Historia
Społeczeństwo
Gospodarka „Dawać węgiel i zarabiać”
Załogi górnicze województwa katowickiego w 1982 roku wobec rzeczywistości stanu wojennego
Górny Śląsk w początkach 1982 r. stanowił swoisty krajobraz po bitwie rozegranej w grudniu poprzedniego roku pomiędzy organizatorami stanu wojennego a załogami – przede wszystkim górniczymi – stającymi w obronie zdobyczy roku 1980, swojego Związku i jego przywódców. Atmosferę tamtych dni budowało wspomnienie krwawej pacyfikacji strajku w kopalni „Wujek”, zakończonej śmiercią 9 górników, a także internowania, aresztowania, pozbawianie pracy i inne represje, nie mówiąc już o uciążliwych na co dzień restrykcjach, wynikających z prawa stanu wojennego. Analizą protestów w górnictwie zajęli się członkowie rządowego, międzyresortowego zespołu działającego pod kierownictwem płk doc. dr hab. Romualda Błaszyńskiego z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych1. Oceniając w styczniu 1982 r. sytuację postrajkową eksperci stwierdzili, że nastroje załóg są niestabilne. Zalecili stosowanie działań dyscyplinujących oraz represyjnych, jak również weryfikację szeregów partyjnych. Postulowano wzmocnienie kierownictwa kopalń, a także preferencje płacowe dla górników, stabilizację załóg m.in. poprzez rozwój budownictwa mieszkaniowego, zaspokajanie różnorodnych potrzeb socjalno-bytowych pracowników.
Nie zapomniano o działaniach propagandowych i wychowawczych. Na wypadek konfliktu ustalono sposoby postępowania i katalog przedsięwzięć – zaczynając od eliminowania organizatorów i przywódców protestu2. Zarysowana w ten sposób klasyczna metoda
„kija i marchewki” była przez władze z dużą konsekwencją stosowana w praktyce wobec załóg górniczych w ciągu kolejnych miesięcy stanu wojennego. Warto przypomnieć w tym miejscu, że kopalnie były objęte tzw. militaryzacją. Podstawą prawną tego stanu był art.
183 ustawy
1 W skład zespołu wchodzili ponadto: płk Kazimierz Grymin (MON), ppłk Piotr Witkowski (MON), Antoni Kandzia (MGiE), Bogusław Helski (MGiE), dr Janusz Godlewski (MSW), por Stanisław Płukis (MSW).
2 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach (dalej AIPN Ka) 0103/214, Raport o uwa- runkowaniach, przebiegu i skutkach akcji strajkowych w kopalniach węgla kamiennego po wprowadzeniu stanu wojennego, k. 51–55.
podczas wspomnianego zebrania padały słowa o „dwulicowych” w partii, zdecydowano się na przeprowadzenie rozmów z wszystkimi członkami PZPR uczestniczącymi w grudniowym strajku. Partyjny dziennik w Katowicach napisał, że „nadszedł czas przyglądania się ludziom”13. Efektem takiego nastawienia oraz zaleceń KW PZPR było podejmowanie rozmów indywidualnych z wszystkimi członkami partii w zakładzie, jak np. w kopalni „Siemianowice”.
Celem konwersacji było „ideologiczne i polityczne określenie postaw w nowej sytuacji”14. W kopalni „Borynia” w Jastrzębiu przeprowadzono takich rozmów 80015. Znamiennie brzmiały słowa opublikowane w „Trybunie Robotniczej”, dotyczące walki o jakość szeregów partyjnych, wypowiedziane przez podsadzkarza z kopalni „Mysłowice” w Mysłowicach: „nie wolno wahać się, nawet jeśli nieudolna osoba jest moim własnym szefem, sekretarzem, szwagrem czy kumplem. Wymagać i rozliczać”16. Nie wszędzie jednak akcja samookreślania się przebiegała w sposób, jaki życzyły sobie władze. W kopalni „Andaluzja” w Piekarach Śląskich część spośród samookreślających się wyrażała gotowość ponownego wstąpienia do
„Solidarności”, gdy ta porzuci działalność polityczną17. W KWK „Pstrowski” w Zabrzu niektórzy członkowie władz partyjnych nie złożyli deklaracji o wystąpieniu z „Solidarności”, podkreślili jedynie swój negatywny stosunek do liderów tego związku. Jeszcze gorzej wyglądała sytuacja w kopalni „Zabrze” w Zabrzu, gdzie proces samookreślania się nie został w ogóle podjęty z uwagi na postawę I sekretarza organizacji partyjnej18. W raportach partyjnych narzekano na zagubienie, brak pryncypialnej postawy części aktywu. Na naradzie I sekretarzy komitetów zakładowych w Rudzie Śląskiej postulowano wyrzucenie z partii osób, które nie dokonały samookreślenia19. Ogółem w województwie katowickim, od wprowadzenia stanu wojennego do 10 stycznia 1982 r., odwołano z członkostwa w komitetach zakładowych PZPR – 145 osób, a z egzekutyw tychże komitetów – 51 osób20. Za „bierność” zostało odwołanych 3 członków egzekutywy KZ PZPR kopalni „Sosnowiec” Sosnowcu. W kopalni „Julian” w Piekarach Śląskich wydalono z partii 127 osób21, a w każdej z pięciu kopalń jastrzębskich od kilkudziesięciu do ponad 100 osób22. Reakcją na wprowadzenie stanu wojennego i związane z nim represje było składanie legitymacji partyjnych przez członków partii. Zjawisko to ustało w pierwszych dniach stycznia 1982 r. W sprawozdaniu partyjnym z kopalni „Jastrzębie” w Jastrzębiu Zdroju
13 I. Łęczek, Czas weryfikowania postaw, „Trybuna Robotnicza” nr 4 z 6.01.1982 r.
14 „Trybuna Robotnicza” nr 26 z 5–7.02.1982 r.
15 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o nastrojach społecznych i działaniach partyjnych w woj. kato- wickim z 28.01.1982 r., k. 102.
16 „Trybuna Robotnicza” nr 34 z 17.02.1982 r.
17 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 4.01.1982 r., k. 9.
18 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w województwie katowic- kim z 11.01.1982 r., k. 34.
19 Tamże, Informacja o aktualnych działaniach instancji i organizacji partyjnych woj. katowickiego z 2.01.1982 r., k. 1.
20 Tamże, Informacja… z 11.01.1982 r., k. 37.
21 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w województwie katowic- kim z 12.01.1982 r., k. 39.
22 Tamże, Informacja o podejmowanych działaniach i sytuacji społeczno-politycznej z 14.01.1982 r., k. 50.
o powszechnym obowiązku obrony PRL. W jednostkach zmilitaryzowanych dotychczasowy stosunek pracy był z mocy prawa zastępowany stosunkiem służbowym (art. 187), którego pracownik nie mógł jednostronnie rozwiązać (art. 189)3. Górnicy zostali jednocześnie wyłączeni spod działania przepisów Rozporządzenia Rady Ministrów nr 176, dotyczącego czasu pracy i dodatkowych dni wolnych od pracy w 1982 r., co znaczyło, że obowiązywał ich 6-dniowy tydzień pracy wynikający z Dekretu o stanie wojennym4. Porzucenie pracy w przedsiębiorstwie zmilitaryzowanym traktowane było jako dezercja z wojska. Prasa donosiła o przypadku górnika z KWK „1 Maja” w Wodzisławiu Śląskim, który próbował uciec za granicę. Został skazany przez sąd wojskowy na 3 lata i 6 miesięcy pozbawienia wolności za uchylanie się od służby wojskowej, czyli pracy w zakładzie zmilitaryzowanym5. Pod podobnym zarzutem na 3 lata więzienia skazany został pracownik PRG w Katowicach6. Pracownik kopalni „Marcel” w Wodzisławiu Śląskim, który dokonał samookaleczenia, by być niezdolnym do pracy, został skazany na 8 miesięcy aresztu (w zawieszeniu) i grzywnę7.
