Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 11(3) 2012, 227237
PROBLEMY FUNKCJONOWANIA I KSZTA£TOWANIA WIEJSKICH PRZESTRZENI PUBLICZNYCH
NA PRZYK£ADZIE WYBRANYCH WSI GMINY UCIMÓW NA POLESIU ZACHODNIM
Dawid Soszyñski
1, Paulina Gadaj
2, Magdalena Ko³odyñska
3, Katarzyna Muda, Agnieszka Szewczyk
31 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
2 Urabistyka Us³ugi Urbanistyczne Robert Jaworski
3 Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie
Streszczenie: Problematyka kszta³towania przestrzeni publicznych, mimo i¿ stanowi przedmiot wielu opracowañ, rzadko dotyczy bezporednio osiedli wiejskich. Tymcza- sem coraz czêciej mówi siê o potrzebie tworzenia i przekszta³cania miejsc wspólnych na wsi. Przestrzenie publiczne s¹ jednoczenie polem konkretnych dzia³añ, m.in. w ra- mach programu Odnowa Wsi. Niniejsza praca jest prób¹ zarysowania tego problemu, a jednoczenie prezentacj¹ sposobu postêpowania zmierzaj¹cego do prawid³owego kszta³towania przestrzeni publicznych na wsi. Temat zaprezentowano na przyk³adzie trzech wsi gminy Ucimów, po³o¿onej na Polesiu Zachodnim. Szczegó³owym analizom poddano funkcjonowanie spo³eczne zidentyfikowanych przestrzeni publicznych, stan ich zagospodarowania oraz walory krajobrazowe. Analizy te pos³u¿y³y do wskazania kierunków rozwoju wybranych przestrzeni publicznych jako wytycznych do dokumen- tów planistycznych, w których zagadnienie to, podobnie jak w wiêkszoci gmin wiej- skich w Polsce, zosta³o praktycznie pominiête.
S³owa kluczowe: planowanie obszarów wiejskich, przestrzenie publiczne, Polesie Zachodnie.
WSTÊP
Zagadnienie w³aciwego kszta³towania przestrzeni publicznych, tak czêsto rozpatry- wane w kontekcie miast, rzadko bywa podejmowane w pracach dotycz¹cych wsi. Tym- czasem potrzeba dobrze zaprojektowanych miejsc wspólnych jest coraz czêciej dostrzegana Adres do korespondencji Corresponding author: Dawid Soszyñski, Zak³ad Ekologii
Krajobrazu i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, 20-262 Lublin, ul. Dobrzañskiego 37, e-mail: seczuan@wp.pl
zarówno przez samorz¹dy lokalne, jak i przez spo³ecznoci wiejskie, czego wyrazem mog¹ byæ dzia³ania m.in. w ramach programu Odnowa Wsi. Niestety w praktyce planowania przestrzennego na obszarach wiejskich zagadnienie to podejmowane jest niezwykle rzad- ko. W niniejszej pracy podjêto próbê zarysowania tego problemu poprzez analizê prze- strzeni publicznych trzech wybranych wsi. Jednoczenie jest to prezentacja proponowa- nego przez autorów sposobu postêpowania pozwalaj¹cego na okrelenie kierunków zagospodarowania wiejskich przestrzeni publicznych.
Przestrzeñ publiczn¹ autorzy rozumiej¹ jako fragment przestrzeni [...] przeznaczony na potrzeby realizacji bezporednich kontaktów pomiêdzy uczestnikami ¿ycia spo³eczne- go oraz inne potrzeby spo³eczne korzystaj¹cych z niego zbiorowoci, pozostaj¹c jedno- czenie fizycznie dostêpny dla wszystkich zainteresowanych osób [Lorens 2010]. Jako cechy dodatkowe potraktowano lokalizacjê najwa¿niejszych obiektów o znaczeniu spo-
³ecznym, us³ugowym, kulturalnym, obiektów-symboli [Wejhert 1974] czy te¿ celowoæ kszta³towania, zgodnego ze spo³ecznymi zasadami i wartociami [Karta Przestrzeni Pu- blicznej 2009]. Wynika to z faktu, i¿ wiele z opisywanych miejsc, mimo du¿ego znaczenia dla funkcjonowania spo³ecznoci wiejskiej, cech takich nie posiada. Z tego samego wzglêdu pominiêto równie¿ ustawowy wymóg wskazania lokalizacji przestrzeni publicz- nej w studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy [Ustawa 2003], gdy¿ w ca³ej gminie nie wskazano ani jednego takiego miejsca.
