KRAKOW-TH E CAPITAL OF THE POLISH MEDITERRANEAN?

KRAKOW-T H E CAPITAL OF THE POLISH MEDITERRANEAN?

Jacek Purchla

capital ot Poland. The location, just as it did in the past, still determines Krakow s very special bonds with Mediterranean civilisation. For civilisation arrived at Wawel from the South. Over many centuries the South was Krakow's natural window on the world, shaping the city's distinctive identity. And the South means, of course, the Mediter­

ranean! Even in Antiquity, the Moravian Gate bridged the Mediterranean world and the upper Vistula River valley. Material evidence for contacts between the Roman Empire and the Barbaricum of the time can be found in the remains of Roman import, i.e. in coins from the period of Trajan, Fladrian, Aurelian as well as Constantine I and Theodosius, discovered within the boundaries of today's Kraków.

It is also no accident that the oldest written accounts on Krakow appeared in works by authors who hailed from the Mediterranean civilisation. Nearly two thousand years ago, in his famous work, the Alexandrian scholar Claudius Ptolemy mentioned the city of Karrodunon (Kappoöouvov) among over 8000 geographical names. More contemporary scholars, including the Polish historian Joachim Lelewel, identified this as Krakow. By the 10th century, the significance of Krakow on the map of Europe was unquestionable for the Jewish traveller and merchant from Tortosa in Spain, Ibra­

him Ibn Jakub. As a member of the diplomatic legation of Al-Hakam 11, the Caliph of Cordoba, to the court of the Emperor Otto II, he gave us the first written description of Karakoro, the second largest metropolis in the region after Prague in the state of Boleslaus I, Duke of Bohemia. Two centuries later, the Arab geographer Abu Abd Allah Muhammad al-ldrisi, serving at the court of the king of Sicily, included Krakow in his rakow is the only large city in Poland whose elevation above sea level was measured, up to not so long ago, in relation to the surface of the Adriatic Sea. Strange? Not at all... This fact may serve as a metaphor not only for the special relationship between ig th-century Krakow and the Habsburg Monarchy, but also for the unique location of the former

К

Jacek Purchla

KRAKÓW STOLICĄ POLSKIEGO ŚRÓDZIEMNOMORZA?

К

mem morza mierzona była jeszcze nie tak dawno względem lustra Adriatyku. Przypadek? Ależ skądże... To metafora symbolizująca nie tylko szczególne związki dziewiętnastowiecznego Krakowa z monarchią Habsburgów, ale i niezwykłe położenie dawnej stolicy Polski. Przesądziła ona i przesądza o szczególnych związkach Krakowa z cywilizacją śródziemnomorską.

Bo cywilizacja przyszła pod Wawel z Południa. Południe przez wieki stanowiło też dla Krakowa naturalne okno na świat, kształtując niezwykłą tożsamość miasta. A Południe to Śródziemnomorze! Brama Morawska już w czasach antycznych stanowiła pomost pomiędzy światem śródziemnomorskim, a doliną górnej Wisły. Importy rzymskie choćby w postaci odnajdywanych na terenie dzisiejszego Krakowa monet z czasów Trajana, Hadriana, Aureliana, wreszcie Konstantyna l i Teodozjusza l to materialny

dowód kontaktów pomiędzy Imperium Romanum a ówczesnym barbaricum.

Nie przypadkiem też najstarsze wzmianki na temat Krakowa pojawiają się w dziełach badaczy z kręgu cywilizacji śródziemnomorskiej. Już przed nieomal dwoma tysiąca­

mi lat aleksandryjski uczony Klaudiusz Ptolemeusz wśród ponad ośmiu tysięcy nazw geograficznych wymienił w swym słynnym dziele miasto Karrodunon (Kappó5ouvov), które przez badaczy - między innymi Joachima Lelewela - identyfikowane było jako Kraków. Żadnych wątpliwości co do znaczenia Krakowa na mapie Europy Środkowej nie miał już w połowie wieku X podróżnik i kupiec żydowski z hiszpańskiej Tortosy Ibrahim Ibn Jakub - członek poselstwa dyplomatycznego kalifa Kordoby Al Н аката и na dwór cesarza Ottona i - który pozostawił pierwszą pisemną relację na temat Karakoro, dru­

giej po Pradze metropolii w państwie czeskiego księcia Bolesława. Dwa wieki później arabski geograf Abu Abd Allah Muhammad al-ldrisi, działający na dworze króla Sycylii, umieścił w swoim słynnym opisie świata Kraków jako jedno z najważniejszych miast państwa, które nazwał „Buluniia".

