MIĘDZYNARODOWE ZWIĄZKI PARTNERSKIE GMIN DOLNEGO ŚLĄSKA

(1)

Marek Furmankiewicz

Katedra Planowania i Urządzania Terenów Wiejskich Akademia Rolnicza we Wrocławiu

MIĘDZYNARODOWE ZWIĄZKI

PARTNERSKIE GMIN DOLNEGO ŚLĄSKA

Wprowadzenie

Jednym z przejawów postępującej globalizacji, w tym także integracji europejskiej, jest nawiązywanie indywidualnych kontaktów międzynarodowych przez sa- morządy lokalne w ramach tzw. związków partnerskich (zwanych także bliźniaczy- mi, siostrzanymi). Według Gruchmana (1999) dwustronna współpraca polskich miast z partnerami z krajów wysoko rozwiniętych pozwala nadrobić opóźnienia w zarządzaniu miastem, jakie powstały w okresie gospodarki centralnej, poprzez transfer doświadczeń i innowacji w zakresie samorządności i gospodarki lokalnej, oraz ułatwia przystosowanie się do konkurencji narastającej w miarę znoszenia barier narodowych i postępującej globalizacji. Uzyskaniu korzyści sprzyjają kontakty władz i urzędników samorządowych obejmujące współpracę w zakresie planowania przestrzennego, ochrony środowiska, wdrażania nowych technologii, promocji aktywności gospodarczej, przemysłowej, rolniczej itp. Bardzo ważne jest także przekazywanie doświadczeń w zakresie rozwiązywania problemów społecznych np. walka z narkomanią, przeciwdziałanie bezrobociu czy integracja niepełnosprawnych lub emigrantów ze społeczeństwem. Natomiast dla społecznej akceptacji globalizacji i integracji europejskiej szczególnie ważne są tradycyjne zagadnienia współpracy, takie jak edukacja, kultura i sport z wysokim udziałem zwykłych mieszkańców (Lücke i Bellocchi 1997).

Prawdopodobnie pierwszymi przypadkami formalnej współpracy dwustronnej miast w nowożytnej Europie były kontakty nawiązane w 1918 r. pomiędzy Brugg w Szwajcarii i Rottweil w Niemczech (Casagrande, za: Zelinsky 1991) oraz w 1920 r.

pomiędzy Keighley w hrabstwie Yorkshire w Wielkiej Brytanii i Poix du Nord we Francji (Handley 2001). Współcześnie istniejące formy kontaktów miast i gmin roz- winęły się jednak w większości dopiero po 1945 r. Uzyskiwały one wsparcie poli- tycznie władz narodowych w związku z ideą rozwijania współpracy lokalnych społeczności, która sprzyjać miała ugruntowaniu pokoju na świecie. Tuż po zakoń- czeniu II wojny światowej mieszkańcy francuskiego Montbéliard i niemieckiego Ludwigsburga zawiązali pierwszą oficjalną wspólnotę, co przedstawiane jest często

(2)

jako symbol pojednania francusko-niemieckiego (Burger i Rahm 1996, Lücke i Bel- locchi 1997). W 1950 r. idea “miast siostrzanych” (sister-cities) została aktywnie wsparta w ramach polityki amerykańskiego prezydenta Dwighta Eisenhowera, poprzez powołanie organizacji Sister Cities International (Międzynarodowe Miasta Siostrzane) (Zelinsky 1991, Burger i Rahm 1996). Podobnie utworzona w 1951 r.

Rada Gmin Europy (obecnie Rada Gmin i Regionów Europy) także poparła idee międzynarodowych związków bliźniaczych.

W 1995 r. w ówczesnej Unii Europejskiej istniało ponad 7 tys. dwustronnych związków obejmujących niemal 10 tys. gmin, głównie francuskich (2837) i niemieckich (2485). Relatywnie najbardziej aktywne były gminy państw skandynawskich - kontakty takie nawiązało wówczas 93% gmin Szwecji, 84%

Danii i 81% Finlandii (Lücke i Bellocchi 1997). W USA do 1994 r. ponad tysiąc miast nawiązało kontakty z 1743 miastami na świecie (Burger i Rahm 1996).

