Rosyjska Cerkiew Prawosławna a problem sekularyzacji społeczeństwa

(1)

Rosyjska Cerkiew Prawosławna a problem sekularyzacji społeczeństwa

Problem laicyzacji społeczeństwa od wielu lat jest jednym z szeroko komento- wanych tematów zarówno w kręgach kościelnych, jak i świeckich. W rozważa- niach tych stają naprzeciw siebie dwa różne systemy wartości. Jeden z nich stara się nie dopuścić do odrzucenia religii i wartości z nią związanych. Drugi chce doprowadzić do sytuacji, w której miejsce wiary zastąpią świeckie idee, takie jak wolność absolutna jednostki czy też prawa człowieka. Zasady owego zeświec- czonego świata mają za zadanie formułowanie rzeczywistości dalekiej od idei religijnych. We współczesnej bitwie o wartości po dwóch stronach barykady stają ci, którzy kierują się światopoglądem religijnym oraz ci, których spojrzenie na świat sformułowane jest przez sekularny humanizm¹.

Słowo sekularyzacja wywodzi się z łac. saecularis, co oznacza: stuletni, trwa- jący przez stulecie. Inne znaczenie tego terminu to doczesny, świecki, ale także pogański bądź też grzeszny. Zatem sekularyzacja będzie oznaczać przejście od sacrum do profanum. Termin ten w podobnej interpretacji może być rozpatrywa- ny jako życie według takich zasad, które panują w danej epoce, a które dalekie są od wartości religijnych. Sekularyzacja jako pojęcie ma charakter wieloznacz- ny. Słownik wyrazów obcych, podając defi nicję tego słowa, stwierdza, iż jest to:

„Działanie mające na celu przejęcie majątków, urzędów lub prerogatyw spod władzy kościelnej pod władzę świecką”².

Jednak współczesne idee sekularyzacyjne nie dotyczą opisanych w defi nicji procesów. Historia tego zjawiska sięga swoimi korzeniami do schyłku wieku XIX. Otóż od końca XIX wieku mamy do czynienia ze stopniowym procesem tworzenia przez ludzi hermetycznej zbiorowości bez religii jako czynnika spaja- jącego. Proces taki nazywany jest dechrystianizacją i polega na kształtowaniu się postaw bezwyznaniowych w dziedzinie światopoglądowej, ale również powsta- waniu zbiorowości, w której Kościół nie pełni już roli nadrzędnego autorytetu³. Dechrystianizacja dotyczy zarówno obszarów Europy Zachodniej, jak i tere- nów Europy Wschodniej. Jej rozwój był rezultatem zmian modernizacyjnych,

1 Митрополит Иларион (Алфеев), Православное свидетельство о современном мире, Санкт- -Петербург 2006, s. 270.

2 Sekularyzacja [w:] Słownik wyrazów obcych, red. E. Sobol, Warszawa 1995, s. 1003.

3 E. Ciupak, Kult religijny i jego społeczne podłoże, Warszawa 1965, s. 459–460.

(2)

jakie miały miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Nastanie epoki modernizmu zaowocowało narastającym procesem sekularyzacyjnym, który charakteryzuje się coraz intensywniejszym odrzuceniem przez społeczeństwa samoidentyfi kacji o podłożu religijnym. Wszystkie zasady życia człowieka i funkcjonowania zbiorowości społecznej budowane są na założeniu odżegnania się od nadprzy- rodzonej legitymizacji, od Boga, religii oraz wartości, które niesie z sobą wiara⁴. Wraz z nastaniem ery postmodernizmu, kiedy to nastąpiło odrzucenie idei modernistycznych, nie doszło, jak można by sądzić, do odbudowy roli chrześ- cijaństwa, a do rozwoju idei quasi-religijnych, do zwiększenia znaczenia neopo- gaństwa. Zjawisko to można łatwo wytłumaczyć, sięgając do defi nicji postmodernizmu, która podkreśla, że jednym z głównych założeń tego kierunku jest stwierdzenie, iż wszelka prawda i wszystkie wartości są pojęciami względnymi⁵. Zatem nie może być porozumienia między kulturą opartą na relatywizmie świa- topoglądowym a chrześcijaństwem, które opowiada się za jedną prawdą, praw- dą Ewangelii. Obecnie termin ten może odnaleźć swoje zastosowanie w ramach charakterystyki zjawisk kulturowych. Nastąpiła znacząca zmiana prerogatyw i punktów odniesienia. Nietradycyjne wartości stały się nowymi podstawami dla kreowania współczesnej kultury. Pojęcie sekularyzacji, stosowane przez zwo- lenników procesów laicyzacji kultury, nosi charakter pozytywny i wyraża na- dzieję na wyzwolenie społeczeństwa i jego dorobku spod wpływu religii i Koś- cioła. W sensie negatywnym, używane przez krytyków laicyzacji rzeczywistości, przedstawiane jest jako przymusowe dążenie do zredukowania wpływu wiary na człowieka, jako wyrzeczenie się Boga na rzecz innych wartości. W odniesieniu do kultury sekularyzacja jest procesem wyrzucenia religii z systemu wartości społecznych, sztuki i nauki. Peter Berger, określając rolę procesów sekularyzacji w stosunku do kultury, stwierdził: „Kiedy mówimy o kulturze i symbolach, to zakładamy, że sekularyzacja jest czymś więcej niż tylko procesem o charakterze społeczno-strukturalnym. Ogarnia całość życia kulturalnego i twórczego. Tak jak istnieje sekularyzacja społeczeństwa i kultury, istnieje również sekularyzacja świadomości”⁶.