famous description of the world as one of the most important cities of a state which he called "Buluniia."

Krakow's natural gravitation towards the Mediterranean civilisation could be best proved by the city's founding myth created in the 13th century by the Bishop of Kra­

kow and chronicler Vincent Kadłubek. In the myth, the city's legendary founder, Krak (Krakus), becomes "Gracchus." This Latinisation of his name was intended to directly link the origins of Krakow with Tiberius Gracchus. Thus the "Roman lineage" of Po­

land's capital drew directly from the civic tradition of Imperium Romanum. These myth-making efforts were finalised when in the 15th century Jan Długosz argued in his chronicle that the legendary founder of Krakow, Krakus, was in fact a Roman, which was demonstrated by the mound erected after his death on the Krzemionki Hills; in the chronicler's view, the mound was a ruler's burial place, resembling the stone tomb of Romulus, the legendary founder of Rome.

For many centuries Rome connected Krakow with the Mediterranean. However, es­

pecially crucial for the city's history was not ancient tradition but Christianity, which in the 10th century became the foundation for the processes of acculturation and integration of the so-called Europe Minor with Latin Europe. Krakow quickly became one of the most important centres of the Roman Church in the territory which is today often called Younger Europe. It was no accident that when the Pope's envoy, Giovanni Paolo Mucante, visited Poland in the late 16th century, he wrote: "It is true what an old adage says, that if there was no Rome, then Krakow would be Rome." Today Krakow's

"Romanness" can be measured not so much with the number of Roman Catholic temples as with the scale of the presence of outstanding Roman art in the city. This fact also proves that the Polish capital's contacts with Rome, the papal seat, were not only of a religious character. What crowned the 1000-year-long relationship between Krakow and the Papacy was the exceptional pontificate of Karol Wojtyła - Pope John Paul 11, who was very closely connected with Krakow.

The Christian tradition broadened Krakow's contacts with the Mediterranean. Pilgrim­

ages to the Holy Land quickly became an important chapter in these unique relations.

As soon as 1162, Jaksa Gryfita went to the Holy Sepulchre in Jerusalem, which led to the foundation of the Norbertine convent in the Krakow district of Zwierzyniec and to the tradition of Emaus (the Easter Monday festivity), which is still popular today.

Miarą naturalnego ciążenia nadwiślańskiej metropolii ku cywilizacji Śródziemnomo- rza stał się stworzony w xni wieku przez biskupa i kronikarza Wincentego Kadłubka mit założycielski Krakowa, w którym legendarny założyciel miasta Krak zamienia się w „Gracchusa". Ta latynizacja miała wprost połączyć genezę Krakowa z Tyberiuszem Grakchem. „Rzymska metryka" stolicy Polski zaś odwoływała się wprost do obywa­

telskiej tradycji Imperium Romanum. Kropkę nad i postawił w X V wieku Jan Długosz, który w swojej kronice dowodził, iż legendarny założyciel miasta Krak był Rzymianinem.

Dowodzi tego usypany po jego śmierci na Krzemionkach kopiec - mogiła władcy - ma­

jący przypominać kamienny grobowiec Romulusa, legendarnego założyciela Rzymu.