Jednym z istotnych kierunków działań władz w stanie wojennym była próba konsolidacji własnego obozu politycznego. W organizacjach partyjnych na polecenie wyższych instancji odbywało się tzw. samookreślenie. Dotyczyło to w pierwszej kolejności członków komitetów partyjnych. Niektóre z komitetów zakładowych PZPR podejmowały zbiorowe akty lojalności przyjmując uchwały popierające WRON. Tak stało się w kopalni „Sośnica” w Gliwicach8, czy w kopalni „ZMP” w Żorach9. Z podobną intencją list na ręce gen. Jaruzelskiego wystosował aktyw partyjny z kopalni „Siemianowice” w Siemianowicach Śląskich10. W KWK „Generał Zawadzki” w Dąbrowie Górniczej kierownictwo partyjne dokonało oceny I sekretarzy Oddziałowych Organizacji Partyjnych (OOP). Podsumowując tę operację stwierdzono, że „wszyscy sekretarze określili się zgodnie z bieżącymi wymogami politycznymi”11. Przeprowadzona w kopalni „Ziemowit” w Lędzinach akcja samookreślania się działaczy partyjnych budziła skojarzenie z klimatem politycznym lat pięćdziesiątych. Każdy z członków komitetu zakładowego dokonywał tego publicznie, w indywidualnym trybie, a prasa podała nawet tekst wygłaszanych deklaracji: „w związku z czynnym bojkotem linii partii i rządu zrywam przynależność do związku «Solidarność»”. Wobec osób wahających się stosowano „przekonywujące repliki”. W sprawozdaniu partyjnym napisano, że zebranie miało „budujący przebieg”, wskazujący na „odradzanie się partii”12. W „Ziemowicie”, gdzie
3 Zob. Dziennik Ustaw z 1979 r. nr 18, poz. 111.
4 Dekret o stanie wojennym z 12 grudnia 1981 r., art. 29 ust. 4.
5 „Dziennik Zachodni” nr 27 z 24.02.1982 r.
6 „Dziennik Zachodni” nr 46 z 23.03.1982 r.
7 „Dziennik Zachodni” nr 27 z 24.02.1982 r.
8 Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej AP Kat) 1792, KW PZPR w Katowicach Wydział Organizacyjny (dalej: KW WO), II/166, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w woje- wództwie katowickim z 12.01.1982 r., k. 40.
9 Tamże, Informacja o podejmowanych działaniach i sytuacji społeczno-politycznej z 14.01.1982 r., k. 49.
10 Tamże, Informacja o podejmowanych działaniach w województwie katowickim z 19.01.1982 r., k. 65.
11 Tamże, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 7.01.1982 r., k. 20.
12 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w województwie katowic- kim z 8.01.1982 r., k. 24–25.
podczas wspomnianego zebrania padały słowa o „dwulicowych” w partii, zdecydowano się na przeprowadzenie rozmów z wszystkimi członkami PZPR uczestniczącymi w grudniowym strajku. Partyjny dziennik w Katowicach napisał, że „nadszedł czas przyglądania się ludziom”13. Efektem takiego nastawienia oraz zaleceń KW PZPR było podejmowanie rozmów indywidualnych z wszystkimi członkami partii w zakładzie, jak np. w kopalni „Siemianowice”.
Celem konwersacji było „ideologiczne i polityczne określenie postaw w nowej sytuacji”14. W kopalni „Borynia” w Jastrzębiu przeprowadzono takich rozmów 80015. Znamiennie brzmiały słowa opublikowane w „Trybunie Robotniczej”, dotyczące walki o jakość szeregów partyjnych, wypowiedziane przez podsadzkarza z kopalni „Mysłowice” w Mysłowicach: „nie wolno wahać się, nawet jeśli nieudolna osoba jest moim własnym szefem, sekretarzem, szwagrem czy kumplem. Wymagać i rozliczać”16. Nie wszędzie jednak akcja samookreślania się przebiegała w sposób, jaki życzyły sobie władze. W kopalni „Andaluzja” w Piekarach Śląskich część spośród samookreślających się wyrażała gotowość ponownego wstąpienia do
„Solidarności”, gdy ta porzuci działalność polityczną17. W KWK „Pstrowski” w Zabrzu niektórzy członkowie władz partyjnych nie złożyli deklaracji o wystąpieniu z „Solidarności”, podkreślili jedynie swój negatywny stosunek do liderów tego związku. Jeszcze gorzej wyglądała sytuacja w kopalni „Zabrze” w Zabrzu, gdzie proces samookreślania się nie został w ogóle podjęty z uwagi na postawę I sekretarza organizacji partyjnej18. W raportach partyjnych narzekano na zagubienie, brak pryncypialnej postawy części aktywu. Na naradzie I sekretarzy komitetów zakładowych w Rudzie Śląskiej postulowano wyrzucenie z partii osób, które nie dokonały samookreślenia19. Ogółem w województwie katowickim, od wprowadzenia stanu wojennego do 10 stycznia 1982 r., odwołano z członkostwa w komitetach zakładowych PZPR – 145 osób, a z egzekutyw tychże komitetów – 51 osób20. Za „bierność” zostało odwołanych 3 członków egzekutywy KZ PZPR kopalni „Sosnowiec” Sosnowcu. W kopalni „Julian” w Piekarach Śląskich wydalono z partii 127 osób21, a w każdej z pięciu kopalń jastrzębskich od kilkudziesięciu do ponad 100 osób22. Reakcją na wprowadzenie stanu wojennego i związane z nim represje było składanie legitymacji partyjnych przez członków partii. Zjawisko to ustało w pierwszych dniach stycznia 1982 r. W sprawozdaniu partyjnym z kopalni „Jastrzębie” w Jastrzębiu Zdroju
13 I. Łęczek, Czas weryfikowania postaw, „Trybuna Robotnicza” nr 4 z 6.01.1982 r.
14 „Trybuna Robotnicza” nr 26 z 5–7.02.1982 r.
15 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o nastrojach społecznych i działaniach partyjnych w woj. kato- wickim z 28.01.1982 r., k. 102.
16 „Trybuna Robotnicza” nr 34 z 17.02.1982 r.
17 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 4.01.1982 r., k. 9.
18 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w województwie katowic- kim z 11.01.1982 r., k. 34.
19 Tamże, Informacja o aktualnych działaniach instancji i organizacji partyjnych woj. katowickiego z 2.01.1982 r., k. 1.
20 Tamże, Informacja… z 11.01.1982 r., k. 37.
21 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w województwie katowic- kim z 12.01.1982 r., k. 39.
22 Tamże, Informacja o podejmowanych działaniach i sytuacji społeczno-politycznej z 14.01.1982 r., k. 50.
o powszechnym obowiązku obrony PRL. W jednostkach zmilitaryzowanych dotychczasowy stosunek pracy był z mocy prawa zastępowany stosunkiem służbowym (art. 187), którego pracownik nie mógł jednostronnie rozwiązać (art. 189)3. Górnicy zostali jednocześnie wyłączeni spod działania przepisów Rozporządzenia Rady Ministrów nr 176, dotyczącego czasu pracy i dodatkowych dni wolnych od pracy w 1982 r., co znaczyło, że obowiązywał ich 6-dniowy tydzień pracy wynikający z Dekretu o stanie wojennym4. Porzucenie pracy w przedsiębiorstwie zmilitaryzowanym traktowane było jako dezercja z wojska. Prasa donosiła o przypadku górnika z KWK „1 Maja” w Wodzisławiu Śląskim, który próbował uciec za granicę. Został skazany przez sąd wojskowy na 3 lata i 6 miesięcy pozbawienia wolności za uchylanie się od służby wojskowej, czyli pracy w zakładzie zmilitaryzowanym5. Pod podobnym zarzutem na 3 lata więzienia skazany został pracownik PRG w Katowicach6. Pracownik kopalni „Marcel” w Wodzisławiu Śląskim, który dokonał samookaleczenia, by być niezdolnym do pracy, został skazany na 8 miesięcy aresztu (w zawieszeniu) i grzywnę7.
