Paweł Radwan
W kręgu badań nad twórczością Władysława Orkana
Przez zmarłe wieki, stepy czasów, Smutek, jak wiatr wieczysty, wieje — Z cmentarzy wzlotów i zapasów Rodzą się ziemskie epopeje...
Władysław Orkan, Ziemia
W 1927 r. Julian Krzyżanowski w słusznie zasługującej na miano „klasycz- nej” książce o Władysławie Orkanie nazwał go „pieśniarzem krainy kęp i wiecz- nej nędzy” i taki sposób postrzegania pisarstwa autora Komorników utrwalił się na bardzo długo, jeśli nie na stałe1, a zmiany w interpretacji jego osoby i twórczości wiązały się najpierw z odkryciem i wydaniem przez Franciszka Ziejkę listów Władysława Orkana do matki Katarzyny Smreczyńskiej2, potem zaś, po okresie sporej przerwy z położeniem nacisku na społeczne i ideowe wartości regional- nych koncepcji pisarza, często widziane w perspektywie jego Wskazań dla synów Podhala3. Spośród badań nad pisarzem z lat 1988–2002 na uwagę zasługują tylko
1 Por. J. Krzyżanowski, Pieśniarz krainy kęp i wiecznej nędzy. Rzecz o Władysławie Orkanie, Zakopane 1927; S. Pigoń, Władysław Orkan. Twórca i dzieło, Kraków 1958; J. Dużyk, Władysław Orkan, Kraków 1975; B. Faron, Władysław Orkan, Kraków 2004.
2 Dialog serdeczny: korespondencja Władysława Orkana i Katarzyny Smreczyńskiej, do dru- ku przygotował, przedmową i przypisami opatrzył F. Ziejka, Warszawa 1988.
3 Por. B. Faron, Władysław Orkan…; 2 wyd.: Kraków 2012. Warto tu wspomnieć, że Orka- na Wskazania stały się dla Tadeusza Staicha podstawą do opracowania nowej Deklaracji ideowej Związku Podhalan (1976, współautor Wincenty Galica), symbolicznie potwierdzonej w przesłaniu II Światowego Zjazdu Górali Polskich Górale Polscy w działaniu dla dobra Ojcowizny i Ojczyzny (Ludźmierz 2010).
językoznawcze studia Józefy Kobylińskiej4, ale, niezależnie od ich poważnej war- tości, wpływu na sposób postrzegania twórczości Orkana one nie miały. Pewne aspekty nowego podejścia do owej twórczości przyniosła z rozmachem zorgani- zowana w 2002 r. z inicjatywy nowotarskiej Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej konferencja Władysław Orkan czytany dzisiaj. Programowym jej przesłaniem było, jak wynika ze sprawozdań poświęconych temu naukowemu spotkaniu5, nie tylko przypomnienie twórczości Orkana, związane z nowym jej odczytaniem, ale też poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o jej aktualność i atrak- cyjność dla współczesnego czytelnika. Materiały z tej konferencji opublikowane zostały w rychło wydanym tomie6. Wydaje się jednak, że poza wskazaniem na nowe możliwości interpretacyjne prozy Orkana i ciekawym wykazaniem błę- dów, jakie w topografi i Gorców popełnił autor Drzewiej7, sposobu postrzegania właściwości i znaczenia dorobek konferencji nie zmienił. Aktualność pisarstwa Orkana widziana tu była nadal w perspektywie zagadnień społecznych i wskazań ideowych twórcy dla Młodych Podhalan.