OBSZAR BADAÑ
Pracê zrealizowano w gminie Ucimów, bêd¹cej typow¹ gmin¹ rolnicz¹ Polesia Za- chodniego z lokalnie intensywnie rozwiniêt¹ funkcj¹ turystyczn¹. Do badañ wybrano trzy wsie o podobnej liczbie mieszkañców, lecz ró¿ni¹ce siê znacznie funkcj¹ i rang¹ w systemie osadniczym gminy. Pierwsz¹ jest wie Ucimów o randze ponadpodstawo- wej. Jest ona siedzib¹ gminy z rozbudowan¹ funkcj¹ us³ugow¹ i produkcyjn¹, a jedno- czenie wa¿n¹ funkcj¹ administracyjn¹ i sakraln¹. Drug¹ jest wie Krasne o randze pod- stawowej. Wiod¹c¹ jest tu funkcja produkcyjna (rolnicza) i turystyczna. Trzecia wie to Jedlanka Stara, bêd¹ca wsi¹ o randze elementarnej. Jest ona z³o¿ona z dwóch czêci: tra- dycyjnej niewielkiej ulicówki z wiod¹c¹ funkcj¹ produkcyjn¹ (rolnicz¹) oraz czêci z za- budow¹ wielorodzinn¹ dawnego pañstwowego gospodarstwa rybackiego, gdzie obecnie niewiele osób pozostaje zatrudnionych w prywatnym gospodarstwie rybackim, za po- zostali s¹ w wiêkszoci bezrobotni.
METODY
Przeprowadzone badania sk³ada³y siê z trzech zasadniczych etapów. Pierwszy z nich mia³ na celu identyfikacjê wszystkich typów przestrzeni publicznych funkcjonuj¹cych w poszczególnych wsiach, a tak¿e charakterystykê systemu przestrzeni publicznych w ka¿dej wsi. W drugim etapie przeprowadzono szczegó³ow¹ ocenê stanu zagospodarowa- nia, analizê funkcjonowania spo³ecznego oraz studia krajobrazowe poszczególnych miejsc.
Trzeci etap stanowi rodzaj podsumowania i zawiera charakterystykê problemów dotycz¹- cych przestrzeni publicznych w badanych wsiach, jak te¿ wytyczne do prawid³owego kszta³towania tych miejsc.
Identyfikacjê przestrzeni publicznych i charakterystykê ich funkcjonowania spo³ecz- nego przeprowadzono g³ównie na podstawie rozbudowanych wywiadów swobodnych przeprowadzonych z mieszkañcami poszczególnych wsi, w tym z osobami kluczowymi w ¿yciu spo³ecznoci wiejskiej. W ka¿dej miejscowoci przeprowadzono 45 wywiadów, z których ka¿dy sk³ada³ siê z czterech zasadniczych czêci. Pierwsza dotyczy³a ¿ycia spo³ecznego wsi. Na drug¹ sk³ada³ siê szereg pytañ pomagaj¹cych rozmówcy wskazaæ wszystkie typy przestrzeni publicznych w jego miejscowoci. Czêæ trzecia dotyczy³a szczegó³owej oceny i charakterystyki zidentyfikowanych miejsc. W czêci czwartej roz- mówcy przedstawiali w³asne propozycje dotycz¹ce kszta³towania nowych i zagospoda- rowania istniej¹cych przestrzeni publicznych, a tak¿e wskazywali na potencjalne proble- my zwi¹zane z proponowanymi przekszta³ceniami.
Charakterystykê systemu przestrzeni publicznych na wsi oraz ocenê ich stanu zago- spodarowania przeprowadzono g³ównie na podstawie obserwacji i szczegó³owego karto- wania terenowego. Czêæ danych pochodzi³a tak¿e z wywiadów.
Przy studiach krajobrazowych, zastosowano metodê J. Bogdanowskiego [2000], wy- korzystuj¹c w niej równie¿ pewne elementy metody sektorowej analizy wnêtrz krajobra- zowych i panoram I. Niedwiedzkiej-Filipiak [2005].
WYNIKI BADAÑ
Charakterystyka przestrzeni publicznych
W ka¿dej z analizowanych miejscowoci stwierdzono obecnoæ rozbudowanych, choæ s³abo funkcjonuj¹cych systemów przestrzeni publicznych, na które sk³ada³o siê 9 miejsc w Starym Ucimowie, 7 w Krasnem i 6 w Jedlance Starej. Najwa¿niejsze prze- strzenie zwi¹zane s¹ przede wszystkim z us³ugami handlu. S¹ to zazwyczaj przypadkowo powsta³e placyki, parkingi lub fragmenty chodników przed wiejskimi sklepami (fot. 1 i 2).