Jednym z istotnych kierunków działań władz w stanie wojennym była próba konsolidacji własnego obozu politycznego. W organizacjach partyjnych na polecenie wyższych instancji odbywało się tzw. samookreślenie. Dotyczyło to w pierwszej kolejności członków komitetów partyjnych. Niektóre z komitetów zakładowych PZPR podejmowały zbiorowe akty lojalności przyjmując uchwały popierające WRON. Tak stało się w kopalni „Sośnica” w Gliwicach8, czy w kopalni „ZMP” w Żorach9. Z podobną intencją list na ręce gen. Jaruzelskiego wystosował aktyw partyjny z kopalni „Siemianowice” w Siemianowicach Śląskich10. W KWK „Generał Zawadzki” w Dąbrowie Górniczej kierownictwo partyjne dokonało oceny I sekretarzy Oddziałowych Organizacji Partyjnych (OOP). Podsumowując tę operację stwierdzono, że „wszyscy sekretarze określili się zgodnie z bieżącymi wymogami politycznymi”11. Przeprowadzona w kopalni „Ziemowit” w Lędzinach akcja samookreślania się działaczy partyjnych budziła skojarzenie z klimatem politycznym lat pięćdziesiątych. Każdy z członków komitetu zakładowego dokonywał tego publicznie, w indywidualnym trybie, a prasa podała nawet tekst wygłaszanych deklaracji: „w związku z czynnym bojkotem linii partii i rządu zrywam przynależność do związku «Solidarność»”. Wobec osób wahających się stosowano „przekonywujące repliki”. W sprawozdaniu partyjnym napisano, że zebranie miało „budujący przebieg”, wskazujący na „odradzanie się partii”12. W „Ziemowicie”, gdzie
3 Zob. Dziennik Ustaw z 1979 r. nr 18, poz. 111.
4 Dekret o stanie wojennym z 12 grudnia 1981 r., art. 29 ust. 4.
5 „Dziennik Zachodni” nr 27 z 24.02.1982 r.
6 „Dziennik Zachodni” nr 46 z 23.03.1982 r.
7 „Dziennik Zachodni” nr 27 z 24.02.1982 r.
8 Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej AP Kat) 1792, KW PZPR w Katowicach Wydział Organizacyjny (dalej: KW WO), II/166, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w woje- wództwie katowickim z 12.01.1982 r., k. 40.
9 Tamże, Informacja o podejmowanych działaniach i sytuacji społeczno-politycznej z 14.01.1982 r., k. 49.
10 Tamże, Informacja o podejmowanych działaniach w województwie katowickim z 19.01.1982 r., k. 65.
11 Tamże, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 7.01.1982 r., k. 20.
12 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w województwie katowic- kim z 8.01.1982 r., k. 24–25.
byłych prominentów. Padło pytanie „czy (…) szeregowy członek partii może być zmuszony do wystąpienia z «Solidarności»? ”31. Jeszcze bardziej niepokojący dla szefów partii musiał być przebieg zebrań OOP w kopalni „Piast” w Bieruniu, gdzie nie wykazano zainteresowania sprawami partii, ale losem „ludzi z opozycji politycznej, w tym zwłaszcza Kuronia i Moczulskiego”32. Oceniano, że członkowie OOP w tej kopalni „nie osiągnęli jeszcze pełnej tożsamości z PZPR”33.
Po traumie grudniowych pacyfikacji kopalń i represji oczywistą reakcją wielu członków załóg górniczych była chęć upamiętnienia zabitych górników oraz niesienie pomocy represjonowanym. Miejscem upamiętnienia dziewięciu zastrzelonych górników, a jednocześnie symbolem niezgody na rzeczywistość stanu wojennego stał się drewniany krzyż ustawiony przy murze kopalni „Wujek” w Katowicach. Wszelkie formy oddawania hołdu poległym górnikom były solą w oku dla rządzących komunistów, a szczególnie dla aparatu bezpieczeństwa. Pod „wujkowym” krzyżem oprócz kwiatów i zniczy pojawiały się napisy – na ulotkach bądź szarfach np. „hańba mordercom”, „chwała zamordowanym górnikom”34. Przy kopalnianym krzyżu zatrzymywały się autobusy komunikacji miejskiej, a pasażerowie odmawiali modlitwy w intencji poległych35. Władze, aby zapobiec tym zdarzeniom, zmieniły trasę autobusów. Delegacje z zakładów pracy oraz młodzieży szkolnej i studentów przybywały do tego symbolicznego miejsca przy murze kopalni „Wujek” 13 i 16 każdego miesiąca, czyli w kolejne miesięcznice grudniowej tragedii. Opisane sytuacje wywoływały zapewne silne emocje u przedstawicieli drugiej strony konfliktu. W nocy z 27 na 28 stycznia krzyż został zbezczeszczony i połamany przez „nieznanych sprawców”. Fakt ten wywołał powszechne oburzenie, wypowiedział się w tej sprawie biskup katowicki Herbert Bednorz.
Za zgodą władz kopalni górnicy postawili nowy krzyż36. Miejsce było pod stałą obserwacją SB, która odnotowywała wielkość i liczbę pojawiających się grup oraz złożonych wieńców i wiązanek37. Przychodzący tu ludzie byli legitymowani bądź zatrzymywani. Szczególną uwagę funkcjonariuszy przyciągały delegacje z wieńcami, na których były szarfy z napisami.
Starano się nie dopuścić do złożenia wieńca, a jeżeli temu nie zdołano przeszkodzić, to usuwano szarfy, wszelkie napisy i kartki bezpośrednio spod krzyża38.
Dla górników sprawą oczywistą była troska o los internowanych kolegów. W KWK
„Janina” w Libiążu jeden z działaczy „Solidarności” zbierał podpisy pod petycją o uwolnienie
31 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w województwie katowic- kim, k. 60.
32 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych oraz atmosferze społeczno-politycznej w woj. katowickim z 9.02.1982 r., k. 141.
33 Tamże, Informacja o aktualnych działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 16.02.1982 r., k. 168.
34 Tamże, Informacja... z 4.01.1982 r., k. 12.
35 Tamże, Informacja... z 2.01.1982 r., k. 6.
36 „Zeszyty Historyczne Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej” (dalej: ZHSŚ-D), z. 2, Katowice 1996, s. 105–108.
37 AP Kat 1792, KW WO, II/167, Informacja o aktualnych działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycz- nej w województwie katowickim z 17.03.1982 r., k. 71.
38 AIPN Ka 0103/107 t. 13, Informacja dot. stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim od 1.07.1982 do 30.09.1982 (dalej: Informacje dzienne), Informacja z 17.08.1982 r. (dok. 1480), k. 173; zob.
AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacja dot. stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim od 1.03.1982 do 30.03.1982 (dalej: Informacje dzienne), Informacja z 16.03.1982 r. (dok. 1334), k. 486.
wyjaśniono, że zanik takiej formy protestu wynikał z obaw o sankcje i to „nie tylko w stosunku do zdających legitymacje”23.
Okazania lojalności domagano się również od kadry kierowniczej przedsiębiorstw.
W Komitecie Miejskim PZPR w Bytomiu zażądano od wezwanych na rozmowę dyrektorów uporządkowania w ciągu kilku dni sprawy przynależności kadry kierowniczej do
„Solidarności”24. W kopalni „Szczygłowice” w Knurowie pozytywnie zweryfikowano kadrę kierowniczą z wyjątkiem 2 sztygarów, którzy oświadczyli, że chcą nadal należeć do
„Solidarności”. Osobom, co do których były zastrzeżenia, udzielono kar partyjnych. Tak się stało w kopalni „Niwka-Modrzejów” w Sosnowcu, gdzie ukarano 6 członków kierownictwa kopalni, w tym naczelnego inżyniera i zastępcę dyrektora do spraw pracowniczych25. Dotkliwszą formą ukarania było cofnięcie rekomendacji partyjnej na zajmowane stanowisko, jak to miało miejsce w kopalni „Czerwona Gwardia” w Czeladzi26. W KWK „Jastrzębie” w wyniku oceny kadry inżynieryjno-technicznej wycofano rekomendacje partyjne dla 6 osób, a 30 dalszych skierowano na rozmowę do Komitetu Zakładowego27. W tej samej kopalni z partii wydalono dyrektora ekonomicznego i wycofano mu rekomendację partyjną na zajmowane stanowisko, ponieważ, jak stwierdzono w uchwale, „nie wykazywał najmniejszej inicjatywy przeciwdziałania ekstremistycznym poczynaniom kopalnianej «Solidarności». Tolerował wykonywanie na zakładowych urządzeniach reprodukcyjnych, powielanie i rozprowadzanie wśród załogi wrogich PZPR, PRL i naszym sojuszom materiałów”28.