Z tym stwierdzeniem koresponduje stanowisko Rosyjskiej Cerkwi Prawo- sławnej, która w swojej krytyce zjawiska laicyzacji rzeczywistości zwraca uwagę na zmiany w obrębie kultury i świadomości współczesnego człowieka, będą- ce skutkiem owego fenomenu. Prawosławie, które na każdym kroku styka się z problemem sekularyzacji, nie może pozostać w stosunku do tego zagadnienia obojętnym. Nie może uciec przed odpowiedzią na pytanie o stosunek do idei zeświecczenia rzeczywistości. Zagadnienie laicyzacji życia społecznego i kulturalnego człowieka odnajduje swoje odzwierciedlenie zarówno w wypowiedziach

4 Ks. J. Tischner, Wstęp [w:] U. Altermatt, Katolicyzm a nowoczesny świat, Kraków 1995, s. 9.

5 Postmodernizm [w:] T. Thorn, Słownik pojęć kultury postmodernistycznej, Warszawa 1995, s. 262.

6 P. Berger, Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, Kraków 1997, s. 150.

(3)

najwyższych hierarchów cerkiewnych, jak i ofi cjalnych dokumentach o charakterze normatywnym tworzonych przez Patriarchat Moskiewski. W podjętym temacie będzie przedstawiona prawosławna krytyka procesów sekularyzacji współczesnego społeczeństwa.

Przykładem jednego z takich ważnych dokumentów są Podstawy nauki spo- łecznej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, które poruszają wiele różnorodnych te- matów dotyczących życia społeczeństwa. Przyjęte przez Sobór w roku 2000 Podstawy…, których opracowaniem Rosyjska Cerkiew Prawosławna zajmowała się od połowy lat dziewięćdziesiątych, wśród wielu innych zagadnień podejmują również dyskusję na temat stosunku Cerkwi do idei laicyzacji wszystkich sfer życia człowieka. Podstawy nauki społecznej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w całości poświęcone są zagadnieniom wartości chrześcijańskich, ich aktualności i znaczenia dla współczesnego świata. Bardzo wiele problemów współczesności omawianych w tym dokumencie jest odpowiedzią na sekularną wizję świata.

Całość przedstawionych w nim rozważań adresowana jest do człowieka wie- rzącego, głęboko zakorzenionego w chrześcijaństwie, dla którego zasady ży- cia sekularnego społeczeństwa nie mogą stanowić wyznacznika jego działania.

Objaśniając konieczność stworzenia nauczania społecznego, patriarcha Cyryl stwierdził: „Необходима долгосрочная программа общественного служе- ния Церкви, опирающаяся на православное богословское осмысление положения Церкви в плюралистическом секулярном обществе”⁷.

Problem laicyzacji współczesnego świata rozpatrywany jest przez Rosyjską Cerkiew Prawosławną w wielu kontekstach. W Podstawach nauki społecznej… do- tyczy on: kontaktów Patriarchatu Moskiewskiego z władzą, problemów etyki, świeckiego prawodawstwa oraz zagadnień politycznych. Rozdział XVI oma- wianego dokumentu skupia się na kwestiach relacji międzynarodowych, glo- balizacji, a także sekularyzacji. Jednak również w innych częściach dokumentu podjęty problem poruszany jest wielokrotnie. Podstawy… podkreślają, że współ- czesna kultura opiera się na afi rmacji ziemskiego życia człowieka, wypierającej religijną motywację ludzkiego działania. Zasada laickości stanowi podstawę dla tworzonego prawa międzynarodowego oraz państwowego, a także działalności instytucji państwowych. Posiłkując się regułą świeckości państwa i społeczeń- stwa, doprowadza się do sytuacji, w której w sposób całkowicie świadomy i za- mierzony jest ona wykorzystywana w celu wyrugowania wiary z życia społecz- nego⁸, zepchnięcia jej na margines, tak aby stała się ona tylko i wyłącznie zasadą życia prywatnego, a okazywanie swojej religijności było postrzegane jako coś wstydliwego bądź też wręcz nagannego. Proces ten określany jest przez bada-

7 Патриарх Кирилл, Церковь и мир – Основы социальной концепции Русской Православной Церкви, http://www.zavet.ru/rchten2.htm (26.11.2013).

8 Основы социальной концепции РПЦ, „Церковь и время” 2000, nr 4 (13), s. 121.

(4)

czy mianem prywatyzacji religijności⁹. W ten sposób ludzie pozbawiani są jednej z najważniejszych podstaw swojej tożsamości. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na słowa ks. Józefa Tischnera, który stwierdził, iż: „Wiara jest wartością, która wykracza poza wszystko to, co w otaczającym człowieka świecie ukazu- je się jako coś-do-czegoś-ze-względu-na-coś. Wiara jest sposobem wyrażania i kształtowania samego człowieczeństwa człowieka”¹⁰.

To właśnie w obronie tak pojmowanego człowieczeństwa staje Patriarchat Moskiewski.

