KONCEPCJE HORYZONTALNEGO DZIAŁANIA (OBOWIĄZYWANIA) PODSTAWOWYCH PRAW JEDNOSTKI W ORZECZNICTWIE SĄDOWYM RFN
Bogusław Banaszak
Prof. dr hab. dr h.c. multi, Uniwersytet Zielonogórski
1. Regulacja praw i wolności podstawowych w niemieckiej Ustawie Zasadniczej
Niemiecka Ustawa Zasadnicza z 1949 roku1 (dalej: UZ) w rozdziale I regu- lującym podstawowe prawa i wolności jednostki2 nawiązuje do klasyczne- go, liberalnego określenia statusu jednostki w państwie i eksponuje funkcję
1 Po zjednoczeniu Niemiec i przystąpieniu NRD do RFN nie uchwalono nowej konsty- tucji, gdyż w ciągu 40 lat obowiązywania Ustawa Zasadnicza głęboko utrwaliła się w świado- mości Niemców, jej zasady okazały się dobrą podstawą ustroju państwa, a stworzone przez nią instytucje sprawdziły się w praktyce. Nie zrezygnowano jednak z nazwy „konstytucja”, nadal zastrzegając ją dla aktu, który zmienić ma w przyszłości Ustawę Zasadniczą. W zno- welizowanym po zjednoczeniu art. 146 stanowi się: „Niniejsza Ustawa Zasadnicza, która po urzeczywistnieniu jedności i wolności Niemiec obowiązuje cały naród niemiecki, utraci moc obowiązującą w dniu, w którym wejdzie w życie konstytucja przyjęta w drodze swobodnej decyzji narodu niemieckiego”. Prac nad nią na razie jednak nie prowadzi się, a w nauce prawa konstytucyjnego (np. I. v. Münch) coraz powszechniej przyjmuje się, że art. 146 stracił sens i powinien zostać uchylony.
2 UZ wyodrębnia w swoim tekście w rozdz. I „prawa podstawowe” i w myśl art. 93 ust. 4a tylko prawa objęte regulacją tego rozdziału należą do praw podstawowych. Inne prawa jednostki określone przez normy umieszczone w dalszych rozdziałach UZ nie są już uważane za prawa podstawowe, nawet jeżeli służą ochronie jednostki i – co więcej – nawet gdy ich naruszenie stanowi również przesłankę skargi konstytucyjnej. Stanowisko takie, jakkolwiek krytykowane w niemieckiej literaturze z zakresu prawa konstytucyjnego (np. I. v. Münch), przyjęto w orzecznictwie Federalnego Trybunału Konstytucyjnego. W przypadku tej drugiej grupy praw można mówić jedynie o „prawach podobnych do praw podstawowych” (grun-
obronną tych praw wobec państwa. W niemieckiej doktrynie prawa konsty- tucyjnego oraz w orzecznictwie FTK podkreśla się, że konstytucyjna koncep- cja praw jednostki zakłada dwojaki ich charakter. Są one z jednej strony obiek- tywnymi zasadami całego systemu prawnego i ustroju państwowego. Określają więc pozytywnie główne kierunki działalności państwa i jego organów oraz ograniczają zakres kierowania przez państwo procesami społecznymi i spełniają funkcję gwarancji istniejącego systemu społecznego. Z drugiej zaś strony są one, bez wątpienia, prawami podmiotowymi jednostki. Prawa pod- miotowe zaś – zgodnie z orzecznictwem FTK to „prawa indywidualne (…) służące ochronie konkretnej, szczególnie zagrożonej sfery ludzkiej wolności”3. Oznacza to, że każda jednostka traktowana jest jako podmiot przysługującego jej zespołu praw i sama decyduje o korzystaniu z nich. Może przy tym żądać od państwa ich ochrony. W tym ujęciu działają one tylko w płaszczyźnie werty- kalnej w stosunkach między jednostką a państwem. Jedynie sformułowania nielicznych norm UZ pozwalają na taką interpretację, w myśl której pod- stawowe prawa i wolności jednostki w nich określone mogą obowiązywać również w płaszczyźnie horyzontalnej – tzn. w stosunkach między osobami fi zycznymi lub też pomiędzy osobami fi zycznymi z jednej strony a osobami prawnymi prawa cywilnego z drugiej. Można tu wskazać na art. 9 ust. 3 zd. 2 UZ, który stanowi, że ustawy ograniczające prawo zrzeszania się są nieważne.
Ponadto w nauce prawa wskazuje się jeszcze inne normy UZ, ale brak jedno- litości poglądów, czy w istocie dopuszczają one horyzontalne obowiązywanie gwarantowanych w nich praw i wolności podstawowych4.