Zebrany na posiedzeniu plenarnym 23 stycznia 1982 r. Komitet Wojewódzki PZPR zalecił, aby w pracy partyjnej przejść od działań w małych grupach do organizowania szerszych zebrań. Stwierdzono, że „partia została ograbiona z wiarygodności” i zalecono, by w każdym środowisku podejmować działania zmieniające ten stan rzeczy29. Zebrania organizacji partyjnych, w przeciwieństwie do spotkań sprzed stanu wojennego, charakteryzowały się wysoką frekwencją, np. w sosnowieckich kopalniach od 65% (KWK „Czerwone Zagłębie”) do 80% (KWK „Kazimierz- Juliusz”). Głównymi akcentami tych spotkań była ostra krytyka „bojówkarzy” z „Solidarności”, poruszano też sprawę utrzymania ładu i porządku30. Nie wszędzie jednak spotkania przebiegały zgodnie z intencją organizatorów. Podczas zebrania OOP w kopalni „Murcki” w Katowicach, na którym gościł przedstawiciel Komitetu Centralnego PZPR, uczestnicy poruszali kwestie samookreślenia się, wolności osobistej, a także obniżania się stopy życiowej ludności i rozliczenia
23 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 98 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Ocena realizacji Uchwały Kon- ferencji Sprawozdawczo-Wyborczej, k. 81.
24 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie ka- towickim z 6.01.1982 r., k. 16.
25 Tamże, Informacja… z 12.01.1982 r., k. 39.
26 Tamże, Informacja… z 8.01.1982 r., k. 26.
27 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 98 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Ocena realizacji…, k.46.
28 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 106 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Posiedzenia egzekutywy KZ 1982, Wyciąg z protokołu posiedzenia Egzekutywy KZ PZPR z dnia 8.01.1982 r., k. 47.
29 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 25.01.1982 r., k. 91.
30 Tamże, Informacja o społecznym odbiorze propozycji zmiany cen oraz sytuacji społeczno-politycznej w woj.
katowickim z 22.01.1982 r., k. 84.
byłych prominentów. Padło pytanie „czy (…) szeregowy członek partii może być zmuszony do wystąpienia z «Solidarności»? ”31. Jeszcze bardziej niepokojący dla szefów partii musiał być przebieg zebrań OOP w kopalni „Piast” w Bieruniu, gdzie nie wykazano zainteresowania sprawami partii, ale losem „ludzi z opozycji politycznej, w tym zwłaszcza Kuronia i Moczulskiego”32. Oceniano, że członkowie OOP w tej kopalni „nie osiągnęli jeszcze pełnej tożsamości z PZPR”33.
Po traumie grudniowych pacyfikacji kopalń i represji oczywistą reakcją wielu członków załóg górniczych była chęć upamiętnienia zabitych górników oraz niesienie pomocy represjonowanym. Miejscem upamiętnienia dziewięciu zastrzelonych górników, a jednocześnie symbolem niezgody na rzeczywistość stanu wojennego stał się drewniany krzyż ustawiony przy murze kopalni „Wujek” w Katowicach. Wszelkie formy oddawania hołdu poległym górnikom były solą w oku dla rządzących komunistów, a szczególnie dla aparatu bezpieczeństwa. Pod „wujkowym” krzyżem oprócz kwiatów i zniczy pojawiały się napisy – na ulotkach bądź szarfach np. „hańba mordercom”, „chwała zamordowanym górnikom”34. Przy kopalnianym krzyżu zatrzymywały się autobusy komunikacji miejskiej, a pasażerowie odmawiali modlitwy w intencji poległych35. Władze, aby zapobiec tym zdarzeniom, zmieniły trasę autobusów. Delegacje z zakładów pracy oraz młodzieży szkolnej i studentów przybywały do tego symbolicznego miejsca przy murze kopalni „Wujek” 13 i 16 każdego miesiąca, czyli w kolejne miesięcznice grudniowej tragedii. Opisane sytuacje wywoływały zapewne silne emocje u przedstawicieli drugiej strony konfliktu. W nocy z 27 na 28 stycznia krzyż został zbezczeszczony i połamany przez „nieznanych sprawców”. Fakt ten wywołał powszechne oburzenie, wypowiedział się w tej sprawie biskup katowicki Herbert Bednorz.
Za zgodą władz kopalni górnicy postawili nowy krzyż36. Miejsce było pod stałą obserwacją SB, która odnotowywała wielkość i liczbę pojawiających się grup oraz złożonych wieńców i wiązanek37. Przychodzący tu ludzie byli legitymowani bądź zatrzymywani. Szczególną uwagę funkcjonariuszy przyciągały delegacje z wieńcami, na których były szarfy z napisami.
Starano się nie dopuścić do złożenia wieńca, a jeżeli temu nie zdołano przeszkodzić, to usuwano szarfy, wszelkie napisy i kartki bezpośrednio spod krzyża38.
Dla górników sprawą oczywistą była troska o los internowanych kolegów. W KWK
„Janina” w Libiążu jeden z działaczy „Solidarności” zbierał podpisy pod petycją o uwolnienie
31 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych i atmosferze społeczno-politycznej w województwie katowic- kim, k. 60.
32 Tamże, Informacja o działaniach partyjnych oraz atmosferze społeczno-politycznej w woj. katowickim z 9.02.1982 r., k. 141.
33 Tamże, Informacja o aktualnych działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 16.02.1982 r., k. 168.
34 Tamże, Informacja... z 4.01.1982 r., k. 12.
35 Tamże, Informacja... z 2.01.1982 r., k. 6.
36 „Zeszyty Historyczne Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej” (dalej: ZHSŚ-D), z. 2, Katowice 1996, s. 105–108.
37 AP Kat 1792, KW WO, II/167, Informacja o aktualnych działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycz- nej w województwie katowickim z 17.03.1982 r., k. 71.
38 AIPN Ka 0103/107 t. 13, Informacja dot. stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim od 1.07.1982 do 30.09.1982 (dalej: Informacje dzienne), Informacja z 17.08.1982 r. (dok. 1480), k. 173; zob.
AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacja dot. stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego w woj. katowickim od 1.03.1982 do 30.03.1982 (dalej: Informacje dzienne), Informacja z 16.03.1982 r. (dok. 1334), k. 486.
wyjaśniono, że zanik takiej formy protestu wynikał z obaw o sankcje i to „nie tylko w stosunku do zdających legitymacje”23.
Okazania lojalności domagano się również od kadry kierowniczej przedsiębiorstw.
W Komitecie Miejskim PZPR w Bytomiu zażądano od wezwanych na rozmowę dyrektorów uporządkowania w ciągu kilku dni sprawy przynależności kadry kierowniczej do
„Solidarności”24. W kopalni „Szczygłowice” w Knurowie pozytywnie zweryfikowano kadrę kierowniczą z wyjątkiem 2 sztygarów, którzy oświadczyli, że chcą nadal należeć do
„Solidarności”. Osobom, co do których były zastrzeżenia, udzielono kar partyjnych. Tak się stało w kopalni „Niwka-Modrzejów” w Sosnowcu, gdzie ukarano 6 członków kierownictwa kopalni, w tym naczelnego inżyniera i zastępcę dyrektora do spraw pracowniczych25. Dotkliwszą formą ukarania było cofnięcie rekomendacji partyjnej na zajmowane stanowisko, jak to miało miejsce w kopalni „Czerwona Gwardia” w Czeladzi26. W KWK „Jastrzębie” w wyniku oceny kadry inżynieryjno-technicznej wycofano rekomendacje partyjne dla 6 osób, a 30 dalszych skierowano na rozmowę do Komitetu Zakładowego27. W tej samej kopalni z partii wydalono dyrektora ekonomicznego i wycofano mu rekomendację partyjną na zajmowane stanowisko, ponieważ, jak stwierdzono w uchwale, „nie wykazywał najmniejszej inicjatywy przeciwdziałania ekstremistycznym poczynaniom kopalnianej «Solidarności». Tolerował wykonywanie na zakładowych urządzeniach reprodukcyjnych, powielanie i rozprowadzanie wśród załogi wrogich PZPR, PRL i naszym sojuszom materiałów”28.
Zebrany na posiedzeniu plenarnym 23 stycznia 1982 r. Komitet Wojewódzki PZPR zalecił, aby w pracy partyjnej przejść od działań w małych grupach do organizowania szerszych zebrań. Stwierdzono, że „partia została ograbiona z wiarygodności” i zalecono, by w każdym środowisku podejmować działania zmieniające ten stan rzeczy29. Zebrania organizacji partyjnych, w przeciwieństwie do spotkań sprzed stanu wojennego, charakteryzowały się wysoką frekwencją, np. w sosnowieckich kopalniach od 65% (KWK „Czerwone Zagłębie”) do 80% (KWK „Kazimierz- Juliusz”). Głównymi akcentami tych spotkań była ostra krytyka „bojówkarzy” z „Solidarności”, poruszano też sprawę utrzymania ładu i porządku30. Nie wszędzie jednak spotkania przebiegały zgodnie z intencją organizatorów. Podczas zebrania OOP w kopalni „Murcki” w Katowicach, na którym gościł przedstawiciel Komitetu Centralnego PZPR, uczestnicy poruszali kwestie samookreślenia się, wolności osobistej, a także obniżania się stopy życiowej ludności i rozliczenia
23 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 98 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Ocena realizacji Uchwały Kon- ferencji Sprawozdawczo-Wyborczej, k. 81.