Rosyjska Cerkiew Prawosławna, szanując laicki światopogląd oraz wolność wyboru ludzi niewierzących, których działalność i decyzje mają duży wpływ na kształtowanie się życia społecznego, sprzeciwia się zachowaniom mającym na celu postawienie w centrum człowieka grzesznego, wyparcie się Boga na rzecz idei świeckiego porządku¹¹. Usunięcie ze świadomości ludzkiej pojęcia grzechu i odpowiedzialności moralnej za podejmowane decyzje nie może być jedynym, powszechnie propagowanym punktem widzenia roli i pozycji czło- wieka w świecie. Wraz z pojęciem grzechu odrzuca się także pojęcie moralności absolutnej, czyli takiej, której zasady nadane zostały przez Boga. Wartościami ogólnoludzkimi nazywa się nie te, które są wspólne zarówno dla religijnego, jak i niereligijnego światopoglądu ale te, które odpowiadają ideologii ześwieccze- nia. Takie ogólnoludzkie wartości oparte są na zasadzie: „wolno mi wszystko dopóty, dopóki nie naruszam wolności drugiego człowieka”. Jednak nie ma ściśle wyznaczonych granic mojej i początku cudzej wolności. Jest to całkowicie zrozumiałe, jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, że sekularna wizja rzeczywistości, odrzucając absolutne, dane przez Boga prawo moralne, odrzuciła zapropono- wane wartości, które miały swoją wykładnię w Piśmie Świętym i nauczaniu ojców Kościoła, a w ich miejsce przyjęła trudne do zdefi niowania, bardzo ogól- nikowe zasady wolności jednostki¹². Laickiemu, ateistycznemu widzeniu świata Cerkiew przeciwstawia humanizm religijny, oparty na wartościach duchowych.

W ten sposób Rosyjska Cerkiew Prawosławna nie odrzuca wartości ogólno- ludzkich, ale stawia na te z nich, które wspólne są zarówno dla ludzi wierzących, jak i niewierzących. Patriarchat Moskiewski nie neguje wartości świeckich jako takich, motywacji do krytyki nie stanowi sama potrzeba ich zaprzeczenia. Za- danie, jakie stawia przed sobą Cerkiew, poddając krytyce współczesną rzeczy- wistość, polega na tym, aby nadać owym wartościom nowy sens, aby pomóc im odnaleźć chrześcijańskie korzenie¹³.

9 U. Altermatt, Katolicyzm a nowoczesny świat, s. 149.

10 Ks. J. Tischner, Wstęp…, s. 14–15.

11 Основы социальной концепции..., s. 122.

12 Митрополит Иларион (Алфеев), Православное..., s. 271.

13 Ibidem, s. 278.

(5)

Nie oznacza to, że rosyjskie prawosławie nie może istnieć w rzeczywistości innej niż teokracja, co jasno zostało wyrażone w nauczaniu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Dialog Cerkwi z zsekularyzowanym światem postrzegany jest jako jedna z prób odpowiedzi na idee laicyzacji rzeczywistości¹⁴. Cerkiew może współpracować z ludźmi o światopoglądzie areligijnym, nie może jednak nigdy porzucić swojego zadania i nawet w takim przypadku stara się wypełnić swoją misję, zbawczą misję Cerkwi.

Не можем уклониться от диалога с теми, кто представляет секулярное мировоззрение и соответствующий образ жизни, ибо такой диалог – это одновременно и христианский миссионерский императив, и проявление ответственности за благо общества в целом¹⁵.

Cerkiew istnieje tu i teraz, będąc częścią historii ludzkości, jednocześnie jest częścią historii Zbawienia i z tego punktu rozpatruje ona swoje relacje ze świa- tem. Historia Cerkwi to historia Boskiej ekonomii. Cerkiew, będąc Kościołem Chrystusowym, pełni swoją misję na ziemi, a tworzący ją wierni żyją w realności danego czasu. Kościół nie traci przy tym swojego wymiaru pozaziemskiego, który łączy się z eschatologicznym wymiarem życia ludzkiego i ostatecznym triumfem zmartwychwstałego Chrystusa. Kościołem Bożym jest zatem zebra- nie lub społeczność chrześcijan żyjących w tym momencie na ziemi, połączone wiarą w Chrystusa i niezmiennie chroniące jego naukę¹⁶. Społeczność owych chrześcijan żyjących w XXI wieku istnieje w czasie, który charakteryzuje się próbami ucieczki od Boga, jego odrzucenia. Odrzucając wiarę, ludzie tracą swoje człowieczeństwo w tym sensie, że przestają odnosić się do Absolutu, stają się istotami tu i teraz, które nie mają przyszłości i wszystko w swoim życiu odnoszą jedynie do doczesności. Dlatego też obowiązkiem prawosławia jest obrona prawdy Ewangelii, prawdy zmartwychwstałego Chrystusa. Jak podkre- ślają Podstawy nauki społecznej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej:

Церковь стремится к утверждению христианских ценностей в процессе принятия важнейших общественных решений как на национальном, так и на международном уровне. Она добивается призвания легитимности религиозного мировоззрения как основания для общественно значимых деяний¹⁷.

Stosunek Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej do problemów sekularyzacji przedstawiono również w przyjętych w roku 2008 Podstawach nauczania Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej o godności, wolności i prawach człowieka, gdzie czytamy:

14 Ibidem, s. 276.

15 Митрополит Иларион (Алфеев), Православие и секуляризм, „Церковь и время”, nr 51, http://

www.mospat.ru/church-and-time/426 (26.11.2013).

16 Н. Ивановский, Руководство по истории и обличению старообрядческого раскола, Казань 1899, s. 39, cyt. za: В. Башкиров, Церковь Христова и Царство Божие (опыт разграничения понятий), Москва 2003, s. 35.

(6)

Для многих людей, живущих в разных странах мира, не столько секуляризованные стандарты прав человека, сколько вероучение и традиции обладают высшим авторитетом в общественной жизни и межличностных отношениях.