Ważnym elementem koncepcji praw podstawowych jednostki jest zasada ich bezpośredniego obowiązywania, głosząca, że wiążą one wszystkie rodzaje władzy publicznej ‒ legislatywę, egzekutywę i sądownictwo. Wpływa to na ich normatywny charakter i znaczenie w systemie prawa. Można założyć, że ustawy nie muszą określać tych praw w sposób pozytywny ‒ tzn. nie muszą już rozwijać postanowień UZ. Wystarczy samo zagwarantowanie praw i wolności jednost- ki w konstytucji, aby uznać, że one obowiązują i wiążą organy państwowe.
Za główne prawo podstawowe UZ uznaje w art. 1 godność człowieka i określa ją mianem „nienaruszalnej”, zaś jej poszanowanie i ochronę czyni obowiązkiem wszelkich władz państwowych. Katalog praw podstawowych obejmuje ponadto następujące prawa i wolności: wolność osobistą, swobo- dę wyboru miejsca pobytu, wolność sumienia i wyznania, wolność słowa, wolność prasy, tajemnicę korespondencji, prawo zrzeszania się, wolność zgromadzeń, prawo petycji (tzn. prawo zwracania się do organów państwo-
drechtsänliche Rechte) (E. Friesenhahn) lub „prawach równorzędnych z prawami podstawo- wymi” (grundrechtsgleiche Rechte) (K. Stern).
3 Entscheidungen des Bundesverfassungsgerichts (dalej: BVerfGE) 50, 290 s. 337.
4 Szerzej na ten temat zob. M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar praw konstytucyj- nych, Kraków 2014, s. 71‒76.
wych), czynne i bierne prawo wyborcze, prawo własności, prawo do małżeń- stwa, ochronę małżeństwa i rodziny, prawo do ustawowego sędziego (tzn.
prawo jednostki do rozstrzygnięcia jej sprawy przez określony ustawą sąd), wolność praktyk religijnych, prawo do życia, prawo członków różnych grup językowych i mniejszości narodowych do posługiwania się własnym języ- kiem, wolność sztuki i nauki, prawo zakładania instytucji oświatowych i wy- chowawczych, nienaruszalność mieszkania, prawo do piastowania urzędów publicznych, prawo do odmowy służby w formacjach uzbrojonych i odbycia jej w formie służby zastępczej, prawo do posiadania obywatelstwa, wolność wykonywania i wyboru zawodu, prawo oporu, prawo do tworzenia związków zawodowych i prawo do strajku.
U podstaw tych wszystkich praw i wolności tkwi zasada równości. Naj- pierw UZ sformułowała w art. 3 ust. 1 zasadę ogólną – „wszyscy ludzie są równi wobec prawa ‒ stanowiącą lex generalis dla pozostałych jej norm do- tyczących równości i ją konkretyzujących (art. 3 ust. 2 i 3, art. 6 ust. 5 art. 33 ust. 1, 2 i 3, art. 38 ust. 1). FTK już na początku swojej działalności użył ogólnej formuły: „zasada równości zabrania tylko niejednakowego traktowania tego, co istotnie jednakowe, nie sprzeciwia się zaś temu, aby to, co niejednakowe, było traktowane w różny sposób, stosownie do istniejących odmienności”5. Potem wielokrotnie ją powtarzał. W nauce prawa znalazła ona akceptację u większości jej przedstawicieli.
Z postanowień UZ można wyprowadzić ogólną zasadę, w myśl której wszyst- kie spośród gwarantowanych przez nią praw i wolności jednostki przysługują obywatelom, a tylko niektóre cudzoziemcom i bezpaństwowcom. W ustawodaw- stwie wszystkich krajów federalnych i ustawodawstwie federalnym dotyczącym praw i wolności jednostki występuje współcześnie tendencja do ograniczania ka- talogu praw przyznanych tylko obywatelom do niezbędnego minimum (prawa po- lityczne, a zwłaszcza prawo wyborcze). Zakresem podmiotowym praw i wolności podstawowych UZ obejmuje osoby prawne prawa cywilnego. Jej art. 19 ust. 3 zazna- cza przy tym, że chodzi tu tylko o osoby krajowe. Należy przy tym zaznaczyć, że osoby prawne prawa cywilnego mogą korzystać tylko z takich praw, które z natury swej mają w ich przypadku zastosowanie6.
