Guliwer. Kwartalnik o książce dla dziecka, 2008, nr 2

GULIWER 2 2008

KWARTALNIK O KSIĄŻCE DLA DZIECKA

• Krystyna Heska-Kwaśniewicz: O tytułach książek, krajobrazie

i poszukiwaniu domu 23

• Izabela Mikrut: Sentymentalizm rozświetlony humorem.

0 zabiegach komizmotwórczych w Ani z Zielonego Wzgórza

w przekładzie Rozalii Bernsteinowej 32

RADOŚĆ CZYTANIA

• Hanna Dymel-Trzebiatowska: Nowości zza Bałtyku 41

• Zofia Ożóg-Winiarska: Symboliczny obraz słonecznika w poezji

dla dzieci 45

• Sylwia Gajownik: Cela w świecie książek i zabaw 52 PRZEKRACZANIE BAŚNI

• Alicja Baluch: O ikonicznym charakterze literatury dziecięcej 57

• Dorota Karecka: Hatifnatowie, tajemnica, rytuały 62 NA LADACH KSIĘGARSKICH

• Barbara Pytlos: Wieczorynki z Wielką Kaczką (A. Onichimowska:

Wieczorynki z Wielką Kaczką) 69

• Barbara Pytlos: Miki Mol (Richard A. Antonius: Miki Mol

1 zaczarowany kuferek czasu, Miki Mol i Straszne Płaszczydło,

Miki Mol i kolczaki) 71

• Izabela Mikrut: W krainie czarów? (Gianni Rodari, Anna Laura

Cantone: Alicja w obrazkach) 73

• Izabela Mikrut: Kroplówka z humorem (Marta Madera: Kroplówka

z marzeniami) 74

• Joanna Wilmowska: Duch Przyjaźni (Louise Arnold: Niewidzialny

Przyjaciel, Szkoła Duchów) 76

kwiecień - maj - czerwiec 2008

W numerze:

• Jan Malicki: Podróże „Guliwera”

WPISANE W KULTURĘ

• Magdalena Kulus: Wyspa Ani

• Grażyna Lewandowicz-Nosal: Modlitwy Ani

• Joanna Malicka: Ania Prababka Pippi

5 10 17 3

• Joanna Wilmowska: Patchwork baśniowy (Lyn Gardner:

Wiejemy do lasu)

• Marta Nadolna: Zapiski myszki z ryjkiem (Roksana Jędrzejewska- -Wróbel: Florka. Z pamiętnika ryjówki)

• Sylwia Gajownik: Wieśniacy kontra miastowy (Krystyna Śmigielska:

Skarb z leśnego grobowca)

• Magdalena Kulus: Świat według Tywonki (Danuta Parlak:

Tajemnicze notesy Tywonki)

• Krystyna Heska-Kwaśniewicz: O związku mlecznej drogi z mlecznymi zębami (Renata Piątkowska: Lemoniadowy ząb)

• Grażyna Lewandowicz-Nosal: Językowe zabawy i nie tylko (Małgorzata Iwanowicz: Bajkowy słownik wyrazów podobnych i przeciwstawnych dla dzieci, Joanna Olech: Trudne słówka, niepoważny słowniczek rodziny Miziołków, Agnieszka Frączek:

Banialuki do zabawy i nauki)

• Agnieszka Sikorska-Celejewska: Wilki jak małe dzieci (Pija Lindenbaum: Nusia i wilki)

• Monika Rituk: Podbój kosmosu (Lucy i Stephen Hawking:

Jerzy i tajny klucz do wszechświata)

• Barbara Pytlos: Książka dla nastolatki (Barbara Kosmowska:

Puszka)

• Monika Rituk: Uroki dojrzewania (Marta Fox: Kaśka Podrywaczka)

• Barbara Pytlos: Świat Andrzeja Żaka (Andrzej Żak: Władca Czasu - Archipelag, Olimpiada zwierząt)

• Joanna Wilmowska: Droga do nieba (Brian Keaney: Tajemnica drabiny Jakuba)

• Bogna Skrzypczak-Walkowiak: Przypadki Erica S. (Eric-Emmanuel Schmitt: Przypadek Adolfa H., Moje życie z Mozartem)