Idea współpracy międzynarodowej władz miejskich znalazła oddźwięk także w Polsce, chociaż w okresie komunistycznym kontakty przez wiele lat były kontrolowane i ograniczane ze względów ideologicznych. W praktyce dopiero przemiany polityczne na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych pozwoliły na spontaniczny i dobrowolny rozwój indywidualnej współpracy międzynarodowej nowo powstałych samorządów lokalnych. W końcu 2001 r. w całej Polsce, według badań autora, indywidualne kontakty międzynarodowe nawiązały co najmniej 734 gminy (tj. około 30 % istniejących w kraju) z co najmniej 2153 partnerami zagranicznymi. Dodatkowo istniało kilkanaście dwustronnych porozumień krajowych, a także międzynarodowe powiatów i samorządów wojewódzkich.

W Polsce związki dwustronne samorządów lokalnych początkowo nie były re- jestrowane, poza nielicznymi opracowaniami regionalnymi (np. Koziarski 1996).

Dopiero w 1996 r. WUS w Jeleniej Górze przeprowadził we wszystkich gminach w województwach przygranicznych badania ankietowe obejmujące współpracę gmin z partnerami zagranicznymi (Urząd Statystyczny w Jeleniej Górze, 1997).

W styczniu 1998 r. i w końcu 2000 roku badania stanu rozwoju współpracy międzynarodowej miast i gmin w całej Polsce przeprowadził Związek Miast Polskich (Kręc 1998, Hałas i Porawski 2003). Badania tego typu współpracy przeprowadzono także w ramach próby statystycznej na zlecenie Instytutu Spraw Międzynarodowych w Warszawie (Żelazo 2001), a także prowadzone były przez autora niniejszej pracy (Furmankiewicz 2001a, 2001b).

Cel i zakres opracowania

Celem opracowania jest przedstawienie historycznego rozwoju i aktualnego stanu indywidualnej współpracy międzynarodowej miast i gmin Dolnego Śląska na tle kraju pod względem zakresu i geograficznych kierunków powiązań. Aby to osiągnąć zestawiono następujące dane:

(3)

• wyniki wywiadu telefonicznego przeprowadzonego w okresie styczeń-luty 2000,

• dane uzyskane ze Związku Miast Polskich zgodnie z ankietą przeprowa- dzoną w końcu 2000 roku,

• wyniki własnych badań ankietowych przeprowadzonych w 2002 roku,

• informacje uzyskane ze stron internetowych oraz urzędów gmin w styczniu 2004 roku.

W opracowaniu danych dotyczących liczby związków pominięto w miarę po- siadanych informacji te, w których od kilku lat stwierdzono całkowity zanik kontak- tów, nawet jeśli w przeszłości podpisano formalną umowę. Odpowiedzi dotyczące roku nawiązania współpracy często były podawane przez pracowników gmin w przybliżeniu, stąd należy liczyć się z możliwością błędów (niejednokrotnie brak jest formalnych umów lub zawierano je dopiero po kilku latach współpracy nieformalnej).

Źródłem informacji na temat współpracy międzynarodowej były ankiety rozesłane na początku 2002 roku do gmin posiadających wówczas partnerów zagranicznych, obejmujące stan na dzień 31.12.2001 r. Badane jednostki poproszono o odesłanie informacji na temat co najmniej 1 lub 2 najbardziej zaawansowanych związków. Zakres pytań obejmował następujące informacje (ankietowani mogli zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź w każdym zagadnieniu):

• podmioty lub czynniki, które pomogły w nawiązaniu współpracy,

• osiągane efekty niematerialne i materialne współpracy,

• wykorzystanie programów i funduszy wspierających kontakty między- narodowe,

• bariery współpracy,

• ważniejsze zamierzenia gminy na przyszłość.

W ankiecie celowo zwrócono uwagę na „efekty współpracy”, a nie „zakres współpracy”, aby zmniejszyć udział informacji o charakterze deklaratywnym, które podawane są w celu promocji działań samorządu lokalnego. W województwie dolnośląskim na ankietę odpowiedziało 27 gmin, przekazując szczegółowe informacje o współpracy w ramach łącznie 50 związków dwustronnych.