Wszêdzie s¹ one miejscami o¿ywionych kontaktów pomiêdzy mieszkañcami, nie stano- wi¹ jednak wyranej, wiadomie ukszta³towanej g³ównej przestrzeni wiejskiej. We wszystkich badanych miejscowociach znajduj¹ siê obiekty o funkcji kulturalno-rozryw- kowej i edukacyjnej (remizy, biblioteka, szko³y), z za³o¿enia bêd¹ce miejscami spotkañ, choæ nie funkcjonuj¹ one w pe³ni jako przestrzenie publiczne. Otoczenie tych obiektów nie sprzyja ¿adnym aktywnociom spo³ecznym, a remizy s¹ u¿ytkowane sporadycznie.
Istotn¹ rolê w ¿yciu spo³ecznym wsi pe³ni¹ natomiast fragmenty ulic (fot. 3), wskazywa- ne przez mieszkañców jako g³ówne orodki ¿ycia towarzyskiego. W Jedlance Starej, któ- rej czêæ stanowi dawne osiedle popegeerowskie, têtni¹c¹ ¿yciem przestrzeni¹ publicz- n¹ jest obszar pomiêdzy blokami (fot. 4). W Ucimowie du¿e znaczenie ma równie¿ teren sportowy. W ka¿dej miejscowoci okresowo rolê przestrzeni publicznych pe³ni¹ obiekty sakralne. Nabo¿eñstwa odbywaj¹ siê tam codziennie (koció³ w Starym Ucimowie) lub cotygodniowo (remiza w Jedlance Starej). Wa¿ne, choæ sporadyczne miejsca spotkañ mieszkañców, zwi¹zane z ró¿nego typu nabo¿eñstwami okolicznociowymi (majówki,
czerwcowe, wiêcenie pól, wiêcenie pokarmów), stanowi¹ tak¿e kapliczki. Ze wzglêdu na specyfikê opisywanej gminy w ka¿dej z analizowanych miejscowoci znajduj¹ siê równie¿ przestrzenie rekreacyjne. S¹ to pla¿e po³o¿one nad jeziorami znajduj¹cymi siê w granicach wsi (fot. 5). Przestrzenie te s¹ jednak zazwyczaj odizolowane od miejscowo-
ci i u¿ytkowane g³ównie przez osoby przyjezdne. W opisywanych wsiach mamy wiêc do czynienia z rozbudowanym i zró¿nicowanym systemem przestrzeni publicznych, które s¹ jednak s³abo zagospodarowane i silnie rozproszone.
Fot. 1. Centrum wsi Stary Ucimów (autor K. Muda)
Photo 1. Center of the village of Stary Ucimów (author K. Muda)
Fot. 2. Centrum wsi Krasne (autor P. Gadaj)
Photo 1. Center of the village of Krasne (author P. Gadaj)
Fot. 3. Droga przez wie Jedlanka Stara (autor K. Muda)
Photo 3. Road across the village in Jedlanka Stara (author K. Muda)
Ocena stanu zagospodarowania
W³aciwe zagospodarowanie ma z pewnoci¹ kluczowe znaczenie dla funkcjonowa- nia danej przestrzeni publicznej. Mo¿e ono tworzyæ przestrzeñ dla konkretnych aktywno-
ci i sprawiaæ, ¿e miejsce bêdzie bezpieczne, czyste i funkcjonalne. Wydaje siê, ¿e dla mieszkañców analizowanych wsi bardzo du¿e znaczenie ma uporz¹dkowanie przestrzeni, jak te¿ obecnoæ nowych elementów zagospodarowania. Zazwyczaj pozytywnie oceniaj¹ oni przede wszystkim nowe lub odnowione miejsca, w mniejszym stopniu zwracaj¹ uwa- gê na ich estetykê, lokalizacjê czy funkcjonalnoæ. W tym kontekcie za najlepiej zago- spodarowane w badanych wsiach nale¿y uznaæ miejsca s¹siaduj¹ce z prywatnymi us³u- gami (sklepy, orodki turystyczne) oraz obiektami sakralnymi (koció³, kapliczki).
Najbardziej zaniedbane s¹ natomiast miejsca s¹siaduj¹ce z remizami, bibliotek¹ oraz pu- bliczne pla¿e.
W zagospodarowaniu przestrzeni publicznych badanych miejscowoci zauwa¿alny jest przede wszystkim brak placów i traktów pieszych. Obiekty publiczne i prywatne ota- czaj¹ g³ównie parkingi stanowi¹ce centralny punkt wielu przestrzeni publicznych.
W zwi¹zku z tym brakuje równie¿ miejsc do siedzenia jedynie niektórym prywatnym sklepom towarzysz¹ ogródki piwne, ale trudno traktowaæ je jako przestrzeñ o nieograni- czonej dostêpnoci.