Z LITERATURY FACHOWEJ

• Agnieszka Sikorska: Wokół ksiąg zbójeckich (Grzegorz Leszczyński:

Magiczna biblioteka. Zbójeckie księgi młodego wieku) Z RÓŻNYCH SZUFLAD

• Agnieszka Kapustka: Korczakiada

• Agata Dąbek: Niezwykła przygoda z książką - czyli I Międzynarodowy Festiwal Czytania nad Olzą

• Wykaz książek zgłoszonych do konkursu „Nagroda Literacka”

im. Kornela Makuszyńskiego 2008”

• Jolanta Sładek, Magdalena Tomecka: Moją pierwszą miłością jest teatr, a drugą ilustracja

MIĘDZY DZIECKIEM A KSIĄŻKĄ

• Agnieszka Jakutajć-Zalewska: Lecznicza moc lektury. Słowo o biblioterapii

78 80 82 84 86

87 89 91 93 95 97 9 101

104

107 109 115 116

118

ABSTRACT 129

PODRÓŻE „GULIWERA”

Zbliżają się wakacje i czas wielkiego czytania. Pytanie, jaką książkę polecić młodej osobie, często jest pytaniem miażdżącym. Bo cóż odpo­

wiedzieć? Że musi być dostosowana do wieku młodego człowieka, że musi być atrakcyjna pod względem literackim i estetycznym, że musi preferować wartości etyczne powszechnie akceptowane, że musi...

Ale ten poziom odpowiedzi człowieka doświadczonego i wprawione­

go w szlachetną sztukę czytania nie jest wystarczający. Są bowiem książki spełniające wszystkie te warunki, a jednak są pozycjami mar­

twymi, godnymi zainteresowania niemal wyłącznie koneserów, krytyków literackich, ludzi szukających antropologicznych uniwersaliów. To inny jeszcze świat ludzkich fascynacji, jakże odległy od pasji każdego mło­

dego czytelnika. Młody człowiek musi dokonywać wyborów. Najlepiej samodzielnie; nierzadko metodą prób i błędów. Pierwszego zdania prze­

czytanego, które zachęci do lektury lub doń zniechęci. Jeśli mógłbym sparafrazować słowa naszej Noblistki wygłoszone w Sztokholmie w pa­

miętnym dla nas roku, to mógłbym rzec: „Najtrudniejsze jest pierwsze zdanie, za nim są następne: drugie, trzecie, czwarte - równie trudne”.

Ta delikatność relacji między tekstem a czytającym jest niezwykle ważna. Po pierwsze - nie zrazić. Po wtóre - nie zniechęcić. I tutaj wi­

działbym wielką szansę wakacyjnej lektury. Oczywiście każdy ma swo­

je metody stymulowania i podtrzymywania chęci poznawania dalszych losów bohatera, sposobó w budow ania akcji, dope łn ia n ia fabuły 0 własne przemyślenia. Przenikania świata realnego, rzeczywistego 1 świata fikcji. Sądzę, że kluczem może być autorytet przewodnika, ro­

dziców opowiadających i dyskutujących na równych prawach o lektu­

rze, tak samo jak o wszelkich innych problemach codzienności. Dziec­

ko jest integralną cząstką owej małej społeczności. Jego głos jest rów­

nie istotny, jak każdego innego członka rodziny. A wtedy sakramentalne słowa „nie garb się”, gdy padają pytania trudne lub niewygodne, odchodzą w odległy krąg zapomnienia. W moim odczuciu - to pierwszy warunek budujący więź, ale i autorytet przewodnika po świecie lektur oczekiwa­

nych. Drugi krąg - to niedopowiedzenie, nastrój oczekiwania, zagadki nie do końca rozstrzygniętej i owo pytanie - inspiracja: „Jak myślisz, kto?” i dopełnienie - „uda się?”.

Wreszcie trzeci - „mnie się podobało, bo ..., a tobie?”.

Czas wakacji sprzyja odświętności nie tylko miejsca, w którym prze­

bywamy, czasu - który razem spędzamy, ale i jakości rozmów.