Historyczny rozwój współpracy w ramach związków partnerskich (1945-2004)

Od połowy lat pięćdziesiątych największe miasta polski nawiązywały pierwsze kontakty z miastami krajów „demokracji ludowej”: bułgarskimi, czeskimi, z NRD czy ZSRR. Kontakty ograniczane były w znacznym stopniu do bloku politycznego państw komunistycznych (z kilkoma wyjątkami pod koniec lat sześćdziesiątych), współpraca podporządkowana była głównie celom ideologicznym, a kontakty w większości były odgórnie wyznaczane i kontrolowane przez władze państwowe za pośrednictwem Urzędów Wojewódzkich (Koćwin 1999, Kaczmarek 2000). Na Dolnym Śląsku współpracę początkowo rozwijał głównie Wrocław. Do jego

(4)

ośrodków partnerskich w ramach „układów przyjaźni” należały miasto Gorki w Ro- syjskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej w byłym ZSRR (1958) i Drezno w NRD (1958). Ponadto na początku lat sześćdziesiątych nawiązano współpracę z Zaporożem w Ukraińskiej SRR i przejściowo z Hradec Králové w Czechosłowacji (Kaczmarek 1999, 2000). W wielu przypadkach kontakty ograniczały się do spo- radycznych spotkań władz i działaczy partii komunistycznych (Markowiak 1997, Koćwin 1999, Kaczmarek 2000).

W ramach prowadzonej w latach siedemdziesiątych polityki otwarcia na świat umożliwiono nawiązanie pierwszych ograniczonych kontaktów z miastami krajów demokratycznych Europy Zachodniej („kapitalistycznymi”), głównie z Finlandii (państwo oficjalnie neutralne), Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec Zachodnich (wg danych Związku Miast Polskich). W tym okresie na Dolnym Śląsku Wrocław nawiązał kontakt z Lyonem we Francji (1973), Jelenia Góra z Valkeakoski w Finlandii (1979). Generalnie jednak kontakty takie nadal były kontrolowane, a zdarzały się także przypadki braku współpracy regionów i miast do tego wyzna- czonych (Koćwin 1999). Zamknięcie granic na skutek kryzysu politycznego na początku lat osiemdziesiątych, w tym wprowadzenie stanu wojennego, spowodowało zanik wszelkich kontaktów. Dopiero w połowie lat osiemdziesiątych ponownie wyznaczono do współpracy przygranicznej z NRD kilka miast m.in.:

Jelenia Góra – Drezno, Kowary – Schönau-Berzdorf, Nowogrodziec – Pirna i Zittau, Bogatynia – Zittau, Gryfów Śląski – Bischofswerda, Lubań Śląski – Niesky, Zgorzelec – Görlitz, Wleń – Hoyerswerda. Oprócz tego Wałbrzych rozwijał współpracę z Tułą (Rosyjska SRR, ZSRR). Charakterystyczne, że oficjalnie umożliwiono wówczas nawiązanie kontaktów także ośrodkom średniej wielkości, a w wymianie osób mogły uczestniczyć oficjalne organizacje (np. obozy harcerzy w ośrodkach w ZSRR). Niektóre społeczności lokalne nawiązywały jednak także nieformalne kontakty z samorządami Europy Zachodniej np. Gmina Kłodzko – Georgsmarienhütte w Niemczech, Kłodzko (miasto) – Carvin we Francji.

W wyniku przemian politycznych na przełomie lat 1989/1990 gminy uzyskały samodzielność, a w maju 1990 przeprowadzono pierwsze demokratyczne wybory do samorządów lokalnych. Od tej pory kontakty międzynarodowe mogły być już rozwijane swobodnie w sposób formalny. Częściowo były to związki nowe, a czę- ściowo reaktywowane kontakty nawiązane wcześniej, przy czym podpisywano umowy na nowych zasadach (Markowiak 1997, Kaczmarek 1999). Na terenie dzisiejszego Dolnego Śląska, w byłym województwie jeleniogórskim, w 1990 r.

zrealizowano program współpracy z Danią, którego celem było przekazanie wiedzy dotyczącej funkcjonowania samorządów w krajach demokratycznych Europy Zachodniej. W ramach tego programu 120 radnych, wójtów i burmistrzów nowo utworzonych samorządów byłego woj. jeleniogórskiego uczestniczyło w dwutygodniowym wyjeździe do Danii, gdzie po tygodniowym wspólnym szkoleniu, wydelegowano po 2 osoby do różnych gmin celem zapoznania się z funkcjonowaniem tamtejszych samorządów. W efekcie tych kontaktów wiele

