• Nie Znaleziono Wyników

Po co nam poziomy informowania

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Po co nam poziomy informowania "

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

Jaki poziom zanieczyszczenie powietrza w Polsce prowadzi do ogłoszenia alarmu smogowe- go? Czterokrotnie wyższy niż we Francji i trzykrotnie wyższy niż na Węgrzech. Polska ma najbardziej liberalne zasady określania poziomów informowania społeczeństwa o zanieczysz- czeniu powietrza spośród krajów Unii Europejskiej. Jednocześnie, nasz kraj posiada najgorsze powietrze w całej Unii Europejskiej. Płacimy za to wysoką cenę. Czy Polacy mają bardziej

odporne płuca niż Francuzi czy Węgrzy?

Alarm? Jaki alarm?

Żelazne płuca Polaków

(2)

stężenia pyłu PM101, każdy kraj może przyjąć wła- sne lub może ich nie przyjmować wcale. Większość państw europejskich, w trosce o zdrowie swoich obywateli, takie limity wprowadziło (patrz Infografi- ka nr 1 oraz Załącznik). Polska dołączyła do tej gru- py państw, ale limity obowiązujące w naszym kraju są przeciętnie dwukrotnie, a czasem nawet cztero- krotnie wyższe niż w innych państwach. Jest to tym bardziej niepokojące, że ze względu na skalę proble- mu jesteśmy znacznie bardziej narażeni na negatyw- ne skutki oddychania zanieczyszczonym powietrzem niż pozostali Europejczycy. Dlaczego więc jesteśmy o tym najsłabiej informowani?

Po co nam poziomy informowania

i alarmowy?

Przyjęcie odpowiednich poziomów informowania i alarmowych jest niezmiernie ważne dla ochrony zdrowia obywateli podczas podwyższonego poziomu zanieczyszczenia powietrza. Gdy przekroczony jest poziom informowania, informacja o wysokim zanie- czyszczeniu powietrza powinna dotrzeć do możliwie jak największej liczby mieszkańców danego terenu.

Osoby starsze, dzieci i kobiety w ciąży powinny ogra- niczyć przebywanie na zewnątrz – gdyż krótkotermi- nowy wpływ oddychania nadmiernie zapylonym po- wietrzem jest szczególnie odczuwalny właśnie w tych grupach. Odpowiednie wytyczne powinny zostać przesłane do przedszkoli, szkół czy szpitali. W proces informowania o zanieczyszczeniu powietrza powinny zostać zaangażowane media. Dzięki tym działaniom rośnie też świadomość społeczna problemu smogu – a jest to przecież czynnik podstawowy dla wprowa- dzania zmian na rzecz czystszego powietrza.

Poziom alarmowy to poziom przy którym władze lo- kalne i regionalne powinny podjąć specjalne doraź- ne działania na rzecz zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza na danym obszarze, np. wprowadzenie darmowej komunikacji miejskiej, intensywne kon- trole palenisk, ograniczenie ruchu samochodowego w centrum miast, nadzwyczajna kontrola zakładów przemysłowych, itp.

1 Jednolite poziomy informowania i alarmowe istnieją jedynie dla dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i ozonu.

Polacy

naród o żelaznych płucach

Brudne powietrze przyczynia się rocznie do śmier- ci 43 000 Polaków. To co dziewiąty zgon w naszym kraju.

Gdy w Paryżu zanieczyszczenie powietrza pyłem zawieszonym PM10 osiąga poziom 80 µg/m3 ogła- szany jest alarm smogowy. W Krakowie, w Katowi- cach czy w Warszawie taki poziom zanieczyszczenia nie budzi niepokoju jednostek odpowiedzialnych za jakość powietrza. Nic dziwnego – obowiązujący obecnie w Polsce poziom alarmowy jest prawie czte- rokrotnie wyższy i wynosi 300 µg/m3.

Poziom alarmowy w Polsce:

2012 – 200 µg/m3 2015 – 300 µg/m3 2016 – ?