Rzym stanowił przez wieki ogniwo łączące Kraków ze Śródziemnomorzem. Zasadnicze znaczenie dla losów miasta nad Wisłą miała jednak nie tradycja antyczna, lecz chrze­

ścijaństwo, które stało się w x wieku fundamentem procesów akulturacji i integracji tak zwanej Europa Minor z Europą łacińską. Kraków stał się szybko jednym z najważ­

niejszych centrów Kościoła rzymskiego na terytoriach młodszej Europy. Nie przypad­

kiem więc wizytujący Polskę u schyłku X V I wieku papieski wysłannik Giovanni Paolo Mucante zapisał: „sprawiedliwe jest tu dawne przysłowie, iż gdyby nie było Rzymu, tedy by Kraków był Rzymem". „Rzymskość" Krakowa mierzyć dziś trzeba przy tym nie liczbą świątyń, a przede wszystkim skalą obecności znakomitej sztuki rzymskiej nad Wisłą. To również dowód na to, iż kontakty stolicy Polski z Rzymem - siedzibą papie­

stwa miały nie tylko charakter konfesyjny. Tysiącletnie związki Krakowa z papiestwem uwieńczył zaś na przełomie X X i xxi wieku niezwykły pontyfikat arcybiskupa Krakowa Karola Wojtyły - Jana Pawła ll w Stolicy Piotrowej.

Tradycja chrześcijańska otwarła szeroko Kraków na kontakty ze Śródziemnomorzem.

Pielgrzymki do Ziemi Świętej szybko stały się ważnym rozdziałem tych szczególnych związków. Już w 1162 roku Jaksa z domu Gryfitów udał się do Grobu Pańskiego w Je ­ rozolimie, czego owocem stała się fundacja klasztoru Norbertanek na krakowskim Zwierzyńcu i popularna do dziś tradycja Emaus. Ponad czterysta lat później wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski ufundował w Kalwarii pod Krakowem wspaniałe za­

łożenie Sacro Monte na wzór jerozolimskiej Via Dolorosa.

Kraków stosunkowo wcześnie znalazł się też w kręgu wielkiej polityki śródziemno­

morskiej. We wrześniu 136^4. roku odbył się tak zwany kongres krakowski, w którym obok gospodarza Kazimierza Wielkiego uczestniczyli liczni władcy europejscy, w tym

Over ц.oo years later, in Kalwaria near Krakow, the voivode of the city Mikołaj Zebrzy­

dowski founded the wonderfully designed Sacro Monte, modelled on Via Dolorosa in Jerusalem.

It was also relatively early that Krakow was included in the great circle of Mediter­

ranean politics. In September 136^ the so-called Congress of Krakow took place, at­

tended, apart from the host, King Casimir the Great, by many European rulers, such as Holy Roman Emperor Charles iv, King Louis 1 of Hungary, and King Valdemar IV of Denmark. A special guest at this "European summit" was King Peter 1 of Cyprus, who wanted to persuade the monarchs gathered in Krakow to organise another crusade.

"The Turkish threat" was then about to become - and remain for several centuries - one of the most crucial problems in the foreign policy of Polish kings, especially after Poland formed a Union with the Grand Duchy of Lithuania in 1385. The thus created Polish-Lithuanian Commonwealth stretched as far as the Black Sea. The death of King Władysław Jagiellończyk in li^kk in the Battle of Varna against the Turkish army opened a 300-year-long period of difficult relations between Poland and the Ottoman Empire.

This was because Poland - spiritually faithful to the Western civilisation - assumed the role of Antemurale Christianitatis. The symbolic cenotaph of Vladislaus of Varna in the Wawel Cathedral is a very apt reflection of the convention of chivalric Poland as the bulwark of Christianity. The apex of this myth, propagated by such outstanding Renaissance intellectuals as Niccolö Machiavelli and Erasmus of Rotterdam, was King John in Sobieski's victory at Vienna in 1683. One of the results of this confrontation of Christianity with Islam is the collection of Turkish tents preserved at Wawel - the biggest of its kind outside of Turkey.

A separate chapter in Krakow's contacts with the Mediterranean belongs to the Jagiel- lonian University. Established by King Casimir the Great in 136^ and modelled on the Italian universities in Padua and Bologna, the Jagiellonian University quickly became a "conveyor belt" for humanistic ideas reaching Poland from Southern Europe. Thanks to the university, Krakow was transformed from a peripheral capital into an important keystone in Polish-Mediterranean relations.