Fot. 4. Przestrzeñ miêdzy blokami w Jedlance Starej PGR (autor P. Gadaj)
Photo 4. Space between blocks of flats in the village of Jedlanka Stara PGR (author P. Gadaj)
Fot. 5. Pla¿a wiejska w Krasnem (autor K. Muda) Photo 5. Village beach in Krasne (author K. Muda)
Nawierzchnia analizowanych przestrzeni jest bardzo zró¿nicowana, zarówno jeli cho- dzi o typ nawierzchni (kostka brukowa, asfalt, nawierzchnia gruntowa czy trawiasta), jak i o stan jej utrzymania. Do charakterystycznych cech wiêkszoci miejsc mo¿na zaliczyæ brak spójnej koncepcji zagospodarowania. Dobrze ilustruje to teren miêdzy blokami w Jedlance Starej, gdzie ka¿dy z lokatorów odpowiedzialny jest za niewielki fragment przestrzeni, w zwi¹zku z czym cie¿ki gruntowe przeplataj¹ siê z p³ytami betonowymi, a wykoszone trawniki stanowi¹ mozaikê z bujn¹ rolinnoci¹ zieln¹ trawników nieskoszo- nych. Równie chaotycznie ukszta³towana jest zieleñ. Wiêkszoæ nasadzeñ dokonywana jest spontanicznie przez w³acicieli gruntów. Liczne s¹ te¿ samosiejki w miejscach zanie- dbanych i nie u¿ytkowanych.
Z pewnoci¹ du¿ym estetycznym problemem wiêkszoci wiejskich przestrzeni jest brak koszy na mieci lub te¿ obecnoæ kontenerów w centralnych, eksponowanych punktach.
Analiza funkcjonowania spo³ecznego przestrzeni publicznych
Jak wynika z przeprowadzonych wywiadów, ¿ycie spo³eczne mieszkañców opisywa- nych wsi ogranicza siê do spotkañ w w¹skim gronie w prywatnych domach i ogród- kach. Czas wolny wype³nia g³ównie telewizja i internet. Wszelkie aktywnoci poza do- mem realizowane s¹ przede wszystkim poza terenem wsi w pobliskich miastach czy wiêkszych wsiach. Istotne s¹ tu szczególnie opinie starszych osób porównuj¹cych obecne, niezwykle ubogie ¿ycie spo³ecznoci wiejskiej z okresem sprzed kilkudziesiêciu lat, kiedy wie têtni³a ¿yciem.
We wszystkich badanych miejscowociach przestrzeniami najlepiej funkcjonuj¹cymi spo³ecznie s¹ jak ju¿ wspominano fragmenty ulic i tereny otaczaj¹ce sklepy, a w przypadku miejscowoci gminnej równie¿ boisko sportowe. Okresowo du¿e znacze- nie dla mieszkañców maj¹ równie¿ obiekty sakralne, stanowi¹ce czêsto, oprócz aspektu czysto religijnego, najwa¿niejsze miejsce spotkañ lokalnej spo³ecznoci.
Znaczenie ulic wiejskich jako przestrzeni publicznej jest obecnie niewielkie w stosun- ku do sytuacji sprzed kilkunastu lat, kiedy zdecydowanie wiêcej by³o osób nie tylko spaceruj¹cych, ale równie¿ obserwuj¹cych. Ten typowy dla wsi polskiej obraz ludzi opartych o p³ot lub siedz¹cych na ³aweczkach pod p³otem nale¿y ju¿ w wiêkszoci wsi do przesz³oci. Zwyczaj ten na badanym terenie zachowa³ siê jedynie w jednej z kolonii wsi Krasne, gdzie zwarta zabudowa zlokalizowana jest z dala od g³ównych tras komuni- kacyjnych przy drodze prowadz¹cej jedynie do tej czêci wsi. Potwierdza to du¿y wp³yw ruchu samochodowego na spo³eczne funkcjonowanie wsi. Analogiczna sytuacja wystêpuje na osiedlu popegeerowskim, gdzie niemal ca³y obszar stanowi strefê piesz¹ i jest na co dzieñ miejscem zabaw dzieci, uprawiania sportu, spotkañ na ³aweczkach wy- stawionych przez mieszkañców itp. Ludzi opartych o p³ot zast¹pili tu mieszkañcy wygl¹- daj¹cy przez okna i jest to z pewnoci¹ najlepszym dowodem na to, i¿ dany obszar sta- nowi arenê wydarzeñ i pe³ni funkcjê przestrzeni publicznej.