Jeszcze trzy lata temu, poziom alarmowy wynosił w Polsce 200 µg/m3. Uchwalone w 2012 roku rozpo- rządzenie podniosło poziom alarmowy zanieczyszcze- nia powietrza pyłem zawieszonym do 300 µg/m3. Pol- skie prawo rozluźniając kryteria informowania o złej jakości powietrza, ograniczyło ochronę mieszkańców naszego kraju przed wysokimi poziomami zanieczysz- czeń, bagatelizując ich wpływ na nasze zdrowie.

Jak wprowadzono w Polsce poziom alarmowy 300 µg/m

3

średniodobowo?

Zmiana w prawie polskim nastąpiła w 2012 roku wraz z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu. Wcześniejsze rozporządzenie z dnia 3 marca 2008 roku w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu ustanawiało poziom alarmowy dla PM 10 na poziomie 200 µg/m3

Ponieważ prawo Unii Europejskiej nie narzuca jed- nolitych poziomów informowania i alarmowych dla

(3)

Czy Polacy mają inne płuca?

Poziomy informowania i alarmowania dla PM10 w wybranych krajach

Dyrektywa 2008/50/EC pomimo dobrze udokumentowanych skutków zdrowotnych wysokich jednorazowych stężeń pyłu, określa jedynie poziomy informowania i poziomy alarmowe dla SO2, NO2 i ozonu, tym samym państwa członkowskie UE nie mają obowiązku ustanawiać takich poziomów dla pyłów zawieszonych (PM10, PM2,5). W ges‘i krajów/regionów jest to czy je wprowadzą.

WIELKA BRYTANIA 101

50

50

POZIOMY INFORMOWANIA

BELGIA

bd.

SZWAJCARIA 75

CZECHY

bd.

Słowacja 100

FINLANDIA 50 FrAncja

bd.

WĘGRY 75 MACEDONIA

Włochy

Lombardia

POLSKA 200

POZIOMY ALARMOWE

SZWAJCARIA

100 BELGIA

MACEDONIA 70 50 WIELKA BRYTANIA

bd.

Włochy

Lombardia

75

WĘGRY 100

FrAncja 80

POLSKA

300

FINLANDIA

bd.

Słowacja 150 CZECHY

100 Wielka brytania

Poziom informowania: powyżej 101 μg/m3 średniodobowo

POLSKA

Poziom informowania: 200 μg/m3 średniodobowo Poziom alarmowy: 300 μg/m3 średniodobowo

Finlandia

Poziom informowania: 50 μg/m3 średniodobowo

WĘGRY

Poziom informowania: 75 μg/m3 średniodobowo w dwa następujące po sobie dni

Poziom alarmowy: 100 μg/m3 średniodobowo w dwa następujące po sobie dni

FRANCJA

Poziom alarmowy:

80 μg/m3 średniodobowo

CZECHY

Poziom alarmowy: 100 μg/m3 średniodobowo przez dwa kolejne dni na jednej stacji przy jednoczesnym występowaniu przynajmniej przez 6 godzin na połowie stacji reprezentatywnych dla regionu tendencji zwyżkowej w odczytach pyłuPM10.

0–50 μg/m3 51–100 μg/m3 101–150 μg/m3 151–200 μg/m3 201–250 μg/m3 251–300 μg/m3

(4)

33 6 51 35 100

ZAKOPANE

STYCZEŃ

Kraków

RYBNIK

WARSZAWA

ŁÓDŹ

ZAKOPANE Kraków RYBNIK

WARSZAWA ŁÓDŹ

TO TYLE ALARMÓW MIELIBYŚMY W 2014 ROKU W:

LUTY MArzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień PAŹDZIERNIK listopad grudzień razem

16 4 0 0 0 0 0 0 0 0 2 13 35

STYCZEŃ LUTY MArzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień PAŹDZIERNIK listopad grudzień razem

14 12 7 0 0 0 0 0 13 14 14

STYCZEŃ LUTY MArzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień PAŹDZIERNIK listopad grudzień razem

8 10 8 0 0 0 0 0 0 7 8 10

51

STYCZEŃ LUTY MArzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień PAŹDZIERNIK listopad grudzień razem

1 0 3 0 0 0 0 0 0 1 0 1 6

STYCZEŃ LUTY MArzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień PAŹDZIERNIK listopad grudzień razem