Today, Krakow continues to be seen as the most "Italian" city north of the Carpathians.

Historically, this was caused not only by the artistic patronage of Polish kings but also by the city's intensive economic contacts with Italy. What testified to the importance

cesarz Karol iv, król Węgier Ludwik i król Danii Waldemar. Szczególnym gościem tego

„szczytu europejskiego" był król Cypru Piotr. Namawiał on zgromadzonych w Krako­

wie monarchów do kolejnej wyprawy krzyżowej. „Zagrożenie tureckie" stanie się na kilka stuleci jednym z najważniejszych wątków polityki prowadzonej przez władców rezydujących na Wawelu - zwłaszcza że od roku 1385 Korona Polska związana będzie Unią z Wielkim Księstwem Litewskim. To nowe imperium rozciągało się aż po w y­

brzeże Morza Czarnego. Śmierć polskiego króla Władysława Jagiellończyka w bitwie z Turkami pod Warną w roku l ^ ą . otwiera trwającą przez prawie trzy wieki historię trudnych stosunków Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim. Polska - duchowo wierna cywilizacji Zachodu - przyjęła bowiem na siebie funkcję antemurale christia­

nitatis. Symboliczny grobowiec Władysława Warneńczyka w katedrze na Wawelu dobrze wpisuje się w konwencję rycerskiej Polski jako przedmurza chrześcijaństwa.

Kulminacją tego mitu, propagowanego już przez tak wybitnych intelektualistów epoki renesansu jak Niccolö Machiavelli i Erazm z Rotterdamu, stało się zwycięstwo króla Jana lii Sobieskiego pod Wiedniem w roku 1683. Owocem tej konfrontacji chrześci­

jaństwa i islamu jest znajdująca się na Wawelu największa na świecie - poza Turcją - kolekcja namiotów tureckich.

Osobny rozdział w kontaktach Krakowa ze Śródziemnomorzem napisał Uniwersytet Jagielloński. Założony w roku 136^ przez króla Kazimierza Wielkiego i zbudowany na wzór włoskich uczelni w Padwie i Bolonii, stał się szybko pasem transmisyjnym idei humanizmu docierających z Południa Europy nad Wisłę. Dzięki Uniwersytetowi Kraków był już nie tylko stolicą na peryferiach, ale stał się ważnym zwornikiem w kontaktach Polski ze światem Śródziemnomorza.

Kraków i dzisiaj jest postrzegany jako najbardziej włoskie miasto na północ od Karpat.

Przesądził o tym zarówno mecenat artystyczny królów, jak i żywe kontakty gospodar­

cze miasta z Italią. Miarą znaczenia tych związków stało się ustanowienie w roku 1558 przez króla Zygmunta Augusta stałego połączenia pocztowego pomiędzy Krakowem a Wenecją. Pierwszym dyrektorem poczty został Prosper Provano, a później funkcję poczmistrza królewskiego wypełniał Sebastian Montelupi, bankier kolejnych władców Polski. Liczna kolonia włoska w Krakowie w znaczący sposób kształtowała też wize­

runek renesansowej stolicy. Już od początku wieku xvi toskańscy artyści budowali nową rezydencję królewską na Wawelu. Siła kultury i sztuki włoskiej nie ograniczała się przy tym tylko do dworu ostatnich Jagiellonów. Stopniowo „włoska moda" zeszła

of this relationship was the fact that in 1558 King Sigismund Augustus established a permanent postal connection between Krakow and Venice. The first head of the post was Prosper Provano, and later the role of the royal postmaster was played by Sebastian Montelupi, the banker of successive Polish rulers. A large number of Italians living in Krakow at the time considerably shaped the image of this Renaissance capital.