Odległy staje się świat wrzeszczących i okładających się słowami niegodnymi polityków, dziennikarzy, sąsiadów. Przestajemy postrzegać serwisy informacyjne jako kronikę wypadków i zdarzeń tragicznych. Po­

wraca świat normalności, gdzie ludzie spotykani na naszej drodze są ubrani barwnie i fantazyjnie, gdzie do napotkanego człowieka uśmiecha­

my się, a on także odpowiada uśmiechem, gdzie słowo doń kierowane staje się elementem „gry rozmownej”, lekkiej, przyjaznej, sympatycznej, nigdy maczugą, kamieniem, pociskiem.

W ten wakacyjny świat odświętności wpisuje się też lektura książki, fascynacja innymi wartościami niż atakująca nas zewsząd codzienność, stająca się z jednej strony - celem samym w sobie, z drugiej zaś - kontekstem tego, co ponadczasowe, uniwersalne, godne określenia mia­

nem człowieczeństwa.

A po latach we wspomnieniach naszych dzieci z wakacji z książką i rodzicami pozostanie stwierdzenie naszej córki lub syna: „miałam (mia­

łem) szczęśliwe dzieciństwo”.

Jan Malicki

WPISANE W KULTURĘ

Magdalena Kulus WYSPA ANI

Kanada (...), kraj licznej polskiej e m igracji zarobkow ej je s t mało zn a n y p o lskie m u czytelnikow i.

Z powieści i nowel Jacka Londona znamy folklor poszukiwaczy złota, którzy w końcu X IX wieku poko­

nywali przeciwności surowej kana­

dyjskiej północy. Nieco później Wa- Sha Quon Asin - Grey Owl - Sza­

ra Sowa opowiadał młodzieży o ży­

ciu Indian i zwierząt, zwłaszcza bo­

brów. Najbardziej zbliżył Kanadę do Polski Arkady Fiedler, polski pod­

różnik, który reportażami ze swej podróży z lat trzydziestych objął szeroko życie Kanadyjczyków i pięk­

no ich o jc z y z n y 1 - pisała Maria Anna Jarochowska. Można jednak śmiało powiedzieć, że polscy czy­

telnicy mogli poznać Kanadę rów­

nież dzięki Lucy Maud Montgome­

ry. Autorka Ani z Zielonego Wzgó­

rza szczegółowo opisała najmniej­

szą z kanadyjskich prow incji - Wyspę Księcia Edwarda.

Jej powierzchnia to zaledwie 2184 mile kwadratowe. Latem je j łąki, pola i lasy tworzą bogaty ko­

bierzec o licznych odcieniach zie­

leni, kontrastujących z czerwoną ziemią. Kwietne ogródki otaczają schludne, malowane, drewniane domki. W dolinach szemrzą stru­

myki, wpadające do dużych stawów.

Łagodnie falujące wzgórza i malow­

nicze rzeki schodzą ku jasnym , piaszczystym plażom nad błękit­

nym Oceanem Atlantyckim2 - czy­

tamy we wstępie do Pamiętników Montgomery. W Ani z Zielonego Wzgórza odnajdziemy liczne opi­

sy tej malowniczej krainy. Na sa­

mym początku pow ieści m ało­

mówny Mateusz rusza po Anię na dworzec - podróż ta jest pretek­

stem do przybliżenia czytelnikowi przyrody i topografii Wyspy Księ­

cia Edwarda. Śliczna była ta dro­

ga, wijąca się pom iędzy dwoma szeregam i wygodnych domków;

miejscami przecinała laski sosno-

we o balsamicznym zapachu żywi­

cy lub jakąś dolinkę, gdzie wycią­

gały swe gałęzie dzikie śliwy osy­

pane puszystym kwieciem. Powie­

trze nasycone było zapachami nie­

zliczonych sadów jabłoniowych, łąki gubiły się w dali na horyzoncie w purpurze i opalu (...)3- pisze Montgomery. Autorka była do wy­

spy bardzo przywiązana.

Swój zachwyt wyrażała ustami rudowłosej sieroty. Ania jadąc do swojego nowego domu mówi: Ta wyspa to wspaniały, kwitnący ogród!