W nauce niemieckiej i orzecznictwie FTK (podobnie jak w nauce prawa i orzecznictwie sądowym wielu krajów demokratycznych) rozszerzenie podmio- towego zakresu praw jednostki na osoby prawne prawa cywilnego uzasadnia się często nie tyle dążeniem do wzmocnienia ich ochrony, ile chęcią intensyfi kacji ochrony jednostek wchodzących w ich skład7. Te same powody mogłyby przema- wiać za objęciem zakresem podmiotowym konstytucyjnych praw jednostki
5 BVerfGE 1, 3, s. 52.
6 Szerzej na ten temat zob. np. T. Maunz, Deutsche Staatesrecht, München–Berlin 1968, s. 98.
7 BVerfGE 21, 362, s. 368–369).
również osób prawnych prawa publicznego, tj. uniwersytetów, przedsiębiorstw państwowych, izb lekarskich itp. Tym osobom prawnym tylko wtedy należy przy- znać prawa konstytucyjnie gwarantowane jednostkom, gdy nie działają one jako podmioty wyposażone w atrybuty władzy państwowej. Dzieje się tak, gdy wstę- pują one w stosunki cywilnoprawne i ich pozycja jest porównywalna z pozycją jed- nostek oraz osób prawnych prawa cywilnego. FTK przychylił się do tej opinii8.
2. Niemiecka nauka prawa wobec horyzontalnego działania podstawowych praw i wolności jednostki
W ciągu ponad 60 lat obowiązywania UZ następowała nieustanna rozbu- dowa zadań współczesnego państwa i towarzyszące temu zjawisku rozsze- rzanie funkcji podstawowych praw i wolności jednostki przyczyniło się do podjęcia w niemieckiej nauce prawa problemu ich horyzontalnego obowią- zywania. W trwającej już ponad pół wieku dyskusji nie osiągnięto konsensu- su, a ukształtowane w połowie XX wieku podziały w niemieckiej doktrynie prawa nadal zachowują aktualność. Najogólniej w odniesieniu do koncepcji horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw i wolności jednostki można wyróżnić trzy grupy wśród przedstawicieli niemieckiej nauki prawa:
1) przeciwników,
2) zdecydowanych jej zwolenników, 3) umiarkowanych zwolenników.
Przeciwnicy koncepcji horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw i wolności od początku tej dyskusji „wskazują, że udostępnienie jed- nostce praw, jako instrumentu skierowanego przeciwko innej osobie, kłóci się z wolnością tej ostatniej, tworząc po jej stronie obowiązki”9. Podkreśla się ponadto, że zgodnie z konstytucyjną zasadą bezpośredniego obowiązywania podstawowych praw i wolności jednostki wiążą one tylko władze ustawo- dawczą, wykonawczą i sądowniczą. Rozszerzenie ich obowiązywania na inne podmioty ma charakter wyjątkowy i wypadki takie wyraźnie są określone w UZ. Gdyby ustrojodawca chciał, aby podstawowe prawa i wolności jed- nostki obowiązywały w stosunkach między osobami fi zycznymi, wprowa- dziłby taką zasadę do UZ. Skoro tego nie uczynił, oznacza to wykluczenie
8 BVerfGE 31, 314, s. 322.
9 Z. Kędzia, Burżuazyjna koncepcja praw człowieka, Wrocław 1980, s. 284. Tam też w przy- pisie 197 podana odpowiednia literatura autorów przeciwnych koncepcji horyzontalnego obo- wiązywania podstawowych praw i wolności jednostki; zob. również literatura podana w: I.
Augsberg, L. Viellechner, Die Drittwirkung der Grundrechte als Aufb auproblem, „Juristische Schulung” nr 5/2008, s. 407, przypis 15.
horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw i wolności jednostki10. Z poglądem tym koresponduje stanowisko głoszące, że normy UZ dotyczą- ce podstawowych praw i wolności jednostki mają nieprecyzyjny, ogólnikowy charakter i nie mogą być stosowane w rozwiązywaniu sporów cywilnopraw- nych oraz w określaniu stosunków między osobami fi zycznymi i pomiędzy nimi a osobami prawnymi prawa cywilnego11. Normy te z jednej strony gwa- rantują wolność jednostki i stymulują rozwój jej zakresu, a z drugiej ‒ pełnią funkcję systemową, wyznaczając granice tej wolności12. Normy UZ dotyczące praw podstawowych nie mogą być również traktowane w orzecznictwie są- dowym jako wartości konstytucyjne służące wykładni norm z innych gałę- zi prawa. Krytycy stanowiska FTK uznającego funkcję praw podstawowych jednostki w tworzeniu systemu wartości współczesnego społeczeństwa wy- chodzą od tego, że rozwijanie postanowień konstytucji należy do zadań par- lamentu jako reprezentanta suwerena i dokonuje się przez uchwalanie ustaw, których treść ma ustalać właśnie parlament, a nie FTK lub inny sąd w drodze ich wykładni. Reprezentatywna dla ich poglądów jest następująca wypowiedź Winfrieda Brohma:
System wartości konstytucji znajduje swój wyraz w prawach podstawowych jako prawach obronnych; mogą one jedynie w bardzo ograniczonym stopniu być włączone do wyabstrahowanych z nich ocen. We wszystkich innych przypadkach prawa podstawowe są skuteczne jako elementy obiektywnego porządku, a więc jako obiektywne wzorce wartości. Tu jednak efektywna realizacja takiej czy innej wartości jest w pierwszym rzędzie zadaniem politycznym, leżącym w kompeten- cjach parlamentu. FTK jest jedynie uprawniony do interpretacji regulacji usta- wowych w sposób zgodny z konstytucją lub do uznania ich za niekonstytucyjne, jeżeli (…) kolidują one z podstawowymi wartościami konstytucyjnymi i powinny zostać wyeliminowane z porządku prawnego13.