24 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie ka- towickim z 6.01.1982 r., k. 16.
25 Tamże, Informacja… z 12.01.1982 r., k. 39.
26 Tamże, Informacja… z 8.01.1982 r., k. 26.
27 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 98 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Ocena realizacji…, k.46.
28 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 106 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Posiedzenia egzekutywy KZ 1982, Wyciąg z protokołu posiedzenia Egzekutywy KZ PZPR z dnia 8.01.1982 r., k. 47.
29 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 25.01.1982 r., k. 91.
30 Tamże, Informacja o społecznym odbiorze propozycji zmiany cen oraz sytuacji społeczno-politycznej w woj.
katowickim z 22.01.1982 r., k. 84.
że wskazywała na większą liczbę osób zaangażowanych w to przedsięwzięcie44. Autorzy napisów w kopalniach pozostali z reguły anonimowi45, ale jak się okazało, górnicy brali również udział w malowaniu napisów na terenie miast województwa katowickiego. Milicja zatrzymała trzech górników z kopalni „Marcel” w Radlinie, autorów haseł malowanych na terenie Wodzisławia46. Usuwanie napisów na polecenie administracji zakładów spotykało się z nieprzyjaznymi reakcjami górników. W kopalni „Manifest Lipcowy” ekipa, która usuwała napisy z budynków została obrzucona butelkami i innymi przedmiotami przez mieszkańców Domu Górnika. Pracę dokończono dopiero po interwencji straży przemysłowej47. Rozgoryczenie górników kierowało się przeciwko konkretnym działaczom partyjnym, szczególnie tym z najwyższego szczebla. Komitet zakładowy partii w KWK
„Staszic” w Katowicach informował władze zwierzchnie, że Zbigniewa Hanfa (członka KC PZPR) oraz dwóch innych towarzyszy straszy się powieszeniem za sprowadzenie ZOMO na kopalnię w czasie grudniowego strajku48. Podobne w treści hasła były wypisywane w KWK
„Ziemowit” i adresowane do innego członka KC PZPR – Kazimierza Skwary49. W kopalni
„Rymer” w Rybniku list z pogróżkami otrzymali sekretarze KZ PZPR. Anonimowy autor zarzucał im sprzeniewierzenie się „Solidarności”, do której należeli, oraz „szantażowanie innych, by z tego związku wystąpili”50. Do członków KZ PZPR w kopalni „Moszczenica”
w Jastrzębiu telefonował anonimowy rozmówca zapowiadając wręczanie emblematów szubienic z okazji święta 1 Maja51. Aktywiści partyjni z kopalni „Jastrzębie” informowali o rozbijaniu ich szafek ubraniowych w miejscu pracy, a nawet skrzynek na listy w domach52. W KWK „Borynia” w Jastrzębiu Zdroju członkowie ORMO czuli się poddani presji psychicznej, albowiem atakowano ich za udział w akcji zaprowadzania porządku, i powtarzano, że będą ukarani za „nieludzkie traktowanie zatrzymanych”53. W kopalni „Gottwald” zamalowano farbą szyld Komitetu Zakładowego PZPR54.
Dla władz powodem do zmartwień były ulotki pojawiające się w kopalniach i sygno- wane przez tajne struktury „Solidarności”. Już niedługo po zakończeniu strajku zostały
44 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja… z 28.01.1982 r., k. 104.
45 W kopalni „XXX-lecia PRL” w Jastrzębiu członkowie ORMO zatrzymali górnika – S. Ceremugę – piszącego hasła na wozach kopalnianych, zob. AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 20.03.1982 r.
(dok.1338), k. 467.
46 AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 2.03.1982 r. (dok. 1320), k. 364.
47 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja.... z 10.02.1982 r., k. 149.
48 Tamże, Informacja… z 8.01.1982 r., k. 30.
49 AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 1.03.1982 r., k. 558.; zob. również AP Kat 1792, KW WO, II/167, Informacja o działaniach partyjnych i aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w woje- wództwie katowickim z 9.03.1982 r., k. 40.
50 Tamże, II/166, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 13.01.1982 r., k. 48.
51 Tamże, II/167, Informacja o działaniach partyjnych oraz sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 21.04.1982 r., k. 186.
52 Tamże, II/166, Informacja… z 10.02.1982 r., k. 149.
53 Tamże.
54 Tamże, II/167, Informacja o aktualnych komentarzach i wydarzeniach w woj. katowickim z 7.05.1982 r., k. 221.
internowanych. Do momentu zatrzymania przez SB zdołał zebrać 110 podpisów. Z kolei w kopalni „Piast” Andrzej Włoszczyk zbierał podpisy pod apelem o ponowne przyjęcie do pracy górników zwolnionych za uczestnictwo w strajku. Został zatrzymany. W wielu kopalniach miały miejsce zbiórki pieniędzy na wsparcie dla internowanych i ich rodzin.
Takie przypadki odnotowano w kopalniach: „1 Maja” w Wodzisławiu Śląskim, „Julian”,
„Dymitrow” i „Rozbark” w Bytomiu, „Katowice” w Katowicach, „Dębieńsko” w Czerwionce- Leszczynach, „Mysłowice”, „Ziemowit”, „Jastrzębie”, „Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu39. Ujawnieni organizatorzy zbiórek jak np. J. Ferenc i F. Król z KWK „1 Maja”, byli stawiani przed kolegium ds. wykroczeń i karani grzywnami, a zebrane fundusze rekwirowano40. W kopalni
„Wujek” przy okazji oficjalnej zbiórki na rzecz powodzian z województwa płockiego nieoficjalnie zbierano datki na wsparcie rodzin pomordowanych górników. Składano się po ok. 200 zł, a zebrano ok. 300 tys. zł, co wskazuje, że pokaźna liczba górników wzięła udział w zbiórce41. Swoistą formą wystąpienia w sprawie internowanych była akcja H. Czempiela, który 15 marca 1982 r. wszedł na komin kotłowni kopalni „Wujek” i przebywał tam ok.
5 godzin. Jak później tłumaczył, był to protest w sprawie internowanego kolegi42.
W warunkach stanu wojennego formą wyrażenia poglądów i kontestowania istniejącej rzeczywistości były napisy. Najczęściej wykonane kredą, rzadziej farbą umieszczane były z reguły na wózkach podziemnej kolejki, ale również na kopalnianych budynkach. Wyrażały one stosunek do rządzących komunistów („śmierć czerwonym”, „precz z czerwonymi”,
„ZOMO – bijące serce partii”, „generał Jaruzelski mordercą narodu polskiego”) bądź
„Solidarności” („Niech żyje Solidarność”, „Solidarność – tak, PZPR – nie”). Prezentowały żądania autorów rozwiązania konkretnych spraw, np. napis w kopalni „Gottwald”
w Katowicach postulował zwolnienie internowanych. Antyreżimowe hasła pojawiały się niemal codziennie w wielu kopalniach regionu, a szczególnie często w kopalniach jastrzębskich43. W kopalni „Szczygłowice” w Knurowie ilość opisanych wozów była tak duża,
39 AIPN Ka 0103/138 t. 2, Informacja dot. stanu bezp. i porządku publicznego w woj. kat. od 1.12.1981 – 28.02.1982 (dalej: Informacje dzienne), Informacja z 12.01.1982 r.; Informacja z 14.01.1982 r., Informacja z 19.01.1982 r.; Informacja z 28.01.1982 r.; Informacja z 2.02.1982 r.; Informacja z 9.02.1982 r.; Informacja z 11.02.1982 r.; AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 26.03.1982 r. (dok. 1343), k.
443–446.
40 AIPN Ka 0103/138 t. 2, Informacje dzienne, Informacja z 12.01.1982 r.
41 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o opiniach na temat propozycji zmiany cen i sytuacji społeczno- -politycznej w województwie katowickim z 21.01.1982 r., k. 81.