(5)

samorządów byłego województwa jeleniogórskiego podpisało umowy o współpracy z partnerami duńskimi np. Bolesławiec - Hobro, Kamienna Góra (zarówno miasto jak i gmina) - Ikast, Lubań - Skjern, Wojcieszów - Trudholm, Mysłakowice - Lenvig, Janowice Wielkie - Rosenholm, Szklarska Poręba - Aulum Haaderup, Jelenia Góra - Randers i in. W pozostałych przypadkach większość kontaktów nawiązywano swobodnie z inicjatywy władz samorządowych polskich lub zagranicznych gmin, które oficjalnie poszukiwały partnera poprzez ambasady i różne organizacje lub przez kontakty prywatne. Zdarzały się także przypadki nawiązywania kontaktów samorządowych dzięki kontaktom z organizacjami byłych niemieckich mieszkańców dziś polskich miast, którzy niejednokrotnie aktywnie uczestniczą we wspólnych świętach miejskich i oficjalnych uroczystościach (np.

Lądek Zdrój - Bad Schanadau, Radków - Anröchte, Strzelin - Herne, Bolesławiec - Sigburg). Czasami współpracę nawiązano dzięki polonii pochodzącej z emigracji po I i II wojnie światowej, zamieszkałej za granicą (np. Duszniki - Audun Le-Tiche we Francji, Kłodzko miasto - Flerom w Belgii).

Duże znaczenie przy aktywizowaniu gmin do poszukiwania partnerów miały możliwości pozyskania środków z Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej oraz mniej znanych początkowo programów Unii Europejskiej takich jak Ecos-Ouvertu- re, Phare-Partnership i Town-Twinning. Koniec lat dziewięćdziesiątych na Dolnym Śląsku cechował spontaniczny wzrost liczby kontaktów (ryc. 1), szczególnie o charakterze przygranicznym z samorządami czeskimi. Wynikało to z akty-wizującego do szukania partnerów wsparcia finansowego programów takich jak Phare- Crossborder i Phare-CREDO oraz z ofert i wsparcia organizacyjnego istniejących Euroregionów: „Nysa” i „Glacensis”.

W przeprowadzonych przez autora badaniach, gminy, które odpowiedziały na rozesłaną ankietę, nawiązały współpracę z obecnymi partnerami przede wszystkim dzięki kontaktom prywatnym. Dopiero na drugim miejscu wskazywano na rolę instytucji wspierających współpracę, którymi mogły być fundusze Unii Europejskiej i różnych fundacji oraz inne instytucje pomagające znaleźć partnerów i wspierające współpracę finansowo. Duże znaczenie w nawiązaniu kontaktów miały inne pod-mioty lokalne takie jak szkoły i lokalne organizacje społeczne (organizacje pozarządowe). Interesujące są dość częste informacje o nawiązaniu kontaktów z danym partnerem „przez przypadek”, zwykle na różnych imprezach np.

konferencjach i tar-gach turystyczno-handlowych.

(6)

Ryc. 1. Rok nawiązania współpracy w aktywnych związkach bliźniaczych na Dolnym Śląsku do końca 2002 r. (pominięto związki, w których kontakty wygasły, dodatkowo nie wszystkie gminy podały rok nawiązania współpracy).

0 10 20 30 40 50 60

1950- 1969

1970- 1988

1989- 1990

1991- 1992

1993- 1994

1995- 1996

1997- 1998

1999- 2000

2001- 2002 Lata

Liczba nawiązanych kontaktów

Inne Czechy Niemcy

Źródło: badania własne.

Ryc. 2. Najważniejsze czynniki, dzięki którym doszło do nawiązania kontaktów z gminą partnerską wykazywane przez gminy z Dolnego Śląska, które odpowiedziały na ankietę. Odpowiedzi dotyczą najczęściej kontaktów nawiązanych po 1990 roku.

0 5 10 15 20 25

inne dzięki kontaktom lokalnego biznesu

przez przypadek poprzez inne podmioty lokalne poprzez instytycje

w spierajace dzięki kontaktom

pryw atnym

Sposób nawiązania współpracy

Liczba wskazań

(7)

Liczba nowo nawiązywanych kontaktów z partnerami z Niemiec osiągnęła maksimum w latach 1995-1996 i obecnie wykazuje tendencje spadkowe. Świadczy to o stabilizacji współpracy – wspólne działania kontynuowane są już z istniejącymi partnerami i nie ma potrzeby nawiązywać nowych. Prawdopodobnie ustabilizowanie się powiązań miedzy partnerami, po początkowym okresie poszukiwań, jest także powodem ogólnego spadku liczby nowo nawiązywanych partnerstw (ryc. 2).