Gdy zaś przekracza te granice, pojawiają się niebezpieczeństwa dla funk- cjonowania demokracji. W tym ujęciu FTK, uznając funkcje praw podsta- wowych jednostki w tworzeniu systemu wartości, nadmiernie ogranicza swobodę ustawodawcy w określaniu treści praw podstawowych w ustawach rozwijających postanowienia UZ przez zobowiązanie parlamentu do prowa-
10 Zob. np. H. Klein, Die Grundrechte in demokratischen Staat, Stuttgart–Berlin–Köln–
Mainz 1972, s. 66–67; zob. również literatura podana w: I. Augsberg, L. Viellechner, Die Drit- twirkung…, s. 407, przypis 15.
11 Pogląd ten częściej występuje w szwajcarskiej literaturze prawniczej.
12 Zob. np. H.H. Rupp, ‘Dienende’ Grundrechte. ‘Bürgergesellschaft ’, ‘Drittwirkung’ und ‘so- ziale Independenz’ der Grundrechte, „Juristen Zeitung” nr 6/2001, s. 275; H.H. Rupp, Die un- terscheidung vom Staat und Geselschaft [w:] J. Isensee, P. Kirchhof, Hanbuch des Staatsrechts der Bundesrepublik Deutschland, Heidelberg 2004, s. 902.
13 W. Brohm, Die Funktion des BVerfG – Oligarchie id der Demokratie?, „Neue Juristische Wochenschrift ” (dalej: NJW) nr 1/2001, s. 9–10.
dzenia określonej polityki kulturalnej, gospodarczej, podatkowej itp.14 Po- nadto uznanie funkcji praw podstawowych jednostki w tworzeniu systemu wartości implikuje podejmowanie przez FTK subiektywnych decyzji opar- tych w rzeczywistości na jego swobodnym uznaniu (swobodnej interpretacji) pod pretekstem zastosowania się do określonego systemu wartości15. Prowa- dzić to może do przekraczania przez FTK jego kompetencji i determinowa- nia treści nowelizacji ustaw oraz orzecznictwa innych sądów. „W ostatnich latach FTK wydaje się dążyć do reformy cywilnego prawa umów, gdyż uchyla wyroki sądów cywilnych, uznając ich niekonstytucyjność z powodu «nierów- nej pozycji stron umowy»”16.
Zdecydowani zwolennicy koncepcji horyzontalnego obowiązywania pod- stawowych praw i wolności jednostki opowiadają się za ich bezpośrednim obowiązywaniem oznaczającym ich obowiązywanie wprost w stosunkach między osobami fi zycznymi i między nimi a osobami prawnymi prawa cy- wilnego17. W tym ujęciu prawa i wolności podstawowe jednostki stają się za- sadami obiektywnymi prawa wiążącymi podmioty stosunków cywilnopraw- nych, stosunków z zakresu prawa pracy i innych gałęzi prawa, a czynności prawne (np. umowy) niezgodne z nimi powinny być uznane za nieważne.
Prawa i wolności podstawowe mogą więc stać się podstawą rozstrzygania sporów cywilnoprawnych. Stanowisko to najczęściej uzasadnia się postępują- cą współcześnie obiektywizacją oraz instytucjonalizacją podstawowych praw i wolności jednostki. Zakłada się, że prawa te „tworzą instytucje życia spo- łecznego, trzeba je odnieść do wszelkich możliwych podmiotów stosunków prawnych i w każdym wypadku powinny być chronione przez państwo”18.
Umiarkowani zwolennicy horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw i wolności stanowili w początkowym okresie sporu najliczniejszą grupę przedstawicieli niemieckiej nauki prawa19 i tak wydaje się być po dzień dzi-
14 Egzemplifi kacją tego jest następująca wypowiedź FTK dotycząca wolności sztuki: „Jako obiektywna norma rozstrzygająca o wartościach wolność sztuki stawia przed nowoczesnym państwem równocześnie zadanie zapewnienia i popierania wolnego życia kulturalnego”.
BverfGE36, s. 331.
15 Por. K. Hesse, Grundzüge des Verfassungsrechts der Bundesrepublik Deutschland, Hei- delberg 1984, s. 120‒121.
16 W. Brohm, Die Funktion…, s. 8.
17 Por. np. H.C. Nipperdey, Grundrechte in Privatrecht [w:] Festschrift für Erich Moli- tor, München–Berlin 1962; W. Leisner, Grundrechte und Privatrecht, München–Berlin 1960, s. 285–288; por. także omówienie poglądów niemieckiej nauki prawa w: M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar…, s. 69–76.