Z wyżej przytoczonych słów jasno wynika krytyczna ocena Patriarchatu Moskiewskiego w odniesieniu do zagadnienia szerzenia idei praw człowieka, która zajmuje miejsce wartości religijnych. W dokumencie podkreśla się, że oparte na liberalnych wzorcach idee wolności i godności człowieka, które są pozbawione religijnych podstaw, nie mogą być przyjmowane za obowiązujące przedstawicieli wszystkich kultur. Jednocześnie Rosyjska Cerkiew Prawosławna przypomina, iż:

Вместе с тем жизнь не ограничивается земными рамками, в которых воспринимает человека секулярное мировоззрение и связанная с ним юридическая система.

Христианство свидетельствует, что земная жизнь, ценная сама по себе, обретает полноту и абсолютный смысл в перспективе жизни вечной. Поэтому на первом месте должно стоять не само желание во что бы то ни стало сохранить земную жизнь, а стремление устроить ее так, чтобы человек мог в соработничестве с Богом созидать свою душу для вечности.

Skupianie się człowieka wyłącznie na sprawach doczesnych powoduje stop- niową utratę życiowej perspektywy. Takie spojrzenie przeciwstawia się powo- łaniu człowieka, w tym kontekście, w jakim pojmuje je chrześcijaństwo. Tym wyraźniejsza sprzeczność ta staje się z punktu widzenia eschatologicznego sen- su ludzkiego istnienia, tak bardzo wyrazistego dla prawosławia. Otóż człowiek powołany do życia wiecznego nie może się skupiać wyłącznie na życiu ziem- skim. Doczesność jest jedynie etapem w dążeniu do wieczności, a nie celem ostatecznym ludzkiego istnienia.

Problem sekularyzacji współczesnego świata, a co za tym idzie negacji tych wartości, które nie odpowiadają zasadzie świeckości państwa i społeczeństwa, jest jednym z tych zagadnień, które są wielokrotnie analizowane przez hierar- chów Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. W ich wypowiedziach kwestia ta często łączy się z problemem tożsamości religijnej i narodowej.

W jednej ze swoich wypowiedzi patriarcha Cyryl stwierdził, iż stylu życia współczesnego człowieka nie powinien zdominować światopogląd sekularno- -liberalny, jako że nie jest on spojrzeniem uniwersalnym. Nie można go narzu- cać wszystkim ludziom¹⁸. Prawosławne i sekularne widzenie świata różnią się między sobą w kwestiach najbardziej podstawowych. Dotyczy to w szczególno- ści prawa człowieka do wolnego wyboru. Patriarcha zwraca uwagę, że współ- cześnie ostrej krytyce poddawane jest negatywne spojrzenie na sekularną wizję

18 Патриарх Кирилл, Мое убеждение состоит в том, что в современном мире нормы поведения должны вырабатываться в реальном диалоге [w:] Быть верным Богу. Книга бесед со Святейшим Патриархом Кирил- лом, Минск 2009, s. 98.

(7)

rzeczywistości¹⁹. Taka sytuacja prowadzi do wykluczenia większości ludzkości i narzucenia jej światopoglądu, w którego stworzeniu nie miała ona swojego udziału (odnosi się to między innymi do przedstawicieli społeczeństw trady- cyjnych). Patriarcha Cyryl ostro ocenił wydarzenia, jakie mają obecnie miejsce w Europie. Krytycznie zinterpretował panowanie ogólnie przyjętego wzorca społecznego, który zakłada wyrzucenie religii poza margines społeczny, stwier- dził, iż proces ten ma na celu nie oddzielenie życia społecznego i państwowego od religii i Kościoła, a zakłada całkowitą ateizację życia, zupełne odrzucenie wartości, które niesie z sobą chrześcijaństwo.

Мы наблюдаем сейчас активную попытку вытеснять – особенно христианскую куль- туру, христианскую веру из жизни Европы. Мы должны ясно говорить нашим оппо- нентам о том, что не готовы принять секуляризацию как синоним безбожного, нере- лигиозного мира. Тогда это не секуляризация – тогда это победа одной из идеологий, тогда это победа атеизма; мы же с вами уже жили в атеистическом обществе и знаем, что это такое²⁰.

Cerkiew powinna się skupić na określeniu swojego miejsca w postindustrial- nych społeczeństwach oraz zdefi niowaniu roli tradycji chrześcijańskiej w rozwoju współczesnego świata. Jest to niezwykle istotne między innymi ze względu na fakt, że zwolennicy sekularyzacji starają się w ostatnim czasie zrobić wszystko, aby zostały całkowicie odrzucone związki religii z kulturą i życiem społecz- nym²¹. Sekularny maksymalizm sprzyja prześladowaniu chrześcijan, którzy są zmuszeni walczyć o swoje prawa do publicznego okazywania religijności, a co za tym idzie do walki o swoją godność. Dominacja radykalnego sekularyzmu jest równie niebezpieczna, jak działalność ekstremistów religijnych²² i nie może być traktowana jako zasada przyświecająca formowaniu wartości społecznych i kulturowych. Taki sekularyzm metropolita Iłarion (Ałfi ejew) określił mianem quasi-religii²³. Zatem sekularyzacja jest procesem likwidacji religijności, próbą zabicia Boga i zajęcia jego miejsca przez fałszywe wartości, które nie mogą dać człowiekowi odpowiedzi na pytanie, jaki jest ostateczny cel jego życia. Problem ten przejawia się w coraz częściej artykułowanym poczuciu zagubienia współ- czesnego człowieka.

19 Патриарх Кирилл, Русская Церковь и христианское измерение проблемы прав и свобод человека [w:]

Быть верным Богу..., s. 104.

20 Интервью Святейшего Патриарха Московского и всея Руси Кирилла украинским тележурналистам, http://www.patriarchia.ru/db/text/1223635.html (16.11.2013).