Ze spo³ecznego punktu widzenia sporód wszystkich zidentyfikowanych miejsc naj- s³abiej funkcjonuj¹ tereny remiz wiejskich wraz z ich otoczeniem. Brak osób dobrze zarz¹dzaj¹cych tymi obiektami spowodowa³, ¿e niemal przesta³y one pe³niæ rolê miejsc
spotkañ. Podobna sytuacja dotyczy szkó³, które poza sw¹ wiod¹c¹ funkcj¹ edukacyjn¹ w badanych wsiach nie pe³ni¹ roli przestrzeni wa¿nej dla mieszkañców. Przyk³adem mo¿e byæ tu boisko szkolne w Krasnem (jedyne we wsi) zamykane na ca³y okres wakacyjny.
Jeli chodzi o tereny rekreacyjne, w analizowanych wsiach zauwa¿yæ mo¿na pewn¹ prawid³owoæ. Dobrze zagospodarowane orodki wypoczynkowe odwiedzane s¹ przez mieszkañców wsi nielicznie. W zasadzie korzysta z nich jedynie m³odzie¿. Natomiast pla-
¿e wiejskie, mimo i¿ dawniej bardzo popularne wród mieszkañców, s¹ obecnie zaniedba- ne i rzadko odwiedzane. Tereny wypoczynkowe funkcjonuj¹ wiêc niezale¿nie, w oderwa- niu od wsi i jej mieszkañców, chocia¿ po³o¿one s¹ w granicach wsi i w bezporednim s¹siedztwie zabudowy wiejskiej.
Krajobraz
Wiêkszoæ przestrzeni publicznych w analizowanych wsiach to jednoczenie wnêtrza architektoniczno-krajobrazowe. Posiadaj¹ one z regu³y wiele cian subiektywnych. cia- ny konkretne stanowi nieliczna zabudowa. Istotn¹ rolê odgrywa zazwyczaj zwarta zieleñ.
Wnêtrza znajduj¹ce siê w centralnych czêciach wsi maj¹ zwykle charakter wyd³u¿ony z dwoma otwarciami na dalsze czêci wsi. Trudno te¿ wyznaczyæ jednoznacznie granice poszczególnych wnêtrz. Poza zwart¹ zabudow¹ wsi dominuj¹ wnêtrza z dalekimi otwar- ciami widokowymi. Przyk³adem tego mo¿e byæ boisko w Ucimowie czy przestrzeñ miê- dzy blokami w Jedlance, sk¹d rozpocieraj¹ siê rozleg³e widoki na otaczaj¹ce wie tereny rolnicze. Ciekawe otwarcia widokowe z oczywistych wzglêdów cechuj¹ te¿ tereny rekre- acyjne (pla¿e), a nawet cmentarz w Ucimowie.
Zieleñ, zabudowa, ma³a architektura i ogrodzenia czêsto dziel¹ wnêtrza na kilka czêci nie stanowi¹cych spójnej ca³oci kompozycyjnej. Wynika to z przypadkowoci rozmiesz- czenia tych elementów i braku jakichkolwiek dzia³añ zmierzaj¹cych do estetycznego upo- rz¹dkowania przestrzeni publicznych. Dotyczy to zw³aszcza zieleni wiejskiej, kszta³towanej samoczynnie lub w sposób bardzo chaotyczny. Na tym tle wyró¿niaj¹ siê jedynie wnêtrza sakralne, gdzie jeden gospodarz lub grupa osób dba o zagospodarowanie terenu, nadaj¹c zieleni okrelon¹ formê. Cenne pod tym wzglêdem s¹ równie¿ niektóre tereny rekreacyjne, gdzie zieleñ rozwija siê bez kontroli cz³owieka, tworz¹c efektowne, naturalne otoczenie przestrzeni publicznych. Miejsca otoczone przez tereny prywatne cechuje znacznie wiêksza dba³oæ o rolinnoæ, czego wyrazem s¹ najczêciej regularne nasadzenia drzew i krzewów iglastych, wyranie odcinaj¹ce siê od tradycyjnej, lokalnej zieleni wiejskiej.
Wiêkszoæ przestrzeni publicznych nie posiada ciekawych dominant krajobrazowych.
Wyj¹tkiem s¹ tu znowu przestrzenie przy obiektach sakralnych. W innych przypadkach czêsto mamy natomiast do czynienia z dominant¹ negatywn¹, tak¹ jak stacja benzynowa czy kontener na mieci. Liczba elementów destrukcyjnych w analizowanych wnêtrzach krajobrazowych jest jednak o wiele wiêksza. Niemal wszêdzie bardzo agresywnym ele- mentem dysharmonijnym w krajobrazie s¹ reklamy. We wsiach rekreacyjnych spotyka siê ponadto tymczasowe punkty gastronomiczne (przyczepy, namioty itp.). Negatywnie na krajobraz wp³ywaj¹ tak¿e bardzo ró¿norodne ogrodzenia, stare s³upy, zniszczone elemen- ty infrastruktury technicznej, kosze na mieci, a nawet znaki drogowe bywa, ¿e nieczy- telne i bezu¿yteczne.