42 AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 15.03.1982 r. (dok. 1333), k. 492.
43 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja… z 8.01.1982 r., k. 30; Informacja… z 14.01.1982 r., k. 52; In- formacja… z 25.01.1982 r., k. 91; Informacja o sytuacji społeczno-politycznej i działaniach partyjnych w województwie katowickim z 27.01.1982 r., k. 100; Informacja o nastrojach społecznych i działaniach partyjnych w woj. katowickim z 28.01.1982 r., k. 104; Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-poli- tycznej w woj. katowickim z 2.02.1982 r., k. 119; Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 4.02.1982 r., k. 129; Informacja… z 9.02.1982 r., k. 145; Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 10.02.1 982 r., k. 149; Informacja… z 16.02.1982 r., k. 172; Infor- macja o aktualnych działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycznej w województwie katowickim z 17.02.1982 r., k. 177; AP Kat 1792, KW WO, II/167, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 2.03.1982 r., k. 11; Informacja o działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 23.03.1982 r., k. 88.
że wskazywała na większą liczbę osób zaangażowanych w to przedsięwzięcie44. Autorzy napisów w kopalniach pozostali z reguły anonimowi45, ale jak się okazało, górnicy brali również udział w malowaniu napisów na terenie miast województwa katowickiego. Milicja zatrzymała trzech górników z kopalni „Marcel” w Radlinie, autorów haseł malowanych na terenie Wodzisławia46. Usuwanie napisów na polecenie administracji zakładów spotykało się z nieprzyjaznymi reakcjami górników. W kopalni „Manifest Lipcowy” ekipa, która usuwała napisy z budynków została obrzucona butelkami i innymi przedmiotami przez mieszkańców Domu Górnika. Pracę dokończono dopiero po interwencji straży przemysłowej47. Rozgoryczenie górników kierowało się przeciwko konkretnym działaczom partyjnym, szczególnie tym z najwyższego szczebla. Komitet zakładowy partii w KWK
„Staszic” w Katowicach informował władze zwierzchnie, że Zbigniewa Hanfa (członka KC PZPR) oraz dwóch innych towarzyszy straszy się powieszeniem za sprowadzenie ZOMO na kopalnię w czasie grudniowego strajku48. Podobne w treści hasła były wypisywane w KWK
„Ziemowit” i adresowane do innego członka KC PZPR – Kazimierza Skwary49. W kopalni
„Rymer” w Rybniku list z pogróżkami otrzymali sekretarze KZ PZPR. Anonimowy autor zarzucał im sprzeniewierzenie się „Solidarności”, do której należeli, oraz „szantażowanie innych, by z tego związku wystąpili”50. Do członków KZ PZPR w kopalni „Moszczenica”
w Jastrzębiu telefonował anonimowy rozmówca zapowiadając wręczanie emblematów szubienic z okazji święta 1 Maja51. Aktywiści partyjni z kopalni „Jastrzębie” informowali o rozbijaniu ich szafek ubraniowych w miejscu pracy, a nawet skrzynek na listy w domach52. W KWK „Borynia” w Jastrzębiu Zdroju członkowie ORMO czuli się poddani presji psychicznej, albowiem atakowano ich za udział w akcji zaprowadzania porządku, i powtarzano, że będą ukarani za „nieludzkie traktowanie zatrzymanych”53. W kopalni „Gottwald” zamalowano farbą szyld Komitetu Zakładowego PZPR54.
Dla władz powodem do zmartwień były ulotki pojawiające się w kopalniach i sygno- wane przez tajne struktury „Solidarności”. Już niedługo po zakończeniu strajku zostały
44 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja… z 28.01.1982 r., k. 104.
45 W kopalni „XXX-lecia PRL” w Jastrzębiu członkowie ORMO zatrzymali górnika – S. Ceremugę – piszącego hasła na wozach kopalnianych, zob. AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 20.03.1982 r.
(dok.1338), k. 467.
46 AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 2.03.1982 r. (dok. 1320), k. 364.
47 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja.... z 10.02.1982 r., k. 149.
48 Tamże, Informacja… z 8.01.1982 r., k. 30.
49 AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 1.03.1982 r., k. 558.; zob. również AP Kat 1792, KW WO, II/167, Informacja o działaniach partyjnych i aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w woje- wództwie katowickim z 9.03.1982 r., k. 40.
50 Tamże, II/166, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 13.01.1982 r., k. 48.
51 Tamże, II/167, Informacja o działaniach partyjnych oraz sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 21.04.1982 r., k. 186.
52 Tamże, II/166, Informacja… z 10.02.1982 r., k. 149.
53 Tamże.
54 Tamże, II/167, Informacja o aktualnych komentarzach i wydarzeniach w woj. katowickim z 7.05.1982 r., k. 221.
internowanych. Do momentu zatrzymania przez SB zdołał zebrać 110 podpisów. Z kolei w kopalni „Piast” Andrzej Włoszczyk zbierał podpisy pod apelem o ponowne przyjęcie do pracy górników zwolnionych za uczestnictwo w strajku. Został zatrzymany. W wielu kopalniach miały miejsce zbiórki pieniędzy na wsparcie dla internowanych i ich rodzin.
Takie przypadki odnotowano w kopalniach: „1 Maja” w Wodzisławiu Śląskim, „Julian”,
„Dymitrow” i „Rozbark” w Bytomiu, „Katowice” w Katowicach, „Dębieńsko” w Czerwionce- Leszczynach, „Mysłowice”, „Ziemowit”, „Jastrzębie”, „Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu39. Ujawnieni organizatorzy zbiórek jak np. J. Ferenc i F. Król z KWK „1 Maja”, byli stawiani przed kolegium ds. wykroczeń i karani grzywnami, a zebrane fundusze rekwirowano40. W kopalni
„Wujek” przy okazji oficjalnej zbiórki na rzecz powodzian z województwa płockiego nieoficjalnie zbierano datki na wsparcie rodzin pomordowanych górników. Składano się po ok. 200 zł, a zebrano ok. 300 tys. zł, co wskazuje, że pokaźna liczba górników wzięła udział w zbiórce41. Swoistą formą wystąpienia w sprawie internowanych była akcja H. Czempiela, który 15 marca 1982 r. wszedł na komin kotłowni kopalni „Wujek” i przebywał tam ok.
5 godzin. Jak później tłumaczył, był to protest w sprawie internowanego kolegi42.
W warunkach stanu wojennego formą wyrażenia poglądów i kontestowania istniejącej rzeczywistości były napisy. Najczęściej wykonane kredą, rzadziej farbą umieszczane były z reguły na wózkach podziemnej kolejki, ale również na kopalnianych budynkach. Wyrażały one stosunek do rządzących komunistów („śmierć czerwonym”, „precz z czerwonymi”,
„ZOMO – bijące serce partii”, „generał Jaruzelski mordercą narodu polskiego”) bądź
„Solidarności” („Niech żyje Solidarność”, „Solidarność – tak, PZPR – nie”). Prezentowały żądania autorów rozwiązania konkretnych spraw, np. napis w kopalni „Gottwald”
w Katowicach postulował zwolnienie internowanych. Antyreżimowe hasła pojawiały się niemal codziennie w wielu kopalniach regionu, a szczególnie często w kopalniach jastrzębskich43. W kopalni „Szczygłowice” w Knurowie ilość opisanych wozów była tak duża,
39 AIPN Ka 0103/138 t. 2, Informacja dot. stanu bezp. i porządku publicznego w woj. kat. od 1.12.1981 – 28.02.1982 (dalej: Informacje dzienne), Informacja z 12.01.1982 r.; Informacja z 14.01.1982 r., Informacja z 19.01.1982 r.; Informacja z 28.01.1982 r.; Informacja z 2.02.1982 r.; Informacja z 9.02.1982 r.; Informacja z 11.02.1982 r.; AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 26.03.1982 r. (dok. 1343), k.
443–446.
40 AIPN Ka 0103/138 t. 2, Informacje dzienne, Informacja z 12.01.1982 r.
41 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja o opiniach na temat propozycji zmiany cen i sytuacji społeczno- -politycznej w województwie katowickim z 21.01.1982 r., k. 81.