4 11 7 1 0 0 0 0 0 3 2 5

33 100 26

Liczba alarmów smogowych ogłoszonych w 2014 r.

gdyby w Polsce

poziom

a l a r m o w y

był taki sam jak we Francji

(5)

Panika w Paryżu, spokój w Warszawie

2 listopada 2015 roku francuska minister ekologii Ségolène Royal oznajmiła, że w dniach, w których zanieczyszczenie powietrza osiąga poziomy alarmo- we wprowadzone zostanie w mieście ograniczenie ruch samochodowego. Po mieście poruszać się będą mogły naprzemiennie samochody o parzystych lub nieparzystych numerach tablic rejestracyjnych.

Ograniczenie ruchu ma wpłynąć pozytywnie na ja- kość powietrza.

W marcu 2015 roku, przez trzy dni gdy zanie- czyszczenie powietrza w Paryżu sięgnęło wartości alarmowych wprowadzono ograniczenie ruchu sa- mochodowego. Gdyby w Polsce przyjąć taki sam poziom alarmowy w Warszawie mielibyśmy 6 dni, kiedy ogłoszono by alarm smogowy, w Rybniku – 51, a Krakowie 100! W większości miast polskich takie alarmy ogłaszano by przez co najmniej kilkanaście dni w roku.

Powstaje więc pytanie czy Polacy mają inne płuca niż Francuzi, Brytyjczycy czy Czesi? Dlaczego na- sze zdrowie nie jest chronione w taki sam sposób?

Dlaczego dostęp do informacji o wysokim zanie- czyszczeniu powietrza nie jest równy? Czy polskie władze nie bagatelizują problemu zanieczyszczenia powietrza i jego wpływu na nasze zdrowie?

Cała Polska jest zatruta

brudnym powietrzem

Najnowszy raport Głównego Inspektoratu Ochro- ny Środowiska za rok 2014 nie pozostawia złudzeń:

normy jakości powietrza przekroczone zostały nie- mal na całym obszarze Polski. W przypadku pyłu za- wieszonego PM10 przekroczenia występują w 91%

stref pomiarowych, a rakotwórczego benzo(a)pirenu w 100% stref. Na tle Europy wypadamy fatalnie za- równo pod względem zanieczyszczenia powietrza pyłem PM10, drobniejszym pyłem PM2,5 oraz ben- zo[a]pirenem.

Ranking europejskich miast o największym zanieczyszczeniu pyłem PM 2,5

Kraków al. krasińskiego

46,09 ug/m3

42,74 ug/m3

42,26 ug/m3

41,34 ug/m3

39,89 ug/m3

39,87 ug/m3

39,2 ug/m3

39,03 ug/m3

38,75 ug/m3

37,98 ug/m3

NORMA EUROPEJSKA

25

ug/m3

Nowy sącz Vernovice Czechy

Kraków bujaka

Godów Bohumin czechy

Plovdiv bułgaria

przemyśl

Katowice al. Górnośląska

Kraków Bulwarowa

Średnioroczne stężenie pyłu PM 2,5 w 2012 r.

Źródło: Europejsk Agencja Środowiska

Liczba dni z przekroczoną dzienną normą dla stężenia PM10 (50 ug/m3) w 2011 r.

Prawo dopuszcza 35 takich dni w roku.

Pernik Bułgaria Plovdiv Bułgaria Kraków

180

dni

161

dni

151

dni

150

dni

145

dni

126

dni

125

dni

125

dni

124

dni

123

dni

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180

pleven bułgaria Dobrich Bułgaria Nowy sącz Zabrze Gliwice Sosnowiec Katowice

Źródło: Europejska Agencja Środowiska

(6)

Zanieczyszczenie powietrza jest przyczyną ok.

43 000 przedwczesnych zgonów w Polsce. Osią- gane w Polsce poziomy zanieczyszczeń pyłami za- wieszonymi PM10 i PM2.5 i rakotwórczymi węglo- wodorami aromatycznymi należą do najwyższych w państwach Unii Europejskiej. Jest zatem niezwy- kle ważne, aby społeczeństwo było rzetelnie infor- mowane.