Pierwsze wyraźniejsze przejawy dążności do odnalezienia autentycznie no- wego spojrzenia na twórczy dorobek autora W Roztokach przejawiły się natomiast na innej konferencji: oto w Krakowie i w Koninkach koło Poręby Wielkiej w maju 2010 r. odbyła się Ogólnopolska Konferencja Naukowa Wokół Władysława Orkana:
aspekty literackie, kulturowe i medialne, zorganizowana z inicjatywy wybitnego, zasłużonego badacza życia i twórczości tego pisarza, prof. Bolesława Farona, przez Małopolską Wyższą Szkołę Zawodową im. Józefa Dietla w Krakowie i Wydawnic- two Edukacyjne w Krakowie. Jej plonem stał się wartościowy i ciekawy tom studiów Wokół Władysława Orkana (Kraków 2011), wydany pod redakcją wspomnianego prof. Farona. Za sprawą inicjatora i uczestników tego przedsięwzięcia w badaniach nad Orkanem dał się zauważyć wyraźny krok naprzód, przejawiający się w zasto- sowaniu w pracach o Orkanie metodologii stosowanych w dzisiejszych badaniach literaturoznawczych i odniesienia pisarstwa Orkana do tendencji, prądów i zjawisk charakterystycznych dla literatury okresu Młodej Polski, co — paradoksalnie — było jakby pomijane w pisaniu o Orkanie. Nie ma przesady, że za sprawą stereotypu zbudowanego przez Krzyżanowskiego Orkan znalazł się poza polem obserwacji charakterystycznych zjawisk młodopolskich. Materiały ze wskazanej tu konferen-
4 J. Kobylińska, Gwara w utworach Władysława Orkana, Kraków 1990; eadem, Świat języ- kowy Władysława Orkana. Słowa i stereotypy, Kraków 1997.
5 Por. A. Szopa, Konfrenecja Orkanowska, „Kontakt”. Czasopismo Akademii Pedagogicznej w Krakowie 2002, nr 12; eadem, Konferencja Orkanowska, [w:] Małopolska. Regiony — regionali- zmy — małe ojczyzny, Kraków 2003, s. 307–314.
6 Zob. Orkan czytany dzisiaj: materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Akademię Pedagogiczną w Krakowie i Podhalań ską Pań stwową Wyż szą Szkołę Zawodową w Nowym Targu w dniach 11–13 paź dziernika 2002 r. w Koninkach, Nowy Targ 2003.
7 Informacja Anny Szopy o referacie Ewy Strauchmann w obu wskazanych wyżej (przypis 5) sprawozdaniach z konferencji. Problem ten wcześniej poruszył J. Kolbuszewski (Gorce w twórczości Orkana, „Ruch Literacki” 1995, nr 2, s. 161–172).
cji dowodzą, że tendencja ta została przełamana8, czego wybranymi przykładami są tu prace Elżbiety Nurnikowej (Twórczość Władysława Orkana wobec prądów estetycznych epoki), Pauliny Kruszyńskiej („Drzewiej” Władysława Orkana jako powieść inicjacyjna), Marii J. Olszewskiej („Kostka Napierski” Władysława Or- kana jako polemika z tradycyjną powieścią historyczną). Wymienianie wszystkich prac wchodzących tu w rachubę mijałoby się z celem, jednak koniecznie godzi się wspomnieć choćby refl eksję Jadwigi Zacharskiej Młodopolskie konteksty „Wesela Prometeusza” Władysława Orkana oraz Jerzego Waligóry Dramaty Władysława Orkana wśród młodopolskich „izmów”.
Za sprawą tych przede wszystkim, acz nie tylko przy ich udziale9, po- wstał swoisty, oryginalny, nowatorski — rzec by można: wirtualny, oryginalny i w szczegółach nowy — obraz twórczości Władysława Orkana jako nie tylko ty- powego, lecz wręcz czołowego, współtworzącego główne jej rysy, przedstawicie- la Młodej Polski. Wtopiony w jej główne nurty Orkan jawi się z tej perspektywy nie tylko, a może nie tyle, jako „piewca krainy kęp i wiecznej nędzy”, społecznik i ideolog, ale jako mistrz kreacji onirycznego świata, prehistorycznej, mitycznej przeszłości, znakomity psycholog, nowator w zakresie prozy i dramatu, a także jako obdarzony malarską wyobraźnią mistrz słowa10, dla którego od ścisłości topografi cznej ważniejsza była artystyczna wizja pejzażu. Akcentując te nowe aspekty odczytania twórczości Orkana, żałując trochę, że poza polem rozważań znalazła się tu jego poezja, warto zwrócić uwagę na referat prof. Józefa Linke- ra Władysława Orkana zainteresowania przeszłością, któremu w omawianym tomie odpowiada ciekawa rozprawa tegoż autora Słowiański mit w „Drzewiej”
i „Czantorii” Władysława Orkan. W odczytaniu najważniejszych warstw zna- czeniowych tych utworów badacz posłużył się metodą mitografi czną, której de facto w badaniach dzieł Orkana dotąd zabrakło. Znakomity znawca myśli Broni- sława Trentowskiego ukazał tu głębokie znaczenia utworów Orkana i wpisał je w ramy znamiennych dla Młodej Polski fascynacji Prasłowiańszczyzną11.