Już ją kocham i jestem taka szczę­

śliwa, że będę tu mieszkała. Sły­

szałam zawsze, że Wyspa Księ­

cia Edwarda to najpiękniejsze miej­

sce na świecie (...)4.

W A ni z Zielonego W zgórza została opisana przede wszystkim wioska Avonlea zbudowana na trój­

kątnym małym półwyspie, wcinają­

cym się w Zatokę Świętego Waw­

rzyńca, i z dwóch stron otoczona wodą5. Jej pierwowzorem była ro­

dzinna wieś Montgomery - Caven- dish. Odnajdziemy w niej wszyst­

kie ulubione miejsca Ani. Jednym z nich jest Biała Droga Rozkoszy, czyli Aleja. Tak mieszkańcy nazy­

wali odcinek drogi, nad którym sklepiały się dwa rzędy wielkich, rozrośniętych (...) jabłoni, przed wielu laty zasadzonych przez jakie­

goś starego dziwaka rolnika6. Jest tam również Jezioro Lśniących Wód i Aleja Zakochanych. W po­

wieści: Aleja Zakochanych zaczy­

nała się za sadem Zielonego Wzgó­

rza i wiła się poprzez las tak dale­

ko, ja k sięgała posiadłość Cuth- bertów. Była to droga, którą zwy­

kle chodziły krowy udające się na pastwiska i którędy zimową porą zwożono drzewo do kuchni. W rze­

czywistości istnieje ona do dziś.

Pastwiska zamieniono dziś w pola golfowe, a Aleję Zakochanych po­

zostaw iono... zakochanym. Wy­

marzone miejsce na romantyczny spacer, ustronne ławeczki i pokry­

te mchem zwalone pnie aż kuszą,

b y poddać się czarow i m iejsca i zapomnieć na chwilę o panują­

cych tu w iktoriańskich obycza- ja c h 1- czytamy w jednym z arty­

kułów poświęconych wyspie. W ro­

dzinnej wiosce Montgomery znaj­

duje się także Las Duchów, które­

go tak bardzo bała się nastoletnia Ania. Las, choć niewielki, faktycz­

nie sprawia wrażenie wymarłego.

Wysokie, gęsto rosnące drzewa nie dopuszczają światła do poszy­

cia, tylko połamane gałęzie i zsza­

rzała ściółka8- relacjonuje miłośnik Wyspy Księcia Edwarda. Wytrwa­

ły podróżnik na pewno odnalazłby

w Cavendish również Ścieżkę Brzóz.

Była to wąska ścieżka, wijąca się wokół pagórka pośród lasu pana Bella, gdzie światło wdzierając się poprzez szmaragdową ścianę liści było czyste ja k diament. Z obu stron okalały ją młode brzózki o białych pniach i gibkich gałęziach. Papro­

cie, astry i dzikie konwalie rosły tu w wielkiej ilości. Powietrze przesy­

cone było delikatnym, żywiczym zapachem, muzyką tonów ptasich, szmerem i śmiechem wietrzyka pośród koron drzew9- tak opisuje ją Montgomery w Ani z Zielonego Wzgórza. Wszystkie te miejsca - ukochane przez autorkę - stały się dla tysięcy młodych czytelniczek najpiękniejszymi zakątkami na zie­

mi. Wiele z nich „oczyma wyobraź­

ni” spacerowało razem z Anią po czerwonych drogach wyspy.

W swojej najpopularniejszej po­

wieści autorka opisuje również buj­

ną roślinność, jaka otaczała domy bohaterów. Wokół zabudowań w Avon- lea rosły irysy i narcyzy, róże i piwo­

nie. Zielone Wzgórze otoczone było wysokimi wierzbami i równo przy­

ciętymi topolami. Kiedy Ania obu­

dziła się pierwszego ranka po przy- jeździe do Cuthbertów, ze swojej facjatki zobaczyła krajobraz zapie­

rający dech w piersiach: Po obu stronach dworku roztaczały się sady, je d e n pełen jabłoni, drugi drzew wiśniowych (...). Trawniki były żółte od kwitnących mleczów.