Efekty zdrowotne pyłowych

zanieczyszczeń powietrza

W Polsce występują najwyższe poziomy zanieczysz- czenia powietrza spośród wszystkich krajów unij- nych. Szacuje się, że rocznie z tego powodu umie- ra w naszym kraju około 43 tys. osób. Przyczyną większości tych zgonów (ok. 42.5 tys.) przypisy- wanych jest wpływowi pyłu zawieszonego PM 2.5, czyli drobnej frakcji pyłu PM 10. Z punktu widze- nia ochrony zdrowia i życia ludzkiego, pył PM 2.5 jest zatem najważniejszą ze szkodliwych substancji obecnych w powietrzu.

Ekspozycję na zanieczyszczenia powietrza umownie dzielimy na krótkoterminową (kilka godzin do kilku dni) i długoterminową (powyżej kilku miesięcy).

Ekspozycja długoterminowa

Efekty zdrowotne przewlekłej ekspozycji na pył za- wieszony są bardzo dobrze poznane. Liczne badania potwierdzają większą umieralność ogólną w popu- lacji, ale także umieralność związaną z chorobami układu krążenia i układu oddechowego, m.in. cho- robą niedokrwienną serca, przewlekłą obturacyjną chorobą płuc i rakiem płuc.

Wieloletnia ekspozycja na zanieczyszczenia pyło- we prowadzi także do przedwczesnego starzenia się układu nerwowego, a w konsekwencji do przyspie- szenia i nasilenia procesu upośledzenia zdolności po- znawczych u osób starszych. Wykazano też, że dzieci mieszkające na terenach o wyższym poziomie zanie- czyszczeń powietrza osiągają gorsze wyniki w nauce niż ich rówieśnicy z mniej zanieczyszczonych terenów.

Pyłowe zanieczyszczenia powietrza wpływają nie- korzystnie na rozwijający się płód. Narażenie matki na pył zawieszony zwiększa ryzyko poronienia, wewnątrzmacicznego obumarcia płodu, a także ni- skiej wagi urodzeniowej noworodka. Problem ten jest szczególnie poważny w Polsce, gdzie pył zawieszony zawiera znacznie większe niż gdzie indziej w Europie ilości wysoce szkodliwych związków z grupy wie- lopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) i dioksyn (PCDD/F).

Wykazano, że ekspozycja matek na związki z gru- py WWA i PCDD/F przekłada się między inny- mi na gorszy rozwój układu nerwowego dziecka, a w konsekwencji na wyższe problemy z koncentracją i uwagą oraz niższy iloraz inteligencji.

Polska chinami Europy

Rakotwórczy benzo(a)piren w dużych ilościach dostaje się do naszych płuc, powodując nowotwory

[ng/m3]

Źródło: Dane Europejskiej Agencji Środowiska za 2013 r.

Zakopane

8,9

Kraków

7,3

Katowice

6

londyn

0,21

berlin paryż 0,4

0,24

barcelona

0,15 mediolan0,17 Zabrze

8,1

Wrocław

3,9

Nowy sącz

11,9

(7)

Ekspozycja krótkoterminowa

Bardzo niebezpieczna jest nawet stosunkowo krót- ka ekspozycja na pył zawieszony, w szczególności w przypadku wysokich stężeń tej substancji. Szcze- gólnie zagrożone są dzieci, osoby starsze oraz osoby cierpiące na choroby układu krążenia lub choroby układu oddechowego. Badania dowodzą, że w danej grupie wiekowej najbardziej wrażliwe na wpływ za- nieczyszczeń powietrza są osoby o niskim statusie socjoekonomicznym.

W wielu badaniach wykazano, że krótkoterminowa ekspozycja na PM2.5 istotnie zwiększa ryzyko zgo- nu, między innymi z powodu dolegliwości ze strony układu krążenia, ale także ryzyko wystąpienia zawału mięśnia sercowego czy też nagłego zatrzymania krą- żenia.

Inne skutki zdrowotne krótkotrwałej ekspozycji na pył zwieszony to także wzrost ciśnienia tętnicze- go, nasilenie objawów astmy oskrzelowej i wzrost zachorowalności na infekcje dróg oddechowych, w tym zapalenie płuc.