As early as the early 16th century, Tuscan artists built a new royal residence at Wawel Hill. However, the influence of Italian culture and art was not limited only to the court of the last Jagiellons. Gradually, "Italian fashion" descended from the royal hill to the city below. In the m id-i6th century the Italian architect Giovanni Maria Padovano gave the Cloth Hall (Sukiennice) its Renaissance shape, by likening the building to similar

"palaces of trade" in Padua and other northern Italian cities. The power of Italianism in Krakow, the Italian "costume of the city" in the Renaissance and Baroque era, also vindicates the Mediterranean character of the metropolis on the Vistula River.

Another illustration of the bonds between Renaissance Krakow and Mediterranean culture is a grave at the Remuh cemetery in Krakow. Buried at the heart of the Jewish district of Kazimierz is Eliezer ben Elijah Ashkenazi, a distinguished scholar from the m id -i6 th century, originally from Greece, who at the end of his long career as rabbi (in Cairo, Famagusta and Venice, among other places) settled in Krakow.

One more important chapter in Krakow's relationship with the Mediterranean came in the 19th century. Owing to the partitioning of Poland, Krakow was not only cut off from the Baltic but also found itself within the borders of the Austrian Empire. The natural window for the monarchy was the Adriatic Sea, which also became "Krakow's sea." Thus in the m id-igth century the inhabitants of Krakow could travel - without a passport - not only to the metropolises on the Danube, i.e. Vienna and Budapest, but also to Dubrovnik, Trieste and Venice. For this reason the favourite seaside resort for the people of Krakow at that time was not Sopot on the Baltic coast but Abba- zia, today Croatian Opatija. At that time naval officers from Krakow furthered their careers in the uniforms of the Austro-Hungarian Navy in the Adriatic Sea. Thus the North-South axis, which for centuries had accompanied Krakow's development, in the late 19th and early 20th centuries became particularly important, determining the phenomenon that is the former capital of Poland. The unique climate of the spiritual capital of Poland was formed as if crosswise in relation to the main problem of Pol­

ish geopolitics at the time, stretching from Berlin to Saint Petersburg and Moscow.

z królewskiego Wzgórza do miasta. W połowie wieku xvi wenecki architekt Giovanni Maria Padovano nadał renesansowy kształt Sukiennicom, upodabniając je do „pałaców handlu" w Padwie i innych miastach północnych Włoch. Siła italianizmu w Krakowie -w ło sk i „kostium miasta" epoki renesansu i baroku, jest też swoistą legitymacją śród­

ziemnomorskiego charakteru nadwiślańskiej metropolii.

Miarą związków renesansowego Krakowa z kulturą Śródziemnomorza jest również grób na krakowskim cmentarzu Remuh. W sercu żydowskiego Kazimierza pochowany został Eliezer Aszkenazy, wybitny uczony z połowy wieku xvi, pochodzący z Grecji, który na koniec długiej kariery rabinackiej (m.in. w Kairze, Famaguście i Wenecji]

osiadł w Krakowie.

Kolejnym ważnym rozdziałem śródziemnomorskich związków Krakowa stał się wiek

XI X. W wyniku rozbiorów Polski Kraków nie tylko został odcięty od Bałtyku, ale znalazł

się ostatecznie w granicach cesarstwa austriackiego. Naturalnym oknem naddunajskiej monarchii był Adriatyk, który stał się też „krakowskim" morzem. Tak więc w połowie xix wieku mieszkańcy Krakowa mogli bez paszportu podróżować nie tylko do naddunajskich metropolii Wiednia i Budapesztu, ale i do Dubrownika, Triestu i Wenecji. To dlatego ulubionym kurortem nadmorskim krakowian był wówczas nie nadbałtycki Sopot, lecz Abacja, dzisiaj chorwacka Opatija. Morskie kariery w mundurach austro-węgierskiej marynarki wojennej krakowianie robili wówczas na Adriatyku. Towarzysząca rozwojowi Krakowa przez wieki oś Północ-Południe nabrała więc na przełomie xix i xx wieku szczególnego znaczenia, przesądzając o fenomenie dawnej stolicy kraju. Niezwykły klimat duchowej stolicy Polski kształtował się wówczas niejako w poprzek głównego problemu polskiej geopolityki rozpiętej pomiędzy Berlinem, Sankt Petersburgiem i Moskwą. Ta inna niż na przykład warszawska perspektywa i geopolityczny kontekst stworzyły wyczuwalną do dziś na krakowskim Rynku atmosferę przypominającą - zwłaszcza latem - place miast śródziemnomorskich. „Weneckie" Sukiennice, które w drugiej połowie X I X wieku otrzymały charakterystyczną arkadową kolumnadę - echo Pałacu Dożów, pierwsze na ziemiach polskich kawiarniane ogródki i włoskie cukiernie, wreszcie corso na linii A-В to zaledwie zewnętrzne oznaki śródziemnomorskiej trady­