21 Митрополит Иларион (Алфеев), Интеллектуальное свидетельство о вере, http://www.pravmir.

ru/intellektualnoe-svidetelstvo-o-vere/ (16.11.2013).

22 Митрополит Иларион (Алфеев), Радикальный секуляризм опасен так же, как религиозный экстре- мизм, http://www.pravmir.ru/mitropolit-ilarion-alfeev-radikalnyj-sekulyarizm-opasen-tak-zhe-kak-reli- gioznyj-ekstremizm/ (16.11.2013).

23 Митрополит Волоколамский Иларион, Православие и секуляризм.

(8)

Rozważając kwestię sekularyzacji, Rosyjska Cerkiew Prawosławna wiele miejsca poświęca odniesieniu tego zjawiska do kwestii politycznego rozwoju współ- czesnego świata. Zmiany spowodowane procesem sekularyzacji wpłynęły na przekształcenie otoczenia, w którym istnieje Kościół²⁴. Otoczenie to przestało być zakorzenione w wierze chrześcijańskiej. Zeświecczony charakter świata wpły- nął na relację chrześcijaństwa i władzy świeckiej. Odrzucenie religijnej motywacji rozwoju relacji politycznych i społecznych oddaliło Kościół od życia codzien- nego jego wiernych i wpłynęło na zaburzenie wielowiekowych relacji człowieka i wiary. W tym kontekście sekularyzacja powoduje polaryzację Kościoła i społe- czeństwa. Ludzie żyją w określonej przestrzeni. Zmiana tej przestrzeni powoduje przemianę konfi guracji jednostek, jak również całych grup i społeczeństw. Tak zmieniona przestrzeń, w której poza granice wyrzucone zostaje życie religijne, staje się przestrzenią niepełną, pozbawioną Boga. Co za tym idzie, nie ma ona swojego zakorzenienia w tradycji kulturowej opartej na wierze chrześcijańskiej.

Monopolizacja owej przestrzeni, jej ujednolicenie jest rodzajem dyskryminacji tej części społeczeństwa, która pozostaje przy wartościach chrześcijańskich. Zda- niem Patriarchatu Moskiewskiego żaden system społeczny nie może być nazwany harmonijnym, jeżeli jest zmonopolizowany przez światopogląd dążący do maksy- malnej sekularyzacji rzeczywistości, a ideologia laicyzacji relacji społecznych i kultury jest uznawana za jedyną obowiązującą. W takim przypadku tylko ona brana jest pod uwagę przy podejmowaniu najważniejszych decyzji dotyczących życia ludzkiego²⁵. Jak zauważył metropolita Iłarion: „Религия – это не идеология, на- вязываемая силой, это прежде всего живая вера реальных людей”²⁶.

Religia, nie będąc ideologią, a wyrażeniem żywej, prawdziwej wiary czło- wieka, spotyka się z ideą, jaką jest zasada sekularyzacji kultury i społeczeństwa.

Sekularne – intelektualne rozważania na temat wiary, potrzeb religijnych i celu życia człowieka są pozbawione owej żywotności, jaką obdarzona jest prawdzi- wa wiara, tego głębokiego przeżywania, które nie pozwala człowiekowi zagubić się, nie pozwala mu pogrążyć się w świecie bez celu, w świecie bez wartości, w świecie bez Boga²⁷.

Chociaż Rosyjska Cerkiew Prawosławna podkreśla, że nie może narzucać nikomu swojego punktu widzenia, jednak ma prawo do obrony swoich wiernych i obrony świata, jako takiego, przed zgubnymi skutkami propagowania jakiejkolwiek ideologii jako jedynie słusznej. Problem ten jest tym bardziej ży- wotny w odniesieniu do przestrzeni państw byłego bloku komunistycznego, w których przyjęcie jedynie słusznej linii doprowadziło do katastrofalnych dla tamtejszych Kościołów prześladowań. Patriarchat Moskiewski podkreśla, że nie

24 U. Altermatt, Katolicyzm a nowoczesny świat..., s. 28.

27 Ibidem.

(9)

można uznawać zasady świeckości, laickości państwa jako przyzwolenia na: wyrzucenie religii z życia narodu, niedopuszczenie organizacji religijnych do po- dejmowania decyzji w sprawach istotnych dla obywateli oraz pozbawienie ich prawa do oceny działań władzy²⁸. Dążenie do sekularyzacji rzeczywistości niesie ogromne niebezpieczeństwo dla życia ludzkiego. Poddając się tendencji do ze- świecczenia moralnej oceny ludzkich działań, dopuszcza się np. aborcję oraz eutanazję²⁹, gdyż ludzie, odrzucając Boga, odrzucają również prawo do życia innego człowieka, uznając, że to właśnie im w udziale przypada decyzja o tym, gdzie zaczyna się, a gdzie kończy granica człowieczeństwa. Chrześcijański punkt widzenia jest źródłem pojmowania prawdy, historii, etyki i wielu innych dziedzin życia ludzkiego i to on stoi na straży ludzkiej godności i prawa człowieka do ży- cia³⁰. Laicyzacja, obejmująca swoim zasięgiem coraz szersze kręgi, w wielu przy- padkach pretenduje do miana uniwersalnej podstawy rozwoju współczesnych społeczeństw, a także pojedynczego człowieka. W tej sytuacji sekularyzm, jako podstawa światopoglądowa oraz praktyka historyczna, rozpatrywany jest w charakterze pewnego rodzaju naturalnego stanu społeczeństwa, a co za tym idzie – odbiegające od owego wzorca spojrzenia na świat postrzegane są jako elementy niemające wpływu na ludzkość³¹. Człowiek może być religijny w domu, nie powinien jednak okazywać swojej religijności w życiu publicznym.