Z a ł ą c z n i k

Poziomy informowania (PI) i alarmowe (PA) dla pyłu PM10 w poszczególnych krajach UE

P o l s k a

PI: 200 μg/m3 średniodobowo PA: 300 μg/m3 średniodobowo

Źródło: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu

B e l g i a

PA: 70 μg/m3 (średnia w regionie) prze- widywany przez dwa następujące po sobie dni

Źródło: http://www.irceline.be/~celinair/documents/

documents/Report_annual_Air_BE_2011.pdf

C z e c h y

PA: 100 μg/m3 średniodobowo przez dwa kolejne dni na jednej stacji, przy jednoczesnym występowaniu przy- najmniej przez 6 godzin na połowie stacji reprezentatywnych dla regionu tendencji zwyżkowej w odczytach pyłu PM10.

Źródło: 201/2012 Sb., o ochraně ovzduši https://www.

zakonyprolidi.cz/cs/2012-201

F i n l a n d i a

PI: 50 μg/m3 średniodobowo

Źródło: http://www.ilmanlaatu.fi/ilmansaasteet/sa- adokset/kynnysarvot.html

F r a n c j a

PA: 80 μg/m3 średniodobowo

Źródło: http://www.airparif.asso.fr/en/reglementation/

normes-francaises

S ł o w a c j a

PI: 100 μg/m3 średniodobowo PA: 150 μg/m3 średniodobowo

Źródło: Zbierka zákonov SR Predpis č. 442/2013 Z. Z

W ę g r y

PI: 75 μg/m3 średniodobowo w dwa następujące po sobie dni

PA: 100 μg/m3 średniodobowo w dwa następujące po sobie dni

Źródło: http://budapest.hu/Lapok/Szmog---to- v%C3%A1bbra-is-indokolt-a-riaszt%C3%A1sifokozat- -fenntart%C3%A1sa.aspx

W ł o c h y ( L o m b a r d i a )

PI: 7 następujących po sobie dni o stęże- niach pomiędzy 50, a 75 μg/m3 PA: 7 następujących po sobie dni o stęże-

niach wyższych niż 75 μg/m3

Źródło: http://www.cittametropolitana.mi.it/export/

export_14032014/n_obiettivo_aia_2001_dgr_6501.pdf

W i e l k a B r y t a n i a

101 μg/m3 średniodobowo

Poziom uznawany przez Department for Environment, Food and Rural Affairs za

„bardzo wysoki”.

W Wielkiej Brytanii „bardzo wysoki”

poziom zanieczyszczenia nie jest nazy- wany stanem alarmowym. Poziomy pyłu zwieszonego określane są terminami:

niski/wysoki.

Źródło: http://uk-air.defra.gov.uk/air-pollution/

daqi?view=more-info&pollutant=pm10)

M a c e d o n i a

PI: przekroczenie 50 μg/m3 w ciągu 5 następujących po sobie dni

PA: przekroczenie 50 μg/m3 w ciągu 10 następujących po sobie dni

Źródło: http://airquality.moepp.gov.mk/?lang=en

S z w a j c a r i a

PI: 75 μg/m3 – dwa dni następujące po sobie o stężeniach średniodobowych po- wyżej 75 μg/m3 i bez zapowiedzi poprawy PA: 100 μg/m3 – dwa dni następujące po sobie o stężeniach średniodobowych powyżej 100 μg/m3 i bez zapowiedzi poprawy

Źródło: http://www.svajcalevegoert.hu/en/News/100/

What_you_should_know_about_smog/

W związku z silnym wpływem na zdrowie i życie ludzkie krótkoterminowej ekspozycji na zanieczysz- czenia pyłowe, zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) odnośnie dopuszczalnych stężeń dobowych wynosi 25 µg/m3 dla PM 2.5 oraz 50 µg/m3 dla PM 10.

 Dla porównania, obowiązujący obecnie w Polsce dla stężeń dobowych pyłu PM10 poziom informowania wynosi 200 µg/m3, zaś poziom alarmowy aż 300 µg/m3, czyli odpowiednio czterokrotnie, i aż sześciokrotnie przekraczający wytyczne WHO.