W ogrodzie poniżej bzy uginały się pod olbrzym im i kiściam i fioleto­

wych kwiatów. (...) Poza ogrodem, hen ku dolinie, ciągnęły się zielo­

ne łąki, pełne soczystej koniczy­

ny. Tam właśnie płynął strumyk i ro­

sły młode brzózki. Ich smukłe, białe pnie wznosiły się ponad bogate poszycie - p u szyste paprocie, mchy i przeróżne zioła (...)10. Mo­

żemy więc uznać, że Wyspa Księ­

cia Edwarda jest wyspą intesyw- nych kolorów , które z m ie n ia ją się w zależności od pory roku.

Rys. Bogdan Zieleniec

Montgomery potrafiła doskonale nakreślić piórem piękno swojej małej ojczyzny. Znała gatunki ro­

ślin i nie ograniczała ich opisów.

Jednym z nich jest opis ogrodu Barrych: Otaczały go rozłożyste, stare wierzby i wielkie, wysokie sosny, pod którymi tuliły się kwia­

ty nieznoszące nadmiaru słońca.

(... ) K w itły tam różowo stokrotki i wielkie, wspaniałe, karmazynowe piwonie; białe narcyzy o upajającej woni i cierniste różyczki polne;

czerwone, niebieskie i białe orliki i liliow e dzwonki; kępy piołunu, wstęga trawy i mięty; purpurowe bratki, żonkile i mnóstwo słodkiej koniczyny o delikatnym, wonnym, puszystym kwieciu; szkarłatna szał­

wia, wystrzelająca swymi płomien­

nymi lancami ponad wymuskane białe pelargonie11. Co ciekawe, ni­

gdy nie słyszy się, by młodzi czy­

telnicy narzekali na opisy przyro­

dy, które pojawiają się w książkach Montgomery. Są one tak wkompo­

nowane w treść, że stanowią jej integralną część i nie nudzą na­

stolatków.

M ontgom ery pisała nie tylko o dzikiej roślinności i pięknych ogro­

dach. W Ani z Zielonego Wzgórza możemy odnaleźć też wzmianki o uprawach rolnych. Jak pisze Ja- rochowska, rolnicy z Wyspy Księ­

cia Edwarda otrzymali w spadku po swych przodkach głębokie przy­

wiązanie do ziemi, które nauczyło ich starannej pielęgnacji gleby i tro­

ski o zachowanie je j urodzajności na długie lata12. Szczególnie po­

wszechna jest na wyspie uprawa ziemniaków. Kiedy Diana odwiedza Anię z oficjalną wizytą, pyta, czy Mateusz zwiózł już kartofle na sta­

tek. W swoich pamiętnikach Montgo­

mery pisze o konieczności uczestnic­

twa w wykopkach. Nie sądzę, by ktokolwiek był w stanie wznieść się na takie wyżyny cnoty, aby polu­

bić wykopywanie ziemniaków. Ja tego nienawidzę!13 - twierdzi. Ale pod tą samą datą opisuje piękny, jesienny krajobraz, który miała oka­

zję podziw iać podczas tej nie­

wdzięcznej pracy: (...) głębokie, błękitne morze, szafirowy staw, klo­

nowe i brzozowe zagajniki, okry­

wające się właśnie purpurą i zło­

tem, żółte ścierniska i brunatnie­

jące łąki14.

Autorka wielokrotnie opisywa­

ła jesienną przyrodę. W Ani z Zie­

lo nego W zgórza p o ja w ia ją się głównie opisy wiosny i właśnie je ­ sieni - widocznie dla Montgomery te pory roku były najbardziej inspi­

rujące. Jesienią na Wyspie Księ­

cia Edwarda brzozy w kotlinie zło­

ciły się jak światło słoneczne, a klony (...) mieniły się najwspanialszą pur­

purą. Dzikie wiśnie (...) przystroiły się w najcudniejsze ciemnoczerwo­

ne i brunatnozielone odcienie, gdy tymczasem świeża, powtórna zie­

leń pokryła łąki i pola15. Rankami w dolinach pojawiały się mgły - m gły te m ieniły się wspaniałymi barwam i: ametystową, perłową, srebrną, różową i niebieskawą16.