W latach 2000-2004 zmalał w niewielkim stopniu udział procentowy partnerów z Czech w ogólnej liczbie związków dwustronnych, podczas gdy minimalnie wzrósł udział innych partnerów z Europy Zachodniej: francuskich, duńskich i brytyjskich.

Podobnie wzrósł nieznacznie udział partnerów z Ukrainy i Litwy.

Tab 1. Pochodzenie zagranicznych partnerów samorządów lokalnych na Dolnym Śląsku na tle powiązań międzynarodowych w skali Polski.

Dolny Śląsk Polska

I 2000 I 2004 XII 2001

Kraj pochodzenia

partnera liczba udział w [%]

liczba udział w [%]

Kraj pochodzenia

partnera liczba udział w [%]

Ogółem 218 294 Ogółem 2153

w tym*: w tym:

1. Niemcy 81 37,2 107 36,4 1. Niemcy 644 30,0

2. Czechy 63 28,9 73 24,8 2. Francja 208 9,6

3. Dania 16 7,3 24 8,2 3. Czechy 174 8,1

4. Francja 15 6,9 24 8,2 4. Holandia 144 6,7

5. Holandia 10 4,6 10 3,4 5. Dania 116 5,4

6. Wielka Brytania

6 2,8 10 3,4 6. Słowacja 101 4,7

7. Litwa 4 1,8 6 2,1 7. Węgry 89 4,1

8. Ukraina 2 0,9 6 2,1 8. Ukraina 81 3,8

* Kolejność wg rankingu z 2004 roku.

Aktualne powiązania międzynarodowe samorządów gminnych na Dolnym Śląsku.

Na Dolnym Śląsku na początku 2004 r. co najmniej 101 gmin, tj. około 60%

istniejących, zadeklarowało prowadzenie dwustronnej lub wielostronnej

(8)

współpracy z innymi jednostkami samorządowymi za granicą. Największą liczbę oficjalnych partnerów wykazywał Wałbrzych (12), Wrocław (11) i Jelenia Góra (9 związków). Łącznie na całym Dolnym Śląsku zadeklarowano istnienie 294 związków z jednostkami samorządowymi za granicą, z których kilka współpracowało z więcej niż 1 gminą na Dolnym Śląsku. Pod względem geograficznym najczęstszymi partnerami są gminy niemieckie (107 związków, tj.

36,4 %) i czeskie (73 związki, tj. 24,8 %). W porównaniu z danymi z Polski charakterystyczna jest dominacja kontaktów z Niemcami i Czechami (łącznie ponad 60 % związków), co wiąże się przede wszystkim z rozwojem współpracy o charakterze przygranicznym. Dominacja kontaktów typowo przygranicznych jest szczególnie silna w przypadku partnerów z Czech. W 2000 roku odległości pomię- dzy siedzibami gmin partnerskich w 38% nie przekraczały 25 km, a w 54% - 50 km (Furmankiewicz 2001a). Z kilkoma wyjątkami praktycznie brak jest partnerów z po- łudnia lub wschodu Czech. Współpraca przygraniczna nie dominuje tak silnie w przypadku kontaktów z Niemcami, gdzie w 2000 roku tylko 12% partnerów mia- ło siedzibę w odległości do 50 km od siebie. Typowa współpraca ponadregionalna dotyczy związków z partnerami duńskimi i francuskimi (w obu przypadkach 24 związki, tj. 8,2%), holenderskimi i brytyjskimi (po 10 związków, tj. 3,4 %).

W porównaniu z danymi dla całej Polski, na Dolnym Śląsku względnie wysoki jest udział partnerów z Danii, co wynika ze zrealizowania wspomnianego już programu szkoleń w gminach duńskich. Natomiast mniejszy jest udział partnerów z Europy Środkowej i Wschodniej (wyłączając z tego związki z samorządami czeskimi), w tym państw powstałych po rozpadzie ZSRR (5% związków z dominacją samorządów z Litwy, podczas gdy w kraju 16 % z dominacją gmin ze Słowacji). Spośród partnerów z innych kontynentów zarówno w kraju, jak i na Dol- nym Śląsku najczęstsza jest współpraca z samorządami w USA (na Dolnym Śląsku tylko 4 partnerstwa). Należy także dodać, że 11 jednostek samorządowych na Dolnym Śląsku zadeklarowało prowadzenie współpracy z innymi miastami i gminami w kraju, np. Kowary – Kamień Pomorski, Kłodzko (gmina wiejska) – Zbąszynek.