W tym samym kierunku badań prozy Orkana, tyle że w zakresie szerszym, bo odnoszącym się do widzianej artystycznie prozy pisarza, poszedł Józef Dyt- feld w wydanej w 2013 r. książce będącej wyrazem osobistej fascynacji autora dziełami Orkana12, przy czym ta fascynacja w niczym nie zaciążyła na rzetelnym obiektywizmie badacza. Dla porządku godzi się dodać, że ową funkcją mitycz-
8 Zob. omówienie konferencji w „Silva Rerum” 2010, nr 4 (10).
9 Osobne miejsce w tych uwagach należałoby się także wnikliwej prezentacji, a raczej in- terpretacji z pewnym lekceważeniem traktowanych dotąd opowiadań Orkana (Eugenia Łochowa).
10 Orkan, jak wiadomo, z upodobaniem malował, najbardziej znanym jego obrazem jest Wi- dok z Pustki na Wasielkę (wisi w gabinecie pisarza w Orkanówce). Przy okazji warto zwrócić uwagę na to, że nazwę topografi czną Pustki (wzgórze, na którym stoi Orkanówka) Orkan-poeta znakomicie wykorzystał w kilku wierszach, eksponując jej nacechowanie symboliczne.
11 Zob. T. Linkner, Mitologia słowiańska w literaturze Młodej Polski, Gdańsk 1991.
12 J. Dytfeld, Apokalipsa gór. Funkcja mitu w prozie narracyjnej Władysława Orkana, Ostrów Wielkopolski 2013.
nych porządków w prozie Orkana Dytfeld zajął się już w 1987 r. w rozprawie dok- torskiej obronionej na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego13, tu jednak przedstawił zupełnie nowe ujęcie tytułowej problematyki, uwzględnia- jące — oprócz szerokich, nowatorskich kontekstów interpretacyjnych — zarów- no nowe koncepcje metodologiczne, jak i znakomitą orientacje we współczesnym stanie badań — nie tylko w węższym zakresie dotyczącym Orkana, lecz także szerszym, odnoszącym się do współcześnie prowadzonych badań historycznoli- terackich14. Słowem, punkt wyjścia do rozważań Dytfelda stanowi tu w ogólnym zarysie to, co w zakresie wiedzy o Władysławie Orkanie reprezentuje literaturo- znawstwo polskie A.D. 2011.
Autor postawił sobie cel ambitny: podjął próbę nowego odczytania twórczo- ści Orkana, osadzając ją w kategoriach mitografi cznych, jednoznacznie deklaru- jąc odrzucenie stereotypowego odbioru jako „pieśniarza krainy kęp i wiecznej nędzy”, łącząc go z kontekstem kultury nie tylko regionalnej i polskiej, ale przede wszystkim europejskiej. Można w związku z tym zauważyć, że w rozważaniach Dytfelda trochę daje znać brak tekstologicznej perspektywy komparatystycznej, co może wynika jednak stąd, że dla dzieł, takich jak W roztokach czy Drzewiej (szczególnie Drzewiej) trudno by było znaleźć bliskie odpowiedniki: Orkan jest na wskroś oryginalny i niepowtarzalny. Z naddatkiem czyni zadość oczekiwa- niu takiego komparatystycznego widzenia pisarstwa Orkana cała druga część książki, zatytułowana Pierzasty wąż. Ogólną ramę dla szczegółowych rozważań Dytfelda stanowi archetypiczna triada Bóg–społeczeństwo–przestrzeń. W ten, jak rzecz nazywa autor, stały system mitografi czny, wpisał on cztery główne mity: mit Dies irae, mit rabacyjny, mit młodopolskiego artysty i mit arkadyjski.
Trudno skupiać się na szczegółach, warto jednak za autorem przypomnieć, że
„[...] twórczość mitografi czna Orkana jawi się w pewnym sensie jako praktyczne potwierdzenie funkcjonowania neoklasycystycznego prawa jedności kultur”15. Akcentując „dynamikę” plastyczną w twórczości Orkana, nadającą jej swoiste walory fi lmowe, niezwykle interesującego Dytfl ed ujął problem tzw. muzycz- ności prozy literackiej, ciekawie udowodniając archetypiczną realizację czystej formy w muzyce wiejskiego grajka (nowela Pogrzeb muzyki), co wiąże się też z wprowadzeniem przez Orkana odrębnego wariantu mitu młodopolskiego ar- tysty. Bardzo zajmująca i w pełni oryginalna jest koncepcja interpretacji Franka Rakoczego jako artysty tworzącego życiem; kapitalna jest też wykładnia analogii Franek Rakoczy — Kordian Słowackiego (epizod na Turbaczu i scena na Mont Blanc). Te ustalenia należą w książce Dytfelda do prawdziwie cennych. Ważne
13 J. Dytfeld, Funkcje mitu w prozie narracyjnej W. Orkana, „Biuletyn Polonistyczny” 1988, z. 4, s. 33–37 (streszczenie pracy doktorskiej).