Niezwykle ciekawie przedstawia się dokonane przez diakona Awgustina So- kołowskiego porównanie ideologii państwa ateistycznego, jakim był Związek Radziecki, oraz współczesnych koncepcji sekularyzacyjnych. Działania, jakie zostały podjęte na zachodzie Europy w związku z próbą wyrzucenia wiary poza nawias życia społecznego, przypominają podjętą przez reżim komunistyczny walkę z religią³². Jednak o ile w Związku Radzieckim głównym celem było cał- kowite zniszczenie wszelkich przejawów religijności, o tyle Europa Zachodnia postanowiła przenieść religijność swoich obywateli poza nawias wpływów spo- łecznych. Jak zauważył diakon Awgustin³³, formalne powody, metody i rezulta- ty polityki ateizacji państwa w ZSRR w dużej mierze były zbieżne z głównymi paradygmatami współczesnych tendencji sekularyzacyjnych³⁴.

29 Ibidem, s. 96.

30 Ibidem.

32 Ibidem.

33 Диакон Августин Соколовски, Православие перед лицом секуляризации на Востоке и на Западе,

„Церковь и время”, nr 51, http://www.mospat.ru/church-and-time/428 (26.11.2013).

34 Zbieżności te sprowadził do następujących punktów:

– marginalizacja Kościoła na poziomie życia społecznego i opinii publicznej poprzez ograniczenie jego działalności intelektualnej i edukacyjnej;

– wypracowanie stereotypowego, negatywnego stosunku do wszelkich przejawów życia religijnego, utożsamienie religijności z przeżytkami przeszłości i intelektualnym upadkiem;

– stworzenie świąt i zajęć, które miały zastępować święta cerkiewne.

(10)

Jedną z najważniejszych zasad procesu laicyzacji jest pojmowanie wolno- ści jako zdolności i potrzeby do samookreślenia jednostki bez jakiegokolwiek ograniczenia, co stoi w sprzeczności z tradycją ascetyczną Cerkwi prawosław- nej³⁵. Ograniczenie siebie ma w prawosławiu wyższy sens, jest jedną z dróg dążenia do Boga. Kościół prawosławny mówi, że nie poprzez świat zewnętrzny i uleganie pokusom człowiek może wznieść się do Boga, a poprzez modlitwę i ascezę. Owo dążenie do Boga poprzez ograniczenie musi stać w sprzeczności z zasadą braku jakichkolwiek granic w zaspokajaniu własnych potrzeb, która ma być proponowanym przez zwolenników idei wolności absolutnej jednostki sposobem na odnalezienie celu swojego istnienia. W tym wymiarze prawosła- wie reprezentuje przeciwstawne do laicyzującego się świata stanowisko. Bardzo interesująco w omawianym kontekście przedstawia się również opozycja mię- dzy prawosławną soborowością a sekularnym indywidualizmem. O ile w tym kontekście przyjmiemy znaczenie słowa soborowość od słowa sobór i połączy- my to z tradycją soborów powszechnych, o tyle uda nam się wtedy zrozumieć dlaczego i w tym przypadku Rosyjska Cerkiew Prawosławna musi się znajdo- wać w opozycji do procesów sekularyzacji. Odrzucenie przez indywidualnego człowieka znaczenia tradycji jest wyraźnym sygnałem świadczącym o odrzuce- niu przez niego spuścizny soborów powszechnych i nauczania ojców Kościo- ła. Tradycja i pisma ojców Kościoła, z punktu widzenia Cerkwi prawosławnej, stanowią źródło odpowiedzi na dręczące współczesnego człowieka pytania i w nich może on odnaleźć cel swojego istnienia, to ich mądrość kieruje czło- wiekiem³⁶. Niezakorzeniony w tradycji, wybujały indywidualizm nie odnosi się w żaden sposób do doświadczenia soborów, ani też mądrości ojców Kościoła.

Odrzucenie instytucji Kościoła powoduje, że wiara przestaje być wspólnotowa, a staje się jednostkowa. Nie ma konfrontacji wiary z wiarą poprzednich poko- leń, ale również tradycją kulturową danej społeczności. Niezwykle ważnym ele- mentem każdej kultury, w tym kultury opartej na wartościach chrześcijańskich, jest jej ciągłość, jej związek z poczuciem tożsamości. Powolne rugowanie zasad religijnych z norm społecznych i politycznych danej grupy musi w sposób nieunikniony prowadzić do problemów z poczuciem tożsamości całych grup, ale również tworzących je jednostek. W ten sposób wraz z procesem laicyzacji dochodzi do głosu coraz silniejsze poczucie wyobcowania. To zaś prowadzi do poszukiwań wartości immanentnych, które jednak niewiele mają wspólnego z tradycją religijną zakorzenioną u podstaw danej kultury (rozwój takich ruchów jak New Age, a także okultyzmu). Oderwanie od korzeni powoduje, że czło- wiek odczuwający potrzebę religijną zamienia tradycyjną wiarę na różnego typu surogaty, które potrafi ą dostosować się do jego indywidualnych potrzeb. Brak

35 Диакон Августин Соколовски, Православие перед лицом секуляризации...