42 AIPN Ka 0103/107 t. 12, Informacje dzienne, Informacja z 15.03.1982 r. (dok. 1333), k. 492.
43 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja… z 8.01.1982 r., k. 30; Informacja… z 14.01.1982 r., k. 52; In- formacja… z 25.01.1982 r., k. 91; Informacja o sytuacji społeczno-politycznej i działaniach partyjnych w województwie katowickim z 27.01.1982 r., k. 100; Informacja o nastrojach społecznych i działaniach partyjnych w woj. katowickim z 28.01.1982 r., k. 104; Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-poli- tycznej w woj. katowickim z 2.02.1982 r., k. 119; Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 4.02.1982 r., k. 129; Informacja… z 9.02.1982 r., k. 145; Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 10.02.1 982 r., k. 149; Informacja… z 16.02.1982 r., k. 172; Infor- macja o aktualnych działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycznej w województwie katowickim z 17.02.1982 r., k. 177; AP Kat 1792, KW WO, II/167, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie z 2.03.1982 r., k. 11; Informacja o działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 23.03.1982 r., k. 88.
Pogarszanie się nastrojów społecznych związane było z wprowadzeniem od 1 lutego 1982 r. drastycznych podwyżek cen, które miały być elementem reformy gospodarczej.
Ceny żywności wzrosły średnio o 241%, a opału i energii o 171%. Spowodowało to, że realne dochody ludności były w 1982 r. niższe o 32% niż w roku poprzednim65. Sprawa podwyżek cen była przedmiotem rozmów podczas zebrań partyjnych, a instancje partyjne sygnalizowały oznaki niezadowolenia66. Nieprzyjazne władzy wypowiedzi odnotowywano wśród osób oczekujących w kolejkach, gdzie padały zdania typu: „zlikwidowali
«Solidarność», by terroryzować ludzi”67. Powszechne przejawy niezadowolenia z powodu podwyżki cen odnotowano w Siemianowicach Śląskich, gdzie pod adresem władz padały wypowiedzi: „chcą nas zagłodzić”, „będą musieli i tak oddać władzę «Solidarności»”68. Specjaliści SB analizujący materiały cenzury wojennej, czyli kontroli korespondencji obywateli, stwierdzali wyraźny wzrost wypowiedzi negatywnych i obraźliwych pod adresem władz69.
W związku ze strategicznym znaczeniem górnictwa dla gospodarki narodowej władzom szczególnie zależało na jak największym wydobyciu węgla. Po doświadczeniach roku 1981 oraz protestach w chwili wprowadzenia stanu wojennego za istotne uznano zachowanie kontroli nad tą branżą nie tylko poprzez restrykcyjne przepisy, ale także poprzez eliminowanie wpływu „Solidarności” na nastroje i poglądy członków kolektywów pracowniczych. Temu celowi służyć miała bezpardonowa kampania prasowa, prowadzona przede wszystkim w lokalnym dzienniku partyjnym – „Trybunie Robotniczej”. Organ prasowy KW PZPR piórami dyspozycyjnych dziennikarzy: Józefa Janika, Jerzego Miemca, Rufina Zieleźnego, Aleksandry Chmury, Joanny Rydygiel, Waldemara Wasilewskiego, Jadwigi Korzeniowskiej kreował obraz działaczy „Solidarności” jako ludzi nieodpowiedzialnych, kierujących się wybujałymi aspiracjami, niegodnych zaufania. Pretekstem do ataku na działaczy „Solidarności” był cykl artykułów opisujących grudniowe strajki w kopalniach. Przywołując przykład kopalni
„Ziemowit” pisano o „politycznych awanturnikach” przetrzymujących w podziemiach górników70. Posługując się słowami jednego z partyjnych towarzyszy z kopalni „Borynia”
w Jastrzębiu pisano o „nienawiści i głupocie” twierdząc, że „strajkujący i ich przywódcy nie są godni (…) aby nazywano ich górnikami”71. Atakowano Wojciecha Figla, przywódcę
„Solidarności” z kopalni „Sosnowiec”, pisząc o „tajnych scenariuszach”, supertajnych instrukcjach i „masońskich wręcz metodach” działania. Autorzy informacji skarżyli się, że Figiel nie chce rozmawiać z dziennikarzami72, nie wyjaśniali przy tym czytelnikom, ze
65 A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 1998, s. 547; zob. J. Neja, Górny Śląsk, Pod- beskidzie, Ziemia Częstochowska [w:] Stan wojenny w Polsce 1981–1983, pod red. A. Dudka, Warszawa 2003, s. 148–149.
66 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja… z 17.02.1982 r., k. 176.
67 Tamże, Informacja o podejmowanych działaniach w województwie katowickim z 19.01.1982 r., k. 70 68 Tamże, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 3.02.1982 r., k. 122.
69 AIPN Ka 0103/138 t. 2, Informacje dzienne, Informacja z 23.02.1982 r.
70 I. Łęczek, Czas weryfikowania postaw, „Trybuna Robotnicza” nr 4 z 6.01.1982 r.
71 J. Miemiec, Taka jest prawda o kopalni „Borynia”, „Trybuna Robotnicza” nr 5 z 7.01.1982 r.
72 „Trybuna Robotnicza” nr 9 z 13.01.1982 r.
rozrzucone ulotki w KWK „Piast”55. W styczniu nielegalne druki znaleziono i w innych kopalniach, m.in. KWK „Wujek” i KWK „Brzeszcze” w Brzeszczach56. Materiały były rozrzucane głównie w transporcie dołowym bądź w łaźni, tak jak miało to miejsce w kopalni „Czerwone Zagłębie”57. „Bibułę” rozrzucano w kopalniach jastrzębskich, a także innych KWK: „Szczygłowice”, „Sośnica” w Gliwicach, „Knurów” w Knurowie, „Brzeszcze”,
„Siemianowice”, „Zabrze”, „Makoszowy” w Zabrzu58. Formą demonstrowania poglądów było noszenie przez niektórych górników KWK „Piast” wypisanej na kasku daty 14.12.1982 – czyli dnia rozpoczęcia strajku. Indagowani w tej sprawie dwaj górnicy z PRG stwierdzili, że „może się to jeszcze przydać”59. Ulotki, napisy, zła sytuacja w Domach Górnika, a także niechęć górników do rozmów w obecności członków partii powodowały, że podczas posiedzenia plenarnego KZ PZPR KWK „Jastrzębie” uznano, iż stabilizacja nastrojów załogi jest daleka od zadowalającej. W referacie egzekutywy komitetu partyjnego tej kopalni zapisano: „szereg członków załogi nie ukrywa swej wrogości do poczynań partyjno-rządowych, znajdując niestety wciąż jeszcze posłuch wśród towarzyszy pracy”60. W raportach partyjnych pisano o atmosferze pozornego spokoju w kopalniach wynikającej ze strachu przed sankcjami stanu wojennego oraz o wyczekującej postawie działaczy
„Solidarności” używających destrukcyjnej broni w postaci plotek61. Aktywiści partyjni w Tychach niepokoili się, że „przeciwnik zbiera siły, konspiracyjnie przygotowuje się do działań”, wytwarza „atmosferę tymczasowości i oczekiwania”, szczególnie widoczną w kopalniach „Piast” i „Ziemowit”62. Stwierdzono, że wśród załogi KWK „Jastrzębie”
utrzymuje się poparcie dla „Solidarności” i że coraz częstsze są głosy niezadowolenia ze stanu wojennego63. Nawiązując do popularnego jako rodzaj pokrzepienia hasła „zima wasza, wiosna nasza” – powtarzanego w rozmowach, ale pojawiającego się również w formie napisów – w referacie egzekutywy KZ PZPR kopalni „Jastrzębie” zauważono:
„odgrażanie się ekstremistów Solidarności o nadchodzącej wiośnie w istotny sposób wpływa na sytuację i nastroje wśród załogi”64.
55 Tamże, II/166, Informacja… z 12.01.1982 r., k. 43.
56 Tamże, Informacja... z 27.01.1982 r., k. 100; AIPN Ka 0103/138 t. 2, Informacje dzienne, Informacja z 16.01.1982 r.
57 Tamże, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie katowickim z 1.02.1982 r., k. 113.
58 Tamże, Informacja… z 10.02.1982 r., k. 149; Informacja… z 16.02.1982 r., k. 172; Informacja o aktualnych działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycznej w województwie katowickim, k. 201; II/167, In- formacja o działaniach partyjnych i aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie katowickim z 10.03.1982 r., k. 44.
59 Tamże, Informacja… z 12.01.1982 r., k. 43; Informacja… z 9.02.1982 r., k. 145.
60 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 98 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Posiedzenia plenarne 1982, Referat Egzekutywy KZ PZPR, k. 5.
61 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja… z 14.01.1982 r., k. 52.