14 Tu, oprócz metody mitografi cznej, uwagę zwraca zastosowanie koncepcji antropologiczno- -kulturowych, a także wprowadzenie w roli kontekstów interpretacyjnych faktów i prawidłowości z zakresu medycyny i psychologii.
15 J. Dytfeld, Apokalipsa gór..., s. 158. Koncepcja ta — paradoksalnie — zaważyła na kształ- cie Czantorii.
są też komentarze i objaśnienia z zakresu wiedzy medycznej i psychologicznej, w tym seksuologii, które wyjaśniają wiele dotąd niejasnych kwestii związanych z zachowaniami i poczynaniami bohaterów nowel Nad urwiskiem oraz — szcze- gólnie — Pomoru i Drzewiej. Walor natomiast prawdziwie doniosłego ustalenia ma dokonana przez Dytfelda rekonstrukcja fundamentalnych reguł mitografi i Orkana. Ta zaś, jak dowiódł autor „[...] w żadnym przypadku nie polegała na parafrazowaniu klasycznych mitów, albowiem mity tego pisarza wyrastały z re- aliów opisywanego przez niego świata, który dopiero owiany tą jego swoiście pojmowaną mitycznością staje się dynamiczny i frapujący”16. Widziany w takiej perspektywie świat przedstawiony w prozie Orkana nabiera niezwykłych wręcz walorów i barw, dramatyzmu i zarazem liryzmu, jego zaś świat Gorców w bogac- twie swych kształtów nie jawi się jako „kraina kęp i wiecznej nędzy”.
Podejmując próbę w nowatorski sposób pojętej interpretacji pisarstwa Orka- na, autor miał pełną świadomość tego, jak trudne postawił przed sobą zadanie, odważnie pisząc:
Mitologizacja jako pewna, stała aura twórczości autora Pomoru dotych- czas nie była zauważana. Ukazanie jej więc może stanowić rzecz szcze- gólną, tym bardziej że u Orkana swoiście padła jak gdyby jej ofi arą, bowiem czym innym jest mówienie o zjawisku mitologizacji np. u Staf- fa czy Micińskiego, czym innym u Smreczyńskiego-Orkana, którego postawę twórczą bardzo rzadko wywodzi się wprost z młodopolskich
‘izmów’ i któremu raczej przypisuje się dość wąski zakres obserwacji
— piewcy etosu gorczańskiego17.
Praca Dytfelda ukazuje prozatorską twórczość Orkana w zupełnie nowym świetle, co sprawia, że przypisać jej należy ważne miejsce w dziejach badań nad Orkanem. Dostrzec w niej warto również godny uwagi poznawczy wkład do wiedzy o literaturze Młodej Polski. Tytuł swej pracy opatrzył autor komen- tarzem w pewien sposób autotematycznym: Apokalipsa gór w jego autodefi nicji jest nie tylko nawiązaniem do „biblijnej metafory ‘dnia gniewu’ mitologizującej zdarzenia tzw. strasznych roków [...] na Podhalu”, ale także aluzją do „greckiego słowa apokalypto, oznaczającego ujawnienie rzeczy ukrytych, nieznanych, a ta- kimi właśnie okazały się w tej pracy zagadnienia związane z odkryciem nowe- go sposobu odczytania twórczości Orkana”18. Z przymrużeniem oka można tę wykładnię przyjąć, uznając i w pełni doceniając jednak fakt, iż Dytfeld w swej książce istotnie ujawnił wiele zupełnie dotąd niedostrzeganych zjawisk i warto- ści obecnych w prozie Orkana, a zatem na swój sposób odkrył pewne tajemnice Orkana...
16 Ibidem, s. 157.
17 Ibidem, s. 7.
18 Ibidem, s. 13.