Pola pokryte były rosą, w lesie le­

żały stosy zwiędłych liści, a pomiędzy drzewami słały się zeschnięte, bru­

natne paprocie17. Kanadyjską wio­

snę określała autorka jako piękną, ale kapryśną i ociągającą się. Opi­

sywała drobne, kędzierzawe listki paproci, kw itnące p rzylaszczki oraz różowe i białe pierwiosnki.

W Ani z Zielonego Wzgórza zo­

staje też opisana zima na wyspie, ale jest to opis wyjątkowo skrom­

ny jak na Montgomery. Bohaterka podziwia przyrodę w wigilijny pora­

nek: (...) brzozy i dzikie wiśnie osy­

pane były perłowym szronem; na zaoranych polach bruzdy pokryły się śniegiem18.

Ważnym elementem wyspy jest wybrzeże - wszak leży ona nad Zatoką Św. Wawrzyńca. Montgo­

mery lubiła spacerować nad mo­

rzem i opisywała je w swoich pa-

miętnikach: Morze było srebrzysto- szarą płaszczyzną. (...) Mogłabym siedzieć tam godzinami, wpatrzo­

na w morze z szybującymi nad nim mewami19. Ania Shirley podziwia­

ła je podczas podróży do domu pani Spencer: Wybrzeże morskie było dzikie, zarośnięte i puste. Po prawej stronie rosły gęste, karło­

wate jodły, których nie zdołały zła­

mać lata walki z wichrami morski­

mi. (...) U stóp skał leżały stosy kam ieni wypłukanych przez fale morskie i błyszczały małe, piasz­

czyste zatoczki, usiane lśniącymi kamyczkami (...). Dalej rozpoście­

rało się morze, błyszczące i szafi­

rowe (...). Ania często słuchała od­

głosu fal na swojej facjatce.

Montgomery w swej powieści nie tylko opisuje przyrodę Wyspy Księcia Edwarda, ale też wymie­

nia poszczególne miejscowości, które na niej się znajdują: Carmo-

dy, Białe Piaski czy Charlottetown.

Z ła tw o ścią odnajdziem y je na mapie (mapa taka znajduje się w polskim wydaniu pamiętników autorki).

Wyspa Księcia Edwarda - tęt­

niąca życiem, pełna przyjaznych, dobrych ludzi, kolorowa i sielska - przypomina raj utracony. Czytelni­

cy marzą, by jak Ania i inne boha­

terki Lucy Maud Montgomery od­

krywać to magiczne miejsce, cho­

dzić na długie wędrówki i podziwiać tamtejszą przyrodę. Wyspa jest miej­

scem bliskim tysiącom ludzi na całym świecie. Opisana przez ko­

goś, kto ją kochał, na zawsze za­

gościła w literaturze i sercach czy­

telników.

1 M. A. Jarochowska: Kanada. Kraj i ludzie.

Poznań 1961, s. 5.

2 L. M. Montgomery: Pamiętniki 1889-1897.

Krajobraz dzieciństwa. Warszawa 1998, s. 1.

3 L. M. Montgomery: Ania z Zielonego Wzgó­

rza. Warszawa 1991, s. 20.

4 Tamże, s. 20.

5 Tamże, s. 8.

6 Tamże, s. 23.

I Wyspa Księcia Edwarda. http://www.pinez- k a . p l / i n d e x . p h p ? o p t i o n = c o m _ c o n - tent&task=view&id=1111 [dostęp: 15.05.2008].

8 Tamże.

9 L. M. Montgomery: Ania z Zielonego Wzgó­

rza, s. 108.

10 Tamże, s. 35-36.

II Tamże, s. 81-88.

12 M. A. Jarochowska: op.cit., s. 142.

13 L. M. Montgomery: Pamiętniki 1889-1897.

Krajobraz dzieciństwa, s. 16.

14 Tamże.

15 L. M. Montgomery: Ania z Zielonego Wzgó­

rza, s. 120.

16 Tamże, s. 188.

11 Tamże.

18 L. M. Montgomery: Ania z Zielonego Wzgó­

rza, s. 198.

19 L. M. Montgomery: Pamiętniki 1889-1897.

Krajobraz dzieciństwa, s. 33.

Grażyna Lewandowicz-Nosal MODLITWY ANI

Bohaterkę powieści L. M. Mont­

gