rewolty Herakliusza przeciw Fokasowi, odkrytym na Kom el-Dikka w Aleksandrii⁵⁷. Z jednej strony analiza monet jest tu niejako służebna w stosunku do głównego tematu rozprawy.

Z drugiej strony jest to niezależny esej numizmatyczny, podejmujący dyskusję

51 S. Skowronek: Aus den Forschungen über die ägyptischen Verwaltungsbezirke in der römischen Zeit. In: Les civilisations…, s. 443—453.

52 K. Lach: The Nome Coins: Some Remarks on the State of Research. In: Proceedings of the XIV ^th International Numismatic Congress…, s. 780—784, pl. I.

53 K. Lach: The Roman Coinage of Alexandria in the Reign of Domitian. The First Nome Coins as Compared with Other Contemporary Issues. NN/ZN 2011, s. 91—102.

54 Z. Kiss: Le dieu-crocodile sur les monnaies de l’Égypte romaine. EtTrav 1999, s. 87—98.

55 M. Salamon: Mennictwo bizantyjskie. Kraków 1987, s. 9, 52, 72, 76, 107, 117—118, 135, 159, 162—163, 173—174. Szkoda, że publikacja nie zawiera indeksu, który ułatwiłby wyszuki- wanie informacji na poszczególne tematy.

56 M. Salamon: Numizmatyka. W: Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. T. 3:

Źródłoznawstwo czasów późnego antyku. Red. E. Wipszycka. Warszawa 1999, s. 511, tabl. 17, 113, 12 nummia, Chosroes.

57 Z. Borkowski: Inscriptions des factions à Alexandrie. Varsovie 1981, s. 137—143, Ap- pendice II: Les monnaies de la révolte.

z ustaleniami badaczy tej miary co Philip Grierson, Wolfgang Hahn, Cécile Morrisson. Ze względu na metodę pracy oraz wnikliwą interpretację kompo- zycji przedstawień i legend wskazujących zasięg i czasowe ramy rewolty oraz mechanizmy działania stron walczących o władzę publikacja Z. Borkowskiego stanowi ważny wkład w poznanie monet okresu wczesnobizantyńskiego, także tych atrybuowanych w mennicy w Aleksandrii, oraz ich wymowy politycznej.

Znaleziska

Tell Atrib to ważne stanowisko archeologiczne w Egipcie, stanowisko, którego eksploracja, już zakończona, zwieńczona została finalną publikacją wszystkich znalezionych monet (od Ptolemeusza I do inwazji arabskiej)⁵⁸. Poprzedziły ją raporty archeologiczne⁵⁹ i prace studyjne, w których A. Krzy- żanowska przedstawiła wiele zagadnień, omówionych także później w ramach komentarza do katalogu w publikacji finalnej. Są to obserwacje, hipotezy oparte na analizie znalezionych monet, zawsze z uwzględnieniem charakteru kontekstu archeologicznego. Dotyczą one wielu problemów ważnych dla hi- storii pieniądza w Egipcie. Jednym z ciekawszych zagadnień jest interpretacja srebrnych tetradrachm Ptolemeuszy I i II nie jako świadectwa tezauryzacji, lecz płatności gotówką w transakcjach o większej wartości⁶⁰. Aleksandra Krzyżanowska zwróciła też uwagę na obfitość brązowych emisji Ptolemeu- sza VI⁶¹ i udział monet ptolemejskich w cyrkulacji pieniądza jeszcze w okresie rzymskim⁶². Nie mniej ważne są obserwacje dotyczące okresów późniejszych, na temat tzw. minimi z IV wieku, obecnych w obrocie handlowym jeszcze

58 A. Krzyżanowska: Les monnaies. W: A. Krzyżanowska, K. Myśliwiec: „Tell Atrib 1985—1995” II: Contexte archéologique. Varsovie 2009, s. 75—210, pl. XXV—L. Publikacja objęła także monety znalezione w latach 1969—1984.

59 K. Myśliwiec with contributions by Z. Sztetyłło, A. Krzyżanowska: Remains of a Ptolemaic villa at Athribis. MDAI(K) 1988, s. 182, 186, 196; K. Myśliwiec, T. Herbich, A. Krzyżanowska, Z. Sztetyłło, A. Łukaszewicz: Polish Excavations at Tell Atrib in 1985.

ASAE 1992—1993 [1993], s. 55, 56, 57—59, 60, 62—64. Patrz również K. Myśliwiec: Ein frühptolemäisches Königsbildnis aus Athribis (Nildelta). MDAI(A) 1997, s. 305—315; H. Szy- mańska: Report on the activities of the Polish-Egyptian archaeological mission at Tell Atrib 1998.

ASAE 1999, s. 77—80.

60 A. Krzyżanowska: Les monnaies…, s. 92.

61 Ibidem, s. 91—94; A. Krzyżanowska: Remarks on the Coins of Ptolemy VI Found in Egypt. NN/ZN 1999, s. 45—49.

62 A. Krzyżanowska: Les monnaies…, s. 93. Podobne wnioski odnośnie do cyrkulacji pieniądza Ptolemeuszy jeszcze w okresie rzymskim, opierając się na materiale z Kom el-Dikka w Aleksandrii, wysunęła B. Lichocka. Por. przyp. 69.

w VI wieku, czy też emitowanych w Aleksandrii, bardzo popularnych w Egip- cie w okresie wczesnobizantyńskim, 12 nummia⁶³. Według A. Krzyżanowskiej, znalezione w Tell Atrib arabskie naśladownictwa tego nominału świadczą o tym, że przejście od monet bizantyńskich do monet Umajjadów nie nastąpiło w Egipcie bezpośrednio⁶⁴.

Monety znalezione podczas eksploracji Kom el-Dikka w Aleksandrii nie do- czekały się jeszcze całościowego opracowania. Niektóre, pochodzące z wczes- nych wykopalisk, określane były przez A. Krzyżanowską, co zostało odnotowane w raportach⁶⁵. Ze względu na wartość datującą wybrane egzemplarze, znalezione w dwóch sektorach, są zaprezentowane w poświęconych im monografiach:

książce Mieczysława Rodziewicza na temat późnorzymskiego zespołu domów w tzw. dzielnicy mieszkalnej⁶⁶ i w publikacji architektury publicznych łaźni autorstwa Wojciecha Kołątaja⁶⁷.

Numizmatyczne studia, choć dotyczą tylko niektórych monet pochodzących z tego stanowiska, dają pewien obraz cyrkulacji pieniądza w Egipcie w różnych okresach i odsłaniają niektóre aspekty poszczególnych emisji. Czasem, tak jak w wypadku artykułu Adama Jeglińskiego, który jest poświęcony monetom znalezionym podczas kampanii wykopaliskowej w sektorze (F), położonym na południe od Łaźni, łączą się ściśle z obserwacjami na temat stratygrafii kon- tekstu archeologicznego⁶⁸. Adam Jegliński zwrócił szczególną uwagę na zespół tetradrachm aleksandryjskich z III wieku n.e., który zinterpretował jako skarb.

63 A. Krzyżanowska: Les monnaies…, s. 93—95; Eadem: Remarques sur la circulation monétaire en Égypte du IV ^e au VII^e siècles. In: Coptic Studies. Acts of the Third International Congress of Coptic Studies. Warsaw, 20—25 August 1984. Red. W. Godlewski. Warsaw 1990, s. 209—210.

64 A. Krzyżanowska: Przyczynek do zagadnienia monet naśladowczych z przełomu panowa‑

nia bizantyńskiego i arabskiego w Egipcie. W: Fałszerstwa i naśladownictwa…, s. 19—21; nie znając, siłą rzeczy, monet z Tell Atrib, W. Hahn — Moneta Imperii Byzantini. Rekonstruktion des Prägeaufbaues auf synoptisch-tabellarischer Grundlage. Bd. 3: Von Heraclius’ bis Leo III (Alleinregierung (610—720) mit Nachträgen zum 1. und 2. Band. Vienna 1981, s. 142 — zwrócił uwagę na brak monet „bizantyńsko-arabskich” w Egipcie.

65 Są one nastawione na informację o eksplorowanym terenie. Dotyczy to także raportów z innych stanowisk; por. m.in. M. Rodziewicz: Stratigraphie du sondage M XVI, 1 dans la partie Sud de Kôm el-Dikka, Alexandrie. EtTrav 1969, s. 143, przyp. 26; W.A. Daszewski in collaboration with I. Zych, G. Bąkowska, A. Błaszczyk: Marina el-Alamein, Excavation Report 2004. PAM Reports 2004, s. 90—91, il. 19.

66 M. Rodziewicz: Les habitations romaines tardives d’Alexandrie à la lumière des fouilles polonaises de Kôm el-Dikka. Varsovie 1984, s. 50, 54, 87, 105, 109, 176, 228, 229, 235, 236, 430—431 (pl. 67), 432—433 (pl. 68).

67 W. Kołątaj: Imperial Baths at Kom el-Dikka. Varsovie 1992, s. 47, przyp. 54; s. 48—50.

Autor wykorzystał opracowanie monet sporządzone przez A. Krzyżanowską, która również sko- rygowała wcześniejsze, polowe opisy J. Meuszyńskiego włączone do publikacji.