Warto odnotowaæ, ¿e oprócz elementów zniszczonych i zaniedbanych, jednoznacznie negatywnie wp³ywaj¹cych na walory krajobrazowe, w omawianych przestrzeniach poja- wiaj¹ siê licznie nowe lub odnowione obiekty o agresywnej kolorystyce, czêsto bardzo zró¿nicowanej w obrêbie jednego wnêtrza krajobrazowego. Niestety bywa, ¿e s¹ one po- zytywnie odbierane przez mieszkañców g³ównie ze wzglêdu na fakt, i¿ zdecydowanie odcinaj¹ siê od starej i szarej rzeczywistoci i s¹ uwa¿ane za nowoczesne.
G³ówne problemy przestrzeni publicznych
Przedstawione powy¿ej analizy stanu zagospodarowania, funkcjonowania spo³eczne- go i walorów krajobrazowych badanych przestrzeni publicznych ukazuj¹ szereg proble- mów, które powoduj¹, i¿ miejsca te s¹ w stosunkowo niewielkim stopniu wykorzystywa- ne i nisko oceniane przez mieszkañców. Ich obecne zagospodarowanie jest w zdecydo- wanej wiêkszoci przypadków chaotyczne i przypadkowe. Dotyczy to rozmieszczenia po- szczególnych przestrzeni, lokalizacji us³ug, a tak¿e wzajemnych powi¹zañ tych elemen- tów. Chaotyczne jest równie¿ zagospodarowanie samych przestrzeni publicznych, a zw³aszcza ukszta³towanie zieleni wiejskiej, która mimo i¿ powinna podkrelaæ znacze- nie tych miejsc czêsto powoduje ich wizualne rozbicie, a zamiast maskowaæ elementy destrukcyjne w krajobrazie, przys³ania ciekawe obiekty i otwarcia widokowe.
Zasadniczym problemem przestrzeni publicznych wydaje siê brak podstawowych ele- mentów wyposa¿enia miejsc pe³ni¹cych okrelone funkcje, takich jak ³awki, zadaszenia, place zabaw, urz¹dzenia sportowe itp. Problem ten jest zreszt¹ najczêciej podnoszony przez samych mieszkañców. O s³abym funkcjonowaniu przestrzeni publicznych decyduje równie¿ zdominowanie obszaru wsi przez ruch samochodowy i brak u³atwieñ dla ruchu pieszego. Chodzi tu zarówno o brak chodników wzd³u¿ wiêkszoci ulic, jak i o zajêcie centralnych czêci wielu przestrzeni publicznych pod parkingi.
Uderzaj¹cy jest brak rekreacyjnego zagospodarowania i u¿ytkowania pla¿ w bezpo-
rednim otoczeniu zabudowy wiejskiej. Kontrastuje to z dobrze zagospodarowanymi orodkami rekreacyjnymi po³o¿onymi nieco dalej od zabudowy wiejskiej, lecz funkcjonu- j¹cymi niezale¿nie od wsi. Mo¿na tu mówiæ w pewnym sensie o zaw³aszczeniu przez tu- rystów przestrzeni po³o¿onej w granicach wsi i nale¿¹cej dawniej do jej mieszkañców.
Sprzyja temu polityka w³acicieli orodków wypoczynkowych, traktuj¹cych pla¿e po³o-
¿one w ich s¹siedztwie jak swój teren prywatny.
Innym przypadkiem zaw³aszczania przestrzeni publicznej przez pewne grupy u¿ytkow- ników s¹ sklepy wraz z ich otoczeniem. Mimo i¿ s¹ to miejsca uczêszczane przez wiêk- szoæ mieszkañców, obecnie kojarzone s¹ g³ównie ze spotkaniow¹ grup¹ alkoholow¹
[Sulima 2000]. Powoduje to sytuacjê, w której porz¹dni mieszkañcy nie tylko nie za- trzymuj¹ siê pod sklepem na d³u¿sze spotkania, ale równie¿ nie widz¹ potrzeby stworze- nia w tych miejscach warunków do takich spotkañ, gdy¿ przebywanie w nich mog³oby byæ le odbierane przez lokaln¹ spo³ecznoæ.