36 Ibidem.

(11)

ciągłości oraz poczucia wspólnoty wiary jest jedną z przyczyn tworzenia się wolnej przestrzeni duchowej zajmowanej przez neopogaństwo. Prawosławna wizja świata nie dopuszcza sakralizacji ludzkiego indywidualizmu, sakralizacji elementów świata zewnętrznego, które miałyby zastąpić wiarę w Boga. Sakra- lizacja przyrody bądź też człowieka w oderwaniu od Boga to tworzenie fałszy- wych idoli. Człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo Boże i właśnie ów obraz Boga musi w sobie pielęgnować. Nie ma pełni człowieczeństwa bez Boga, a wszelkie poszukiwania celu ostatecznego poza Nim nie mogą zastąpić prawdy objawienia, prawdy zmartwychwstałego Chrystusa. Zsekularyzowany świat nie może wypracować głębszego i bardziej wyrazistego spojrzenia na świat niż to, które jest zawarte w Piśmie Świętym i żywotach świętych³⁷.

W prawosławnej krytyce procesów sekularyzacyjnych związanych z rzeczy- wistością polityczną często powraca pytanie o to, czy normy prawne opierają- ce się na laickim światopoglądzie są w stanie zabezpieczyć, tak powszechnie postulowane, równe traktowanie wszystkich ludzi wobec prawa. Jak zauważył U. Altermatt:

Określone kulturowo i poczuwające się do wewnętrznej tożsamości grupy społeczne, które powołują się na wyznanie wiary religijnej i oparty na religijnych fundamentach światopo- gląd, nie występują w społecznej rzeczywistości życia jako abstrakcyjne jednostki³⁸.

Grupy te mają takie samo prawo do decydowania o charakterze relacji spo- łecznych czy też prawodawstwa jak niereligijna część społeczeństwa. W świe- cie zachodnim przyjmuje się, że nowoczesne społeczeństwo laickie nie może upatrywać źródeł prawa w objawieniu religijnym. Takie autorytarne założenie stanowi podstawę dla interpretacji stanowionego prawa. Cerkiew prawosławna utrzymuje, że nie istnieje coś takiego jak nieograniczona możliwość człowieka w dziedzinie stanowienia prawa, która jest postulowana przez idee sekularyzacyjne. Prawo na Zachodzie reguluje system relacji międzyludzkich w sposób bezosobowy, normatywny. Chrześcijaństwo rozumie prawo jako relacje czło- wieka do człowieka, ale również jako relację z Kościołem, a przez to również więź człowieka z Bogiem. W zachodnim pojmowaniu prawa dominuje pozyty- wizm prawniczy, czyli utrzymuje się, że prawo jest systemem wyłącznie norm prawnych, które nie zakładają relacji z innymi bytami. Nie ma w nim miejsca dla Boga. Prawo jest postrzegane przez zwolenników idei sekularyzacyjnych jako rodzaj żywego bytu, nie ma w nim miejsca dla religii, a nawet moralności. Pra- wo ma być neutralne. W rzeczywistości w ramach takiego systemu to człowiek podlega prawu, a nie prawo tworzone jest dla człowieka. Osoba ludzka staje się niczym więcej, jak częścią mechanicznego systemu. Poza tym niezwykle istotne jest, że zasady prawa świeckiego mogą ulegać ciągłym przemianom. Podczas

37 Митрополит Антоний Сурожский, Церковь, Москва 2011, s. 145–146.

38 U. Altermatt, Katolicyzm a nowoczesny świat..., s. 155.

(12)

gdy prawo chrześcijańskie swoją legitymizację opiera na Piśmie Świętym i tradycji soborowej, a także nauce ojców Kościoła, które to źródła nie podlegają zmianie. Zagadnienie statyczności prawa ma tutaj duże znaczenie. Patriarcha Cyryl, odpowiadając na pytanie o słuszność laickich podstaw prawodawstwa, podkreślił, iż rzekoma gwarancja mówiąca o tym, że tylko sekularny kontekst stanowienia prawa może zabezpieczyć sprawiedliwe traktowanie wszystkich ludzi, powoduje nie wzrost ludzkości, a rozwój antychrześcijańskiej fobii. Obec- nie często mamy do czynienia z próbą odrzucenia roli chrześcijaństwa w kulturze i historii, z próbą zamiany tejże roli przez wartości sekularne, negujące Boga³⁹. Odrzucenie przez prawodawców wartości chrześcijańskich prowadzi do utraty najważniejszego punktu odniesienia, jakim dla człowieka jest Bóg. Re- lacja ta została objaśniona w cytowanych wcześniej Podstawach nauki społecznej:

Право призвано быть проявлением единого божественного закона мироздания в со- циальной и политической сфере… В тех случаях, когда человеческий закон совер- шенно отвергает абсолютную божественную норму, заменяя ее противоположной, он перестает быть законом, становясь беззаконием, в какие бы правовые одежды он ни рядился… Человеческий закон никогда не содержит полноту закона божествен- ного, но чтобы оставаться законом, он обязан соответствовать богоустановленным принципам, а не разрушать их⁴⁰.

Sekularyzacja Europy Zachodniej, w tym jej prawodawstwa, jest próbą zbu- rzenia tradycyjnie chrześcijańskich wartości, jednocześnie ograniczającą nie- zależny rozwój i wolny wybór dokonywany przez obywateli. Prawodawstwo, które staje w sprzeczności z zasadami, jakimi kieruje się znaczna część społe- czeństwa, nie może być przyjmowane jako najlepsze rozwiązanie dla wszystkich obywateli. Misja obrony chrześcijańskich wartości jest zadaniem Cerkwi jako ciała Chrystusowego. Jednak jest to również żywotny problem każdego z wierzących. Misję i rolę chrześcijanina w świecie podsumowują słowa pa- triarchy Cyryla, który stwierdził: „Быть христианином означает устроять свою жизнь в соответствии с Божией истиной, в соответствии с Божиим законом”⁴¹.