Efekty i bariery współpracy

Samorządy, które odpowiedziały na ankietę, wskazywały zwykle na efekty niematerialne współpracy związane z wymianą wiedzy i informacji. Najczęściej wskazywane typy efektów dotyczyły „oświaty, wychowania i sportu” oraz

„kultury”. Najczęściej organizowano wymianę dzieci i młodzieży, wspólne imprezy sportowe i kulturalne, a w drugiej kolejności wymianę urzędników i organizacji zawodowych (najczęściej straży pożarnej). Jako jeden z efektów współpracy samorządy wskazywały na promocję turystyczna i w mniejszym zakresie – inwestycyjną.

(9)

Ryc. 3. Efekty niematerialne (związane z wymianą wiedzy i informacji) współ- pracy międzynarodowej wskazane w zbadanych związkach dwustronnych gmin dolnośląskich.

0 10 20 30 40 50

inne planowanie przestrzenne zagadnienia społeczne i bezpieczenstwo ekologia ochrona zdrowia i ratownictwo prom ocja inwestycyjna prom ocja turys tyczna kultura oświata, wychowanie i sport

Kategoria efektów współpracy

Liczba wskazań

Ryc. 4. Efekty materialne (związane z inwestycjami i pozyskaniem dóbr materialnych) współpracy międzynarodowej w zbadanych związkach dwustronnych gmin dolnośląskich.

0 2 4 6 8 10 12 14

inne prom ocja inwes tycyjna promocja turystyczna ekologia kultura oś wiata, wychowanie i s port ochrona zdrowia i ratownictwo zagadnienia s połeczne

Kategoria efektów współpracy

Liczba ws kazań

(10)

Efekty materialne dotyczyły najczęściej darów gmin z krajów wysoko roz- winiętych Europy Zachodniej dla polskich instytucji związanych z opieką spo- łeczną, zdrowotną i edukacją (wyposażenie ośrodków opieki społecznej, szkół, sprzęt medyczny dla szpitali etc.). Rzadziej wskazywano na zrealizowanie konkretnych projektów infrastrukturalnych, głównie dzięki współpracy z partnerem niemieckim w ramach dotacji pochodzących z Fundacji Współpracy Polsko- Niemieckiej. Jednym z interesujących przykładów jest utworzenie Centrum Kształcenia Zawodowego w Bielawie w oparciu o wzory niemieckiego Lingen.

Łącznie badane gminy wykazały w ankietach zrealizowanie co najmniej 41 projektów (głównie tzw. „lekkich” związanych z wymianą dzieci i młodzieży oraz imprezami kulturalnymi, sportowymi etc.), uzyskując dofinansowanie w łącznej wysokości co najmniej 6 mln PLN. Większość tego typu projektów uzyskało dofinansowanie od 10 do 50 tys. PLN.

Ryc. 5. Główne bariery współpracy międzynarodowej wskazane w badanych związkach dwustronnych gmin dolnośląskich.

0 5 10 15 20 25 30

inne brak aktyw ności

partnera duża odległość do gminy partnerskiej zmiany w ładz bariera językow a niew ystarczające środki finansow e

Kategoria bariery współpracy

Liczba w skazań

(11)

Wśród barier wymienianych w ankietach, najczęściej wskazywano na brak wystarczających środków na finansowanie działań w ramach współpracy partnerskiej. Problemem w wielu związkach była także duża odległość między gminami. Wymieniano także bariery językowe i kadencyjność władz. Ten ostatni czynnik był związany z przypadkami zaniku kontaktów partnerskich po zmianach władz, które nie były zainteresowane współpracą. Przypadki takie występowały głównie w związkach, w których nie doszło do nawiązania trwałych kontaktów między lokalnymi instytucjami i organizacjami społecznymi, które mają dużą zdolność do podtrzymywania współpracy nawet w niechęci nowych władz miejskich do wspierania tego typu działań.