cji tak mocno zakorzenionej w Krakowie, na północ od Karpat. W tym sensie Kraków i dziś promieniuje swoim śródziemnomorskim duchem na całą Polskę. Jest też dzisiaj niewątpliwie oknem Polski na Południe.

Krakow's own perspective and geopolitical context, so different for example from that of Warsaw, created an atmosphere which can still be felt on the Main Square - an atmosphere that brings to mind, especially in the summer, piazzas in Mediterranean cities. The "Venetian" Sukiennice, which in the second half of the 19th century gained its characteristic arcaded colonnade - an echo of the Doge's Palace, the first cafe- gardens and Italian confectioneries on Polish soil, and finally the Market Square's A-B line resembling an Italian corso - these are just a few external manifestations of the Mediterranean tradition - so deeply rooted in Krakow, north of the Carpathian moun­

tains. In this sense Krakow still today radiates its Mediterranean spirit all over Poland.

Today, undoubtedly, Krakow is also Poland's window looking out on the South.

Kraków owes this position largely to its research centres. Classical archaeology, art history, Arabic, Byzantine, Turkish, and Italian studies are just a few disciplines related to the examination of Mediterranean civilisation which for decades have developed at the Jagiellonian University. The Egyptological collection assembled in the 19th century by the Academy of Learning today graces the Archaeological Museum in Krakow.

Importantly, after World War 11 the Jagiellonian University attracted many students from Arab states.

But the long, multilayered and rich tradition of the relationship between Krakow and the Mediterranean is also an obligation. And this is exactly how the International Cultural Centre, located at the heart of Krakow's Mediterranean - on the Main Square - sees its mission. A particularly good opportunity for us in trying to fulfil our commitment has been provided by taking on the role of coordinator of the Polish network of the Anna Lindh Euro-Mediterranean Foundation for the Dialogue Between Cultures. This is not only an opportunity for Krakow's new opening to the South, but also a confirmation of its aspiration to be the capital of the Polish Mediterranean.

Wielką rolę w tej kwestii odegrała i odgrywa krakowska nauka. Archeologia klasyczna, historia sztuki, arabistyka, bizantynologia, turkologia, italianistyka to tylko niektóre dyscypliny związane z badaniami nad cywilizacją śródziemnomorską, które od dziesię­

cioleci rozwijane są na Uniwersytecie Jagiellońskim. Gromadzone jeszcze w xix wieku przez Akademię Umiejętności zbiory egiptologiczne są dzisiaj ozdobą krakowskiego Muzeum Archeologicznego. Krakowski ośrodek akademicki stał się też po drugiej wojnie światowej nowym adresem dla studentów licznie przybywających nad Wisłę z krajów arabskich.

Długa, wielowątkowa i bogata tradycja śródziemnomorska Krakowa to również zo­

bowiązanie. Tak traktuje też swoją misję Międzynarodowe Centrum Kultury, którego siedziba znajduje się w centrum krakowskiego Śródziemnomorza, przy Rynku Głów­

nym. Szczególną szansą dla nas stało się powierzenie Centrum funkcji koordynatora prac polskiej sieci Eurośrodziemnomorskiej Fundacji Dialogu Kultur im. Anny Lindh.

To nie tylko nowe otwarcie Krakowa na Południe, ale potwierdzenie jego aspiracji do roli stolicy polskiego Śródziemnomorza.