18 Z. Kędzia, Burżuazyjna…, s. 285.
19 Zob. np. T. Maunz, G. Dürig, Grundgesetz Kommentar, wyd. ciągłe, t. I, omówienie art. 1 ust. 3, m.p. 127–128; K. Hesse, Grundzüge des Verfassungsrecht der Bundesrepublik Deutschland, Heidelberg 1984, s. 140–142; por. także omówienie poglądów niemieckiej nauki prawa w: M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar…, s. 100–102.
siejszy20. Opowiadali się za tzw. pośrednim horyzontalnym obowiązywaniem – tzn. oddziaływaniem norm UZ dotyczących podstawowych praw i wolno- ści jednostki jako klauzul generalnych lub wartości konstytucyjnych pomoc- nych przy wykładni przepisów prawa cywilnego. W tym ujęciu podstawowe prawa i wolności jednostki nie mogą stanowić podstawy rozstrzygania spo- rów cywilnoprawnych, gdyż prowadziłoby to do ograniczenia działania za- sad prawa cywilnego, a zwłaszcza zasady wolności umów i zasady autonomii jednostki. W tym kontekście odrzucone zostaje założenie, na którym opiera się koncepcja bezpośredniego horyzontalnego obowiązywania podstawo- wych praw i wolności jednostki, gdyż prowadzi ono „do zasadniczych zmian właściwości i znaczenia prawa cywilnego”21. Autorzy należący do tej grupy wyrażają też pogląd, że koncepcja bezpośredniego horyzontalnego obowią- zywania podstawowych praw i wolności dokonuje swoistego przewartościo- wania, w wyniku którego podmioty objęte zakresem praw i wolności stają się równocześnie zobowiązanymi do ich realizacji. Zauważają przy tym, że wypełnianie przez podstawowe prawa i wolności jednostki funkcji gwarancji instytucjonalnych nie implikuje w żadnym przypadku ich bezpośredniego horyzontalnego obowiązywania, gdyż gwarancje te nie dotyczą z reguły sto- sunków między osobami fi zycznymi. Z tym argumentem koresponduje sta- nowisko, w myśl którego występujące w istocie współcześnie zjawisko obiek- tywizacji podstawowych praw i wolności jednostki nie oznacza traktowania UZ jako „superkodeksu wszystkich dziedzin prawa”22. Normy konstytucyjne zawierają w tym ujęciu zasady, które są konkretyzowane przez normy prawne niższego rzędu należące do różnych gałęzi prawa. Zasady konstytucyjne są więc wiążące zarówno dla podmiotów stanowiących prawo, jak i dokonują- cych wykładni w trakcie jego stosowania.
Nieliczna grupa autorów, akceptując w zasadzie koncepcję horyzontalne- go obowiązywania podstawowych praw i wolności jednostki, odrzuca a priori dokonywanie jakichkolwiek generalizacji zakładających z góry, że konkretne prawo lub wolność podstawowa może obowiązywać horyzontalnie pośrednio bądź bezpośrednio lub też z natury swojej nie nadaje się do horyzontalnego stosowania. Autorzy ci wskazują, że problem ten wymaga wnikliwej analizy i należy rozstrzygać ad casum po szczegółowym i wszechstronnym zbada- niu każdego konkretnego przypadku. Uznanie lub odrzucenie horyzontalne- go obowiązywania zależy według nich od kontekstu sytuacyjnego, a przede
20 D. Merten, H.-J. Papier, Handbuch der Grundrechte in Deutschland und Europa, t. II, cz. I, Heidelberg 2006, s. 1342–1343.
21 E. Grabitz, Grundrechte in Europa und USA, t. I, Kehl–Strassburg–Arlington 1986, s. 161.
22 H.H. Rupp, Vom Wandel der Grundrechte, Archiv des öffentlichen Rechts z. 100 /1976, s. 170–171.
wszystkim od funkcji, jakie w konkretnej sytuacji spełniają wchodzące w grę podstawowe prawa i wolności jednostki23.