Podsumowanie i wnioski

W skali Polski gminy dolnośląskie są bardzo aktywne. W badaniach byłych województw przygranicznych wykonanych przez WUS w Jeleniej Górze w 1996 r.

w całej Polsce wchodzące dziś w skład Dolnego Śląska byłe województwa jeleniogórskie i wałbrzyskie wykazywały najwyższą na pograniczu całego kraju liczbę kontaktów partnerskich (Gminy przygraniczne, 1997). Świadczą o tym także honorowe nagrody za aktywną dwustronną współpracę międzynarodową, przyznane dotychczas przez Komisję Europejską sześciu dolnośląskim miastom.

Dwukrotnie otrzymał je Głogów i Legnica, jednorazowo Wrocław, Świdnica, Wałbrzych i Jelenia Góra (Hałas i Porawski 2003).

Wśród dolnośląskich samorządów najwięcej związków dwustronnych posiadają byłe miasta wojewódzkie (Wałbrzych, Jelenia Góra) i stolica regionu Wrocław, które dysponują zasobami finansowymi i kadrą do utrzymywania tak wielu kontak- tów zagranicznych. Należy przy tym pamiętać, że w dużych miastach współpraca zagraniczna placówek oświatowych lub kulturalnych często nie jest odnotowywana we władzach miasta, które prowadzą własną politykę dotyczącą kontaktów zagranicznych. Natomiast władze małych miast i gmin utożsamiają się zwykle ze współpracą własnych szkół i lokalnych organizacji. Stąd dominacja kontaktów międzynarodowych lokalnych społeczności z dużych ośrodków miejskich jest na pewno znacznie większa niż wynikałoby to z liczby oficjalnych związków partnerskich władz samorządowych.

Większość miast Dolnego Śląska (ponad 3/4) ma już nawiązane dwustronne kontakty zagraniczne. Zaangażowanie gmin wiejskich w tego typu współpracę jest znacznie niższe (około 1/3). Wiąże się to głównie z faktem, iż samorządy miejskie mają większy potencjał kadrowy i możliwości finansowania wspólnych imprez, a oprócz tego społeczności miejskie uważa się za bardziej otwarte na innowacje i nawiązywanie kontaktów interpersonalnych.

Najwięcej gmin prowadzących współpracę międzynarodową zlokalizowanych jest w obszarach przygranicznych. W miarę oddalania się od granicy liczba gmin

(12)

posiadających partnerów zagranicznych zmniejsza się. Wpływał na to gorszy dostęp do środków wspierających współpracę, ze względu na brak możliwości korzystania z funduszy wspierających współpracę przygraniczną oraz układ sieci osadniczej, tzn. mniejsza liczba miast na nizinnych, północno-zachodnich terenach województwa. Ponieważ potencjał miast w nawiązywaniu kontaktów międzynarodowych jest wyraźnie większy niż małych gmin wiejskich, można stwierdzić, że układ osadniczy Dolnego Śląska także jest czynnikiem sprzyjającym współpracy przygranicznej.

Na geograficzne kierunki współpracy gmin Dolnego Śląska główny wpływ ma położenie regionu przy granicy z Niemcami i Republiką Czeską oraz aktywizujący wpływ programów wsparcia współpracy przygranicznej (dotychczas przede wszystkim Phare-CBC). Lokalny, przygraniczny charakter, mają szczególnie dwustronne kontakty z samorządami czeskimi. W przypadku kontaktów z Niemcami, są to w większości powiązania ponadregionalne. Przyczyną wysokiej dominacji partne- rów z Niemiec są przede wszystkim następujące czynniki (Furmankiewicz 2001a):

• wysoka liczba kontaktów z Niemcami związana z ich wysoką mobilnością turystyczną, podejmowaniem przez obywateli Polskich pracy w Niemczech i powiązaniami gospodarczymi z tym krajem,

• duża liczba potencjalnych partnerów – w Niemczech jest ponad 14 tysięcy gmin, z których w 1995 r. kontakty nawiązało dopiero 17% jednostek (Lücke i Bellocchi, 1997),

• możliwości uzyskania dotacji imprez i projektów infrastrukturalnych z Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej pod warunkiem posiadania partnera w Niemczech,

• uwarunkowania historyczne sprawiające, że samorządy niemieckie chętnie nawiązują kontakty z miastami obszarów należących przed II wojną światową do Niemiec.

Kontakty z dotychczasowymi członkami Unii Europejskiej (do 31.04.2004) obejmowały około 2/3 wszystkich powiązań zagranicznych dolnośląskich samorzą- dów. Po rozszerzeniu Unii w maju 2004 r. udział partnerów z tego obszaru w ich ogólnej liczbie wzrósł do ponad 90%. Takie ukierunkowanie powiązań międzyna- rodowych dolnośląskich gmin wyraźnie sprzyja procesom integracji europejskiej.