 Takie poziomy informowania czy też alarmowania są z punktu widzenia ochrony zdrowia zupełnie nieadekwatne.

 Co więcej, polski poziom informowania dla PM10 (200 µg/m3) oznacza, że mamy do czynienia z dobowymi stężeniami PM 2.5 wynoszącymi 120–160 µg/m3, czyli 6–8 krotnie przewyższający zalecenia WHO. W przypadku poziomu alarmowego dla PM10 (300 µg/m3) PM 2.5 mieszczą się

w przedziale 180–240 µg/m3, a więc są ekstremalnie wysokie2.

2 PM2,5 wynosi w Polsce około 70% PM10

(8)

Pył zawieszony

składa się z mieszaniny cząstek substancji organicznych i nieorganicznych zawieszonych w powie- trzu. Pył zawieszony może zawierać substancje toksyczne takie jak: wielopierścieniowe węglowo-

dory aromatyczne (m.in. benzo(a)piren), metale ciężkie oraz dioksyny i furany.

Pył PM 10

to cząstki o średnicy mniejszej niż 10 mikrometrów (ok. jednej piątej grubości ludzkiego włosa), które mogą docierać do górnych dróg oddechowych i płuc.

Pył PM 2.5

dużo groźniejszy od pyłu PM10, to bardzo drobne cząstki o średnicy mniejszej niż 2,5 mikrometra.

Z powodu swoich niewielkich wymiarów mogą docierać do górnych dróg oddechowych i płuc, a nawet przenikać do krwi.

Wydawca:

Polski Alarm Smogowy [email protected]

www.polskialarmsmogowy.pl Kraków, listopad 2015

Polski Alarm Smogowy to inicjatywa skupiająca mieszkańców Polski zaniepokojonych stanem po- wietrza w naszym kraju. Współtworzą ją ruchy: Krakowski Alarm Smogowy, Podhalański Alarm Smogowy, Rabczański Alarm Smogowy, Kalwaryjski Alarm Smogowy, Zabrzański Alarm Smogowy, Nowosądecki Alarm Smogowy, Rybnicki Alarm Smogowy, Katowicki Alarm Smogowy, Dolnośląski Alarm Smogowy oraz Centrum Rozwoju Inicjatyw Społecznych. Podejmujemy działania mające na celu poprawę jakości powietrza, tak aby była ona zgodna z prawem polskim i europejskim. Przede

wszystkim zależy nam na oddychaniu powietrzem bezpiecznym dla naszego zdrowia i życia.

Projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z Funduszy EOG

Cytaty

Powiązane dokumenty

Dzieje się tak po części z powodu rozwoju badań historycznych, po części zaś ma to swoje uzasadnienie w planach reinterpretacji pewnych rozdziałów tradycji i

Zastanówmy się jed- nak, jaki powinien być wpływ rządu na funkcjono- wanie służby zdrowia, zwłaszcza w kontekście przedstawionych wyżej sposobów urządzania świa- ta?. Czy

Jest ono o tyle sensowne, że dotyka istoty odpowiedzialności zawodowej, natomiast uzasadnienie tego pytania świadczy o nieznajomości zasad odpowiedzialności zawodowej.. Jeżeli

Grudzień miał się ku końcowi, ale na Wyspie wciąż jeszcze było ciepło i słonecznie niby w Polsce wczesną jesienią i tylko z komunikatów radiowych

Dotychczasowe badania, w szczególności te przepro- wadzone wśród Polek chorych na raka piersi, wskazują, że znaczna część kobiet leczonych standardową dawką tamoksyfenu

Zabronione jest wchodzenie na górne elementy konstrukcji urządzeń zabawowych oraz wykonywanie z nich skoków. Nie przepychaj się wsiadając

znanych dzieciom (może wspierać się Księgą przysłów). Wybiera ucznia, któremu pokazuje zapisane przysłowie, prosząc o jego graficzne przedstawienie na tablicy. Zadaniem reszty

• Jeśli nie ma kilku słowników, nauczyciel może skserować definicję terminu ze słownika i rozdać uczniom, aby wpisali przygotowaną przez nich, krótką definicję do zeszytu... b