3. Orzecznictwo sądowe wobec horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw i wolności jednostki
Przedmiotem analizy będzie orzecznictwo sądów federalnych. Federacja tworzy w Niemczech odrębne najwyższe sądy federalne dla poszczegól- nych dziedzin sądownictwa. Szczególną pozycję wśród nich zajmuje Fede- ralny Trybunał Konstytucyjny (ustawa o FTK stanowi w § 1 ust. 1, że FTK jest „trybunałem federalnym niezależnym i samodzielnym w stosunku do wszystkich pozostałych organów konstytucyjnych”). W zakresie sądowni- ctwa powszechnego najwyższym sądem federalnym jest Trybunał Federalny (Bundesgerichtshof) z siedzibą w Karlsruhe. Dla sądownictwa administracyj- nego najwyższym sądem jest Federalny Sąd Administracyjny (Bundesverwal- tungsgericht) z siedzibą w Berlinie. Dla pionu sądów pracy – Federalny Sąd Pracy (Bundesarbeitsgericht) z siedzibą w Kassel. W dziedzinie sądownictwa socjalnego – Federalny Sąd Socjalny (Bundessozialgericht) z siedzibą w Kas- sel, a sądownictwa fi nansowego – Federalny Trybunał Finansowy (Bunde- sfi nanzhof) z siedzibą w Monachium. Wszystkie te sądy dbają o jednolitą wykładnię ustaw federalnych na całym terytorium RFN. Nie zajmują się zaś wykładnią ustaw krajowych.
Orzecznictwo najwyższych sądów RFN już w latach 50. XX wieku skon- frontowane zostało z problemem horyzontalnego obowiązywania podstawo- wych praw i wolności jednostki. Pierwszy zagadnieniem tym zajął się Fede- ralny Sąd Pracy (FSP) i dopuścił bezpośrednie horyzontalne obowiązywanie praw podstawowych w prawie pracy, stwierdzając: „bezpośrednie oddziały- wanie w prawie prywatnym norm dotyczących praw podstawowych (…) jest konieczne w obrocie pomiędzy podmiotami stosunków prawnych”24.
Podstawą tego stanowiska Federalnego Sądu Pracy, które rozwinęło się pod wpływem jego pierwszego prezesa Hansa Carla Nipperdeya, była analiza stwier- dzająca, że w rozwoju ekonomicznym następuje zmiana stosunków i pozycji po- między różnymi podmiotami prawa cywilnego, a przede wszystkim pomiędzy osobami fi zycznymi a silnymi wielkimi koncernami25.
23 Zob. na ten temat szerzej K. Hesse, Grundzüge …, s. 140.
24 Zob. Entscheidungen des Bundesarbeitsgerichts (dalej: BAGE) 1, 185, s. 185–186; bez- pośrednie horyzontalne obowiązywanie praw i wolności podstawowych zob. także BAGE 4, 274, s. 276; 7, 256, s. 262; 13, 168, s. 176–178.
25 H. de Wall, R. Wagner, Die sogenannte Drittwirkung der Grundrechte, “Juristische Arbeitsblätter” nr 10/2011, s. 735.
FSP pozostał wierny swojemu stanowisku także w późniejszych orzecze- niach26. Uznał on, że bezpośrednio horyzontalnie oddziałuje nie tylko gwa- rantujący prawo zrzeszania się w związki zawodowe art. 9 ust. 3 UZ, lecz także zakaz dyskryminacji (art. 3 ust. 3 UZ) i wolność wyrażania poglądów (art. 5 UZ) oraz zasada państwa socjalnego (art. 20 i art. 28 UZ) będąca w RFN podstawą dla ustawowych regulacji praw socjalnych27.
W połowie lat 80. XX wieku FSP zaczął w swoim orzecznictwie dotyczą- cym horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw i wolności jed- nostki formułować bardziej umiarkowane poglądy, zbieżne ze stanowiskiem FTK, dopuszczające pośrednie ich obowiązywanie. Ich egzemplifi kacją może być orzeczenie dotyczące tajemnicy komunikowania się (art. 10 ust. 1 UZ)28. FSP traktuje tę wolność jako wartość konstytucyjną mającą w stosunkach z zakresu prawa cywilnego znaczenie jako jedno z „podstawowych rozstrzyg- nięć konstytucyjnych”29.
Należy ponadto nadmienić, że FSP stanął na stanowisku, iż horyzontalne stosowanie nie dotyczy konstytucyjnej zasady równości30.
Trybunał Federalny (Bundesgerichtshof), podobnie jak FSP, zajął się prob- lemem horyzontalnego obowiązywania praw i wolności podstawowych już w połowie lat 50. XX wieku, opowiadając się za bezpośrednim obowiązy- waniem31. Dopuścił na przełomie lat 50. i 60. XX wieku także pośrednie ho- ryzontalne obowiązywanie praw i wolności podstawowych32. Stosunkowo rzadko wykorzystywał jednak te poglądy i nieraz jego orzeczenia kwestio- nował FTK, opowiadając się za pośrednim horyzontalnym obowiązywaniem w sytuacjach, w których TF odrzucił tę możliwość33.
TF uznał w swoim orzecznictwie, że bezpośrednio horyzontalnie oddzia- łuje ogólne prawo osobowości (wyprowadzane z art. 1 i 2 UZ), wolność po- ruszania się (art. 11 UZ), wolność wyboru zawodu miejsca pracy i wykształ- cenia (art. 12 UZ). Pośrednio zaś oddziałuje art. 1 i art. 2 UZ34.