Liczba nowo nawiązywanych międzynarodowych kontaktów międzygminnych wyraźnie spadła w ostatnich kilku latach, co wbrew pozorom nie jest zjawiskiem negatywnym. Wynika ono przede wszystkim z ustabilizowania się współpracy i z koncentrowania się przez władze lokalne na realizacji działań w ramach związków już istniejących. Świadczy o to o tym, że dolnośląskie samorządy weszły w bardziej zaawansowane stadium współpracy, które przy wsparciu finansowym, dzięki dotychczas nabytemu doświadczeniu, może przynieść korzystne efekty także dla rozwoju regionu. Wymaga to jednak realizacji konkretnych projektów sprzy- jających rozwojowi gospodarczemu i społecznemu, czemu sprzyjać będzie dostęp do funduszy Unii Europejskich takich jak np. Inicjatywa Wspólnotowa INTERREG.

(13)

Literatura

Burger L., Rahm D. L., 1996, Sister cities in a world of difference, Lerner Publication Company, Minneapolis.

Furmankiewicz M., 2001a, The international partnership relations of Polish municipalities - an example of Lower Silesia, [w:] Koter M., Heffner H. (red.), Changing role of border areas and regional policies, Seria: Region and Regionalism, No 5, Łódź-Opole, s. 105-114.

Furmankiewicz M, 2001b, Zróżnicowanie regionalne związków partnerskich polskich samorządów gminnych, [w:] Łęcka I. (red.), Geografia różnorodności – różnorodność w geografii, Warszawa, s. 53-59.

Gruchman B., 1999, Konkurencyjność Poznania i współpraca z innymi miastami, [w:] Domański R. (red.), Podstawy gospodarczej polityki miasta. Studium Poznania. Biuletyn KPZK PAN No 187, Warszawa.

Hałas K., Porawski A, 2003, Miasta i Gminy Bliźniacze, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa.

Handley S. (red.), 2001, The links effect – a good practice guide to transnational partnerships and twinning for local authorities, International Report 3, Local Government International Bureau, London.

Kaczmarek M., 1999, Partnerskie miasta Wrocławia, Dodatek do „Wrocławskiej Gazety Komunalnej”, 27 października 1999.

Kaczmarek M., 2000, PRL-owska wizja partnerstwa bez partnerów. Część I.

Z dziejów współpracy partnerskiej Wrocławia z Wiesbaden w latach Polski Ludowej, Rocznik Wrocławski Nr 6, Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, Wrocław, s. 107-142.

Koćwin L., 1993, Polityczne determinanty polsko-wschodnioniemieckich stosunków przygranicznych 1949-1990, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Niemcoznawstwo, t. 3, Acta Univ. Wratisl. No 1535.

Koziarski S., 1996, Współpraca transgraniczna w województwie opolskim, [w:]

Kitowski J. (red.), Problemy regionalnej współpracy transgranicznej, Rzeszów, s. 263-286.

Kręc A., 1998, Współpraca zagraniczna miast i gmin polskich w świetle badań ankietowych, [w:] Brzozowska A. (red.), Związki Bliźniacze, Współpraca międzynarodowa samorządów lokalnych, Związek Miast Polskich, Poznań, s. 24-38.

Lücke B., Bellocchi E. (red.), 1997, A Europe of towns and cities. A practical guide to town-twinning, Office for Official Publications of the European Communitiees, Luxembourg.

Markowiak A., 1997, Trans-border co-operation of Polish and Czech municipalities on the example of Racibórz and Opava, [w:] The situation and perspectives of trans-border development and co-operation of border-

(14)

regions in Germany, Poland, Slovakia and the Czech Republic, Papers presented at an international conference in Gliwice 13^th-16^th February 1997; s. 103-109.

Urząd Statystyczny w Jeleniej Górze, 1997, Gminy Przygraniczne, Jelenia Góra.

Zelinsky W., 1991, The twinning of the world: sister cities in geographical and historical perspective, Annals of the Association of American Geographers, 81 (1), s. 1-31.

Żelazo A., 2001, Samorząd gminny w stosunkach międzynarodowych. Pierwsze przybliżenie, Polski Przegląd Dyplomatyczny, t. I, nr 2 (2), Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa, s. 21-60.