Istotnym problemem przestrzeni publicznych na wsi jest ich estetyka. Chaos i zanie- dbanie prowadzi zazwyczaj do powstania krajobrazu dysharmonijnego. Przede wszystkim miejsca te zazwyczaj nie tworz¹ wnêtrz spójnych krajobrazowo, lecz s¹ nagromadzeniem elementów o ca³kowicie odmiennej stylistyce, gabarytach i stanie utrzymania. Du¿¹ rolê
w zamiecaniu krajobrazu odgrywaj¹ reklamy, ma³a architektura, infrastruktura, a nawet nieodpowiednio kszta³towana zieleñ. Czêstym zjawiskiem jest równie¿ agresywna i zró¿- nicowana kolorystyka obiektów. Mieszkañcy podkrelaj¹ natomiast przede wszystkim za-
miecenie odpadami oraz zaniedbanie budynków i ma³ej architektury.
WNIOSKI
Przeprowadzone analizy pozwoli³y na sformu³owanie wniosków dotycz¹cych kszta³- towania przestrzeni publicznych w trzech opisywanych wsiach. Wydaje siê, ¿e w skali ca³ych miejscowoci we wszystkich przypadkach konieczne jest skupianie rozproszo- nych aktywnoci mieszkañców w celu stworzenia mniejszej liczby, lecz lepiej funkcjo- nuj¹cych przestrzeni publicznych. Jednym ze sposobów, szczególnie wa¿nym w przy- padku ma³ych miejscowoci, jest cilejsza integracja tych miejsc z podstawowymi us³u- gami, zw³aszcza z obiektami handlowymi. Wyj¹tkiem s¹ tu tereny rekreacyjne, których lo- kalizacja na obrze¿ach miejscowoci jest niepodwa¿alna. W tym wypadku istotne by³oby silniejsze powi¹zanie tych obszarów z centrum wsi i miejscami czêstych spotkañ miesz- kañców.
Konieczne wydaje siê w³aciwe zagospodarowanie istniej¹cych przestrzeni publicz- nych. Najprostszym, a jednoczenie najskuteczniejszym sposobem o¿ywienia tych miejsc jest wzbogacenie ich o podstawowe elementy wyposa¿enia, takie jak miejsca do siedzenia, do zabawy czy uprawiania sportu. Wprowadzenie tych elementów poprzez zwiêkszenie oferty i poszerzenie grona u¿ytkowników mo¿e równie¿ przyczyniaæ siê do eliminacji zjawiska zaw³aszczania przestrzeni. W wielu przypadkach nale¿a³oby stworzyæ warunki do integracji mieszkañców, a wiêc tak zagospodarowaæ miejsca wspólne, by przenios³a siê tam czêæ aktywnoci obecnie odbywaj¹cych siê na terenach prywatnych (podwórka, domy) lub pó³prywatnych (klatki schodowe, gara¿e).
W³aciwe zagospodarowanie przestrzeni powinno siê odbywaæ równie¿ poprzez od- powiednie kszta³towanie krajobrazu. Ogromn¹ rolê mo¿e pe³niæ tu zieleñ, która wydziela i podkrela najwa¿niejsze miejsca, jednoczenie maskuj¹c elementy negatywne, trudne do usuniêcia. Ciekawie skomponowana zieleñ mo¿e równie¿ stanowiæ g³ówny walor da- nej przestrzeni zw³aszcza jeli mówimy o terenach rekreacyjnych. Z pewnoci¹ ka¿de miejsce wymaga indywidualnego podejcia do kszta³towania krajobrazu, przeanalizowa- nia mo¿liwoci i sposobów usuniêcia elementów dysharmonijnych (reklamy, kontenery na mieci, zbêdna infrastruktura itp.), tudzie¿ zadbania o spójny charakter ca³ego wnê- trza odpowiadaj¹cy jednoczenie charakterowi wsi.
W przypadku wszystkich analizowanych wsi istotne by³oby skupienie wiêkszej uwa- gi na kszta³towaniu ulic nie tylko jako ci¹gów komunikacyjnych, ale równie¿ jako miejsc spacerowych, s³u¿¹cych do spotkañ, rozmów i wypoczynku mieszkañców. Wymaga to z jednej strony przeznaczenia odpowiednio du¿ej czêci ulicy na strefy piesze, a z dru- giej znacznego ograniczenia ruchu samochodowego i wyeliminowania miejsc parkingo- wych z centralnych obszarów przestrzeni publicznych. W szerszym kontekcie dotyczy to równie¿ rozplanowania kszta³tu zagród, a zw³aszcza przedogródków i ogrodzeñ, któ- rych charakter mo¿e decydowaæ o jakoci i natê¿eniu kontaktów miêdzy mieszkañcami.
Wielu zmian wymagaj¹ równie¿ przestrzenie rekreacyjne stanowi¹ce specyfikê oma- wianych wsi. Chodzi³oby tu przede wszystkim o przywrócenie tych terenów mieszkañ- com. W omawianych przypadkach powinno to polegaæ z jednej strony na zagospodaro- waniu pla¿ po³o¿onych w bezporednim s¹siedztwie zabudowy wiejskiej, z drugiej za na silniejszym powi¹zaniu istniej¹cych orodków wypoczynkowych z centralnymi przestrze- niami wiejskimi. Umo¿liwi³oby to mieszkañcom dostêp do pla¿, a jednoczenie zachêci³o turystów do korzystania z us³ug wiejskich. W³aciwie zagospodarowane przestrzenie pu- bliczne na wsi mog³yby przyci¹gaæ turystów i przyczyniaæ siê do jeszcze wiêkszego o¿y- wienia i wzrostu znaczenia tych miejsc.
PODSUMOWANIE
Z pewnoci¹ wiele z przedstawionych w pracy problemów wynika z braku wiado- moci mieszkañców i samorz¹dów na temat roli przestrzeni publicznych w funkcjonowa- niu wsi i ich znaczeniu dla jakoci ¿ycia na wsi. Wi¹¿e siê to z pomijaniem tego zagad- nienia przy opracowywaniu wiêkszoci dokumentów planistycznych na terenach wiejskich. Tam, gdzie ta wiadomoæ siê pojawia, g³ówn¹ przeszkod¹ we w³aciwym za- gospodarowaniu przestrzeni publicznych staje siê brak funduszy i zaanga¿owania miesz- kañców czy te¿ ich zgody na podejmowanie jakichkolwiek dzia³añ na wspólnym terenie.
Istotn¹ przeszkod¹ w prawid³owym kszta³towaniu przestrzeni publicznych jest rów- nie¿ brak wiedzy dotycz¹cej zasad i wytycznych dotycz¹cych tworzenia przestrzeni o wysokiej jakoci. Niniejsza praca jest prób¹ opracowania takich wytycznych dla trzech wybranych wsi. Okrelenie ogólnych zasad wymaga jednak przeprowadzenia analiz na znacznie wiêkszej próbie. Ka¿da miejscowoæ wymaga ponadto indywidualnego podej-
cia i dopasowania ogólnych zasad do lokalnych uwarunkowañ. Wiele z poruszonych w pracy problemów ma jednak ponadlokalny zasiêg, a ich identyfikacja mo¿e byæ po- mocna przy kszta³towaniu przestrzeni wiejskiej równie¿ poza obszarem badañ.
PIMIENNICTWO
Bogdanowski J., 2000. Metoda jednostek i wnêtrz (JARK-WAK) architektoniczno-krajobrazo- wych w studiach i projektowaniu. [W:] III Forum Architektury Krajobrazu nowe idee i rozwój dziedziny architektury krajobrazu w Polsce. Red. P. Wolski. OOZK, Warszawa, 210.
Lorens P., 2010. Definiowanie wspó³czesnej przestrzeni publicznej. [W:] Problemy kszta³towa- nia przestrzeni publicznych. Red. P. Lorens, J. Martyniuk-Pêczek. Wyd. Urbanista, Gdañsk, 620.
Karta Przestrzeni Publicznej 2009. III Kongres Urbanistyki Polskiej, Poznañ.
Niedwiecka-Filipiak I., 2005. Proponowana metoda sektorowej analizy wnêtrz krajobrazowych jako integralna czêæ opracowañ dla programu Odnowa Wsi. Architektura Krajobrazu 34, 1117.
Sulima R., 2000. Antropologia codziennoci. Wyd. UJ, Kraków.
Wejchert K., 1974. Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady, Warszawa.
Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. nr 80, poz. 717 ze zm.).
PROBLEMS IN THE FUNCTIONING AND MANAGING RURAL PUBLIC AREAS, BASED ON THE EXAMPLE OF SELECTED VILLAGES OF UCIMÓW COMMUNE IN THE WEST POLESIE REGION
Abstract. The issue of proper public area development, so often discussed in the urban context, is hardly ever studied in the rural areas. However, local communities, more and more often need well-designed common areas. Projects for these areas are also supported within the framework of EU funds. This paper outlines problems in rural public areas and presents the method of proper rural public space development. The subject is presented on the basis of the example of three villages in the commune of Ucimów, in the West Polesie region. The detailed analyses include the social functioning of the identified public areas, their state of development and landscape values. As a result of the analyses, the main directions of selected public area development were identified, which could form the basis of the future communal plan development.
Key words: rural area planning, public space, West Polesie region.
Zaakceptowano do druku Accepted for print: 10.09.2012