Dlatego też prawodawstwo oparte wyłącznie na ideach świeckiego humani- zmu nie może być prawem odpowiadającym światopoglądowi wszystkich spo- łeczeństw europejskich.

Analizując powyższe dokumenty, należy zwrócić uwagę na fakt, że o ile w przypadku Podstaw nauki społecznej krytyka zjawiska sekularyzacji ma charakter bardziej ogólny i dotyczy prawosławia zarówno w Rosji, jak i poza jej granicami,

39 Патриарх Кирилл, Христианское понимание свободы в современном обществе, „Церковь и время”, nr 51, http://www.mospat.ru/church-and-time/410 (16.11.2013).

40 Основы социальной концепции..., s. 32–34.

41 Патриарх Кирилл, Человек и Церковь [w:] Храните веру в сердцах. Слово Святейшего Патриарха Московского и всея Руси Кирилла, Минск 2011, s. 235.

(13)

o tyle w odniesieniu do wypowiedzi hierarchów cerkiewnych, w tym patriar- chy Cyryla, zagadnienie sekularyzacji w dużej mierze odnosi się do terytorium Federacji Rosyjskiej i uwzględnia jej uwarunkowania kulturowe. Krytyka ta, za- warta w dokumentach ofi cjalnych, jest niezwykle śmiała i wyraża obawy, jakie towarzyszą Patriarchatowi Moskiewskiemu w odniesieniu do procesów, jakie obserwuje we współczesnym świecie. Odnosząc się do tradycji chrześcijaństwa zachodniego, należy zwrócić uwagę, że od czasu Soboru Watykańskiego II nauczanie społeczne Kościoła katolickiego używa terminu laicyzacja w sensie neutralnym⁴². Sekularyzacja oznacza w tej perspektywie właściwy rozwój ludz- kiej wiedzy, racjonalnego myślenia (nie racjonalizmu naukowo-technicznego, lansowanego przez sekularyzm), techniki i kultury we właściwych sobie zakre- sach działania. Laicyzacja jest ujmowana przez nauczanie społeczne Watyka- nu w kontekście zapewnienia wszystkim ludziom wolności wyznania i działa- nia zgodnie z ich przekonaniami religijnymi oraz uwolnienia się Kościoła od powiązań z ideologiami i systemami politycznymi. Sekularyzacja, o której mówi Stolica Apostolska, jest płynącym z wiary uznaniem autonomii i sensowności doczesnego świata i, co wyraźnie podkreślono, pozwala ona skupić się Kościo- łowi na właściwej misji ewangelizacyjnej⁴³.

Podsumowując powyższe rozważania, należy zauważyć, że zagadnienie sekularyzacji jest problemem chrześcijanina jako wierzącego, jak i całego chrześ- cijaństwa z bogactwem jego tradycji i doświadczenia. Prawosławna krytyka zagadnienia sekularyzacji odnosi się do różnych sfer współczesnego życia spo- łecznego i kulturalnego. Jednak w jej centrum zawsze pozostaje człowiek, czło- wiek odnoszący się do Boga, który w wierze upatruje jeden z podstawowych elementów swojej samoidentyfi kacji. Krytyka idei zeświecczenia rzeczywisto- ści, jakiej dokonuje Rosyjska Cerkiew Prawosławna, nie ma na celu całkowitego odrzucenia tej idei. Zadaniem prawosławia jest wskazanie nieprawidłowości za- łożeń leżących u podstaw idei sekularyzacyjnej, aby w ten sposób nie dopuścić do absolutyzacji laickiego światopoglądu. Patriarchat Moskiewski za pomocą owej krytyki stara się włączyć w dialog ze współczesnym światem. Jego pozycja przedstawia antropologiczny punkt widzenia, w którym człowiek może zacho- wać swoją tożsamość i godność. Za pomocą owej krytyki Rosyjska Cerkiew Prawosławna próbuje zapobiec negatywnym skutkom przymusowej uniwersa- lizacji świata, świata, w którym nie ma miejsca dla Boga.

42 Sekularyzacja [w:] Słownik katolickiej nauki społecznej, red. ks. W. Piwowarski, Warszawa 1993, http://

www.kns.gower.pl/slownik/sekularyzacja.htm (16.11.2013).

43 Ibidem.

(14)

Резюме

Русская Православная Церковь и проблема секуляризации общества

Вышепредставленная статья посвящена теме отношения Русской Православной Церк- ви к глобальной проблеме секуляризации современного мира. Автор анализирует официальные документы, принятыe Московским Патриархатом, а также выступления Патриарха Московского и всея Руси Кирилла и других иерархов РПЦ касающиеся проблемы секуляризации. Рассуждения пытаются представить критику мировых про- цессов секуляризации, которые приводят к изменениям в формировании человече- ского самосознания, а также отношениях между людьми, в том числе в области за- конодательства.

Nota o autorze

Mgr Daria Janowiec – doktorantka w Instytucie Rosji i Europy Wschodniej Uniwersyte- tu Jagiellońskiego. Absolwentka kulturoznawstwa, specjalność: rosjoznawstwo na UJ oraz fi lologii rosyjskiej w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Oświęcimiu. Interesuje się problematyką współczesnej Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, jej relacji z państwem i społe- czeństwem, wpływu Patriarchatu Moskiewskiego na kulturę po upadku Związku Radzieckie- go oraz tradycji relacji kultury rosyjskiej i prawosławia.