68 A. Jegliński: Numismatic finds from Kom el-Dikka (Alexandria), Research 2008. PAM 2011, s. 70—79.

Monet znalezionych na Kom el-Dikka, w dzielnicy mieszkalnej⁶⁹ i na terenie cystern⁷⁰, dotyczą prace B. Lichockiej. Nie unikając odniesienia do miejsca zna- lezienia i wynikających z tego wniosków, B. Lichocka stara się przede wszyst- kim zinterpretować same monety, znalezione w zespołach lub jako pojedyncze znaleziska, jak na przykład egzemplarz ołowiany, najprawdopodobniej z okresu wspólnej regencji Ptolemeuszy VI i VIII (170—164/163 rok p.n.e.)⁷¹. Opracowa- nie ikonografii znalezionych na Kom el-Dikka srebrnych (bilonowych?) drachm i didrachmy Klaudiusza dało impuls do kwerendy aktualizującej informacje na temat tych rzadko spotykanych jednostek⁷². Osobne studium poświęcone zostało tzw. lusterku Nerona⁷³. Małe lusterka, dekorowane stemplami monetarnymi lub wykonane z monet przeciętych i odpowiednio oprawionych, dotąd znane były tylko z Galii i Germanii. Przegląd emisji aleksandryjskich stanowił dla B. Li- chockiej punkt wyjścia dość daleko idących rozważań, dotyczących organizacji i pracy mennicy aleksandryjskiej w okresie rzymskim⁷⁴. Kopiowanie monet metodą odlewania w Egipcie w okresie późnorzymskim oraz ich długotrwały obieg, jeszcze we wczesnym okresie bizantyńskim, to tematy inspirowane zna-

69 B. Lichocka: Les monnaies antiques trouvées dans le „Quartier d’Habitation” à Kôm el- ‑Dikka (Alexandrie). “Acta Antiqua” 1990—1992, s. 339—345; Eadem: Un ensemble de monnaies découvert à Kôm el-Dikka (Alexandrie). In: Alessandria e il mondo ellenistico-romano. Vol. 1:

Centenario del Museo Greco-Romano. Atti del II Congresso Internazionale Italo-Egiziano, 23—27 Novembre 1992. Red. N. Bonacasa et al. Roma 1995, s. 83—85; Eadem: Une trouvaille des monnaies alexandrines du Haut Empire dans la maison H à Kôm el-Dikka (Alexandrie). EtTrav 1995, s. 112—115 (nr 130/88, s. 112, 114, il. 5, Toeris, błędnie określona jako byk).

70 B. Lichocka: Un „trésor” de monnaies byzantines à Kôm el-Dikka (Alexandrie). EtTrav XVI, 1992, s. 68—79, prawdopodobnie zawartość zgubionej sakiewki.

71 B. Lichocka: Une monnaie de plomb de Kôm el-Dikka à Alexandrie. KwIHKM 1988, s. 93—98 (errata do legendy ΠTOΛΕΜΑΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ, s. 93—94).

72 B. Lichocka: Claudius’s issue of silver drachmas in Alexandria: Serapis anastole. In:

Proceedings of the XIV ^th International Numismatic Congress…, s. 800—807; Eadem: Claudius’s Issue of Silver Didrachms in Alexandria. Emperor’s Children and Crossed Cornucopias. EtTrav 2012, s. 427—446.

73 B. Lichocka: Un tetradrachme de Néron, dit „miroir de Néron”, trouvé à Kôm el-Dikka à Alexandrie. In: Ægyptiaca serta in Soheir Bakhoum memoriam. Mélanges de numismatique, d’iconographie et d’histoire. In: „Collezioni numismatiche”. Vol. 7. Red. D. Gerin, A. Geissen, M. Amandry. Milano 2008, s. 49—58.

74 B. Lichocka: Les monnaies alexandrines trouvées à Kôm el-Dikka et quelques remarques sur l’atelier alexandrine. In: Commerce et artisanat dans l’Alexandrie hellénistique et romaine.

Actes du colloque d’Athènes organisé par le CNRS, le Laboratoire de céramologie de Lyon et l’École française d’Athènes 11—12 décembre 1988. Réd. J.Y. Empereur. Athènes 1998 (=BCH Suppl. 33), s. 453—465; B. Lichocka: Bilan des découvertes monétaires dans les fouilles polo‑

naises d’Alexandrie. In: L’exception égyptienne? Production et échanges monétaires en Égypte hellénistique et romaine. Actes du colloque d’Alexandrie, 13—15 avril 2002. Red. F. Duyrat, O. Picard. Le Caire 2005, s. 299—311 (p. 310, pl. 2, korekta pomyłek redakcyjnych w publikacji B. Lichocka: Les monnaies…, s. 457, 459).