62 Tamże, Informacja…, k. 200.
63 Tamże, Informacja… z 28.01.1982 r., k. 102.
64 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 98 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Posiedzenia plenarne 1982, Referat Egzekutywy KZ PZPR, k. 5.
Pogarszanie się nastrojów społecznych związane było z wprowadzeniem od 1 lutego 1982 r. drastycznych podwyżek cen, które miały być elementem reformy gospodarczej.
Ceny żywności wzrosły średnio o 241%, a opału i energii o 171%. Spowodowało to, że realne dochody ludności były w 1982 r. niższe o 32% niż w roku poprzednim65. Sprawa podwyżek cen była przedmiotem rozmów podczas zebrań partyjnych, a instancje partyjne sygnalizowały oznaki niezadowolenia66. Nieprzyjazne władzy wypowiedzi odnotowywano wśród osób oczekujących w kolejkach, gdzie padały zdania typu: „zlikwidowali
«Solidarność», by terroryzować ludzi”67. Powszechne przejawy niezadowolenia z powodu podwyżki cen odnotowano w Siemianowicach Śląskich, gdzie pod adresem władz padały wypowiedzi: „chcą nas zagłodzić”, „będą musieli i tak oddać władzę «Solidarności»”68. Specjaliści SB analizujący materiały cenzury wojennej, czyli kontroli korespondencji obywateli, stwierdzali wyraźny wzrost wypowiedzi negatywnych i obraźliwych pod adresem władz69.
W związku ze strategicznym znaczeniem górnictwa dla gospodarki narodowej władzom szczególnie zależało na jak największym wydobyciu węgla. Po doświadczeniach roku 1981 oraz protestach w chwili wprowadzenia stanu wojennego za istotne uznano zachowanie kontroli nad tą branżą nie tylko poprzez restrykcyjne przepisy, ale także poprzez eliminowanie wpływu „Solidarności” na nastroje i poglądy członków kolektywów pracowniczych. Temu celowi służyć miała bezpardonowa kampania prasowa, prowadzona przede wszystkim w lokalnym dzienniku partyjnym – „Trybunie Robotniczej”. Organ prasowy KW PZPR piórami dyspozycyjnych dziennikarzy: Józefa Janika, Jerzego Miemca, Rufina Zieleźnego, Aleksandry Chmury, Joanny Rydygiel, Waldemara Wasilewskiego, Jadwigi Korzeniowskiej kreował obraz działaczy „Solidarności” jako ludzi nieodpowiedzialnych, kierujących się wybujałymi aspiracjami, niegodnych zaufania. Pretekstem do ataku na działaczy „Solidarności” był cykl artykułów opisujących grudniowe strajki w kopalniach. Przywołując przykład kopalni
„Ziemowit” pisano o „politycznych awanturnikach” przetrzymujących w podziemiach górników70. Posługując się słowami jednego z partyjnych towarzyszy z kopalni „Borynia”
w Jastrzębiu pisano o „nienawiści i głupocie” twierdząc, że „strajkujący i ich przywódcy nie są godni (…) aby nazywano ich górnikami”71. Atakowano Wojciecha Figla, przywódcę
„Solidarności” z kopalni „Sosnowiec”, pisząc o „tajnych scenariuszach”, supertajnych instrukcjach i „masońskich wręcz metodach” działania. Autorzy informacji skarżyli się, że Figiel nie chce rozmawiać z dziennikarzami72, nie wyjaśniali przy tym czytelnikom, ze
65 A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 1998, s. 547; zob. J. Neja, Górny Śląsk, Pod- beskidzie, Ziemia Częstochowska [w:] Stan wojenny w Polsce 1981–1983, pod red. A. Dudka, Warszawa 2003, s. 148–149.
66 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja… z 17.02.1982 r., k. 176.
67 Tamże, Informacja o podejmowanych działaniach w województwie katowickim z 19.01.1982 r., k. 70 68 Tamże, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w woj. katowickim z 3.02.1982 r., k. 122.
69 AIPN Ka 0103/138 t. 2, Informacje dzienne, Informacja z 23.02.1982 r.
70 I. Łęczek, Czas weryfikowania postaw, „Trybuna Robotnicza” nr 4 z 6.01.1982 r.
71 J. Miemiec, Taka jest prawda o kopalni „Borynia”, „Trybuna Robotnicza” nr 5 z 7.01.1982 r.
72 „Trybuna Robotnicza” nr 9 z 13.01.1982 r.
rozrzucone ulotki w KWK „Piast”55. W styczniu nielegalne druki znaleziono i w innych kopalniach, m.in. KWK „Wujek” i KWK „Brzeszcze” w Brzeszczach56. Materiały były rozrzucane głównie w transporcie dołowym bądź w łaźni, tak jak miało to miejsce w kopalni „Czerwone Zagłębie”57. „Bibułę” rozrzucano w kopalniach jastrzębskich, a także innych KWK: „Szczygłowice”, „Sośnica” w Gliwicach, „Knurów” w Knurowie, „Brzeszcze”,
„Siemianowice”, „Zabrze”, „Makoszowy” w Zabrzu58. Formą demonstrowania poglądów było noszenie przez niektórych górników KWK „Piast” wypisanej na kasku daty 14.12.1982 – czyli dnia rozpoczęcia strajku. Indagowani w tej sprawie dwaj górnicy z PRG stwierdzili, że „może się to jeszcze przydać”59. Ulotki, napisy, zła sytuacja w Domach Górnika, a także niechęć górników do rozmów w obecności członków partii powodowały, że podczas posiedzenia plenarnego KZ PZPR KWK „Jastrzębie” uznano, iż stabilizacja nastrojów załogi jest daleka od zadowalającej. W referacie egzekutywy komitetu partyjnego tej kopalni zapisano: „szereg członków załogi nie ukrywa swej wrogości do poczynań partyjno-rządowych, znajdując niestety wciąż jeszcze posłuch wśród towarzyszy pracy”60. W raportach partyjnych pisano o atmosferze pozornego spokoju w kopalniach wynikającej ze strachu przed sankcjami stanu wojennego oraz o wyczekującej postawie działaczy
„Solidarności” używających destrukcyjnej broni w postaci plotek61. Aktywiści partyjni w Tychach niepokoili się, że „przeciwnik zbiera siły, konspiracyjnie przygotowuje się do działań”, wytwarza „atmosferę tymczasowości i oczekiwania”, szczególnie widoczną w kopalniach „Piast” i „Ziemowit”62. Stwierdzono, że wśród załogi KWK „Jastrzębie”
utrzymuje się poparcie dla „Solidarności” i że coraz częstsze są głosy niezadowolenia ze stanu wojennego63. Nawiązując do popularnego jako rodzaj pokrzepienia hasła „zima wasza, wiosna nasza” – powtarzanego w rozmowach, ale pojawiającego się również w formie napisów – w referacie egzekutywy KZ PZPR kopalni „Jastrzębie” zauważono:
„odgrażanie się ekstremistów Solidarności o nadchodzącej wiośnie w istotny sposób wpływa na sytuację i nastroje wśród załogi”64.
55 Tamże, II/166, Informacja… z 12.01.1982 r., k. 43.
56 Tamże, Informacja... z 27.01.1982 r., k. 100; AIPN Ka 0103/138 t. 2, Informacje dzienne, Informacja z 16.01.1982 r.
57 Tamże, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie katowickim z 1.02.1982 r., k. 113.
58 Tamże, Informacja… z 10.02.1982 r., k. 149; Informacja… z 16.02.1982 r., k. 172; Informacja o aktualnych działaniach partyjnych i sytuacji społeczno-politycznej w województwie katowickim, k. 201; II/167, In- formacja o działaniach partyjnych i aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w województwie katowickim z 10.03.1982 r., k. 44.
59 Tamże, Informacja… z 12.01.1982 r., k. 43; Informacja… z 9.02.1982 r., k. 145.
60 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 98 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Posiedzenia plenarne 1982, Referat Egzekutywy KZ PZPR, k. 5.
61 AP Kat 1792, KW WO, II/166, Informacja… z 14.01.1982 r., k. 52.
62 Tamże, Informacja…, k. 200.
63 Tamże, Informacja… z 28.01.1982 r., k. 102.
64 AP Kat 1830, KM PZPR w Jastrzębiu Zdroju, 98 KZ PZPR KWK „Jastrzębie”, Posiedzenia plenarne 1982, Referat Egzekutywy KZ PZPR, k. 5.