FTK już w początkowym okresie swojego orzecznictwa stanął na stano- wisku, że wypełniając funkcję obronną wobec państwa, podstawowe prawa
26 Podobne do powołanego wyżej stwierdzenia zawiera m.in. uzasadnienie jednego z póź- niejszych orzeczeń – zob. BAGE 40, 122, s. 138–139.
27 Szerzej na temat orzecznictwa FSP w omawianym okresie zob. M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar…, s. 76–79.
28 BAGE 52, 88, s. 88 i n.
29 Ibidem.
30 BAGE 13, 123, s. 125.
31 Por. wyrok TF z 25.5. 1954 r., opublikowany w NJW 1954, s. 1404 i n., „Entscheidungen des Bundesgerichtshofs in Zivilsachen”, 26, 349 s. 349 i n.
32 Por. wyrok TF z 18.3. 1959 r., opublikowany w NJW 1959, s. 1269 i n.
33 Por. orzeczenia powołane w przypisie 41.
34 Szerzej na temat orzecznictwa TF zob. M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar…, s. 80–83.
jednostki mają przede wszystkim charakter praw podmiotowych, stanowiąc podstawę roszczeń indywidualnych, ale w sprawie Lütha rozszerzył to ujęcie i uznał, że mają one również charakter obiektywny i zawierają elementy roz- strzygające o istnieniu pewnego systemu wartości istotnych dla społeczeń- stwa i niezależnych bezpośrednio od jednostki35. Myśl tę rozwinął następu- jąco:
Słuszne jest także, iż Ustawa Zasadnicza, która nie jest aktem neutralnym, je- żeli chodzi o wyrażone w niej wartości, w części dotyczącej praw podstawowych wprowadziła obiektywny system wartości i podkreśliła w ten sposób wagę praw podstawowych. (…) Ten system wartości, którego centralnymi elementami są:
swobodny rozwój osobowości oraz godność człowieka, musi (…) oddziaływać na wszystkie dziedziny prawa; ustawodawstwu, administracji i wymiarowi sprawied- liwości wytycza on główne kierunki i dostarcza impulsów36.
W ten sposób FTK traktuje prawa podstawowe jednostki nie tylko jako środki ochrony przeciwko nadmiernym ingerencjom ze strony państwa, ale też widzi w nich wzorce kontroli działalności organów władzy publicznej.
W przypadku zaś organów stosujących prawo każdy z nich powinien badać, w jakim stopniu na stosowaną przezeń normę ustawową mają wpływ posta- nowienia UZ dotyczące praw podstawowych wyrażające obiektywny system wartości37. Gdy zaś tego nie czyni, jednostka może zwrócić się do FTK ze skargą konstytucyjną i Trybunał dokona odpowiedniej kontroli. FTK bada również, opierając się na tych wzorcach, działalność ustawodawcy.
FTK, formułując pogląd o funkcji praw podstawowych jednostki w two- rzeniu systemu wartości współczesnego społeczeństwa, korzystał z dorobku niemieckiej nauki prawa konstytucyjnego zarówno z czasów tzw. Republiki Weimarskiej38, jak i później – po 1949 roku. W uzasadnieniu powołanego wyżej orzeczenia nie odniósł się jednak wprost do koncepcji horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw i wolności jednostki. Orzeczenie to do- puszcza jednak ich obowiązywanie pośrednie, ale nie stwierdza tego wprost.
Dla uzasadnienia tego stanowiska należy przytoczyć jego fragment, uznają- cy że system wartości wyrażonych w UZ „oddziałuje oczywiście również na prawo cywilne; żadna norma prawa cywilnego nie może być z nim sprzecz- na, każda musi być interpretowana zgodnie z jego duchem”39. Tym samym konstytucyjny system wartości oddziałuje na stosunki prawne w dziedzinie prawa cywilnego, w których państwo nie jest ich stroną. Stanowisko FTK umożliwia zaś ingerencję państwa w stosunki, które cechuje oparcie na au-
35 Por. np. BVerfGE 2, s. 2 i n.
36 BVerfGE 7, 198, s. 205. Por. Także BVerfGE 39, 20, s. 41.
37 Por. np. BVerfGE 7, 198, s. 208.
38 Por. Literatura powołana w orzeczeniu w sprawie Lütha ‒ BVerfGE 7, 198 s. 198 i n.
39 BVerfGE 7, 198, s. 205. Tezę tę FTK wielokrotnie powtarzał w różnych formułach – por. np. BVerfGE 10, 330, s. 332; 18, 43, s. 92.
tonomii jednostki i swobodzie umów, oraz ochronę w tych stosunkach pod- stawowych praw i wolności jednostki. W rezultacie FTK opowiada się za pośrednim horyzontalnym obowiązywaniem podstawowych praw i wolności jednostki40. Podkreśla przy tym, że do jego zadań nie należy kontrola cało- ści orzecznictwa sądów cywilnych i nie jest on „instancją superrewizyjną”41. W tym kontekście warto dodać, że niekiedy FTK zajął w kwestii pośredniego horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw i wolności stanowisko korzystniejsze niż sądy powszechne, a zwłaszcza TF42.
Za pośrednim horyzontalnym obowiązywaniem podstawowych praw i wolności jednostki przemawia również występująca w orzecznictwie FTK koncepcja, traktująca te prawa i wolności jako normy nakładające na pań- stwo obowiązek ich ochrony. Implikuje to konieczność ochrony gwaran- towanej przez nie sfery wolności jednostki przez państwo, nie tylko przez ustawodawcę, lecz także przez sąd przez włączanie praw podstawowych do wykładni norm prawa cywilnego w sporach pomiędzy podmiotami stosun- ków cywilnoprawnych43.
Dotychczas FTK uznał istnienie pośredniego horyzontalnego obowią- zywania zasady nienaruszalności godności człowieka (art. 1 UZ), prawa do wolnego rozwoju osobowości (art. 2 UZ), wolności wyznania (art. 4 UZ), wolności wyrażania poglądów (art. 5 UZ), prawa do zawarcia małżeństwa (art. 6 ust. 1 UZ), wolności wyboru zawodu, miejsca pracy i wykształcenia (art. 12 UZ), prawa własności (art. 14 UZ), a także zasady państwa socjalnego (art. 20 i art. 28 UZ)44.
Generalnie rzecz biorąc, FTK nie zawsze zajmuje jednoznaczne stanowi- sko w kwestii horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw jednost- ki, o czym świadczy następujący fragment uzasadnienia jednego z orzeczeń:
Dla orzekania o podstawie i zakresie roszczeń cywilno-prawnych (…) nie mogą być wykorzystywane wymogi określone w normach Ustawy Zasadniczej, a odnoszące się do stosunków obywatela z państwem, chroniące sferę wolności jednostki przed naruszeniem45.
40 Zob. np. nowsze orzeczenia FTK – BVerfGE 81, 242, s. 255–256; 89, 204, s. 229; 90, 27, s. 27 i n.; 97, 169, s. 169 i n. Szerzej omówienie orzeczncitwa FTK w tym zakresie w polskiej literaturze prawniczej zob. M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar…, s. 102‒113.
41 BVerfGE 40, 352, s. 360.
42 Por. np. BVerfGE 3, 112, s. 116; 101, 361, s. 385‒386. Por. także H. de Wall, R. Wagner, Die sogenannte…, s. 737.
43 BVerfGE 81, 242, s. 255‒256; 89, 214, s. 229; 90, 27, s. 27 i n.
44 Szerzej na temat orzecznictwa FTK w tym zakresie zob. M. Florczak-Wątor, Horyzon- talny wymiar…, s. 102–113; H. de Wall, R. Wagner, Die sogenannte…, s. 737–738; D. Merten, H.-J. Papier, Handbuch der Grundrechte in Deutschland und Europa, t. II, cz. I, Heidelberg 2006, s. 1344–1352.
45 BVerfGE 30, 172, s. 199.
FTK odrzucił możliwość horyzontalnego obowiązywania prawa do odmowy służby wojskowej (art. 4 ust. 3 UZ), zakazu pracy przymusowej (art. 12 ust. 3 UZ), zakazu (ekstradycji) wydalenia (art. 16 i art. 16a UZ), a także prawa petycji (art. 17 UZ).
FTK dopuszcza ponadto w jednym przypadku – prawa do zrzeszania się w związki zawodowe (art. 9 ust. 3 UZ) ‒ bezpośrednie horyzontalne obowią- zywanie podstawowych praw i wolności jednostki46.
4. Konkluzje
W początkowym okresie podejmowania przez najwyższe sądy federalne ‒ FSP i TF – problemu horyzontalnego obowiązywania podstawowych praw i wol- ności jednostki przychylały się one w swoim orzecznictwie ku koncepcji bez- pośredniego horyzontalnego obowiązywania. Mimo że to stanowisko z róż- nym natężeniem było obecne także w ich późniejszych wyrokach, to z czasem przewagę zaczął uzyskiwać bardziej umiarkowany pogląd, opowiadający się za pośrednim horyzontalnym obowiązywaniem. Ten pogląd utrwalił się od samego początku w orzecznictwie FTK. Trybunał nie był jednak w swoim orzecznictwie konsekwentny.
Na pewno na zmiany linii orzeczniczej najwyższych sądów federalnych wpływ ma ‒ dotyczący horyzontalnego obowiązywania praw i wolności pod- stawowych ‒ spór, jaki toczy się w niemieckiej nauce prawa.
46 Por. np. BVerfGE 50, 290, s. 290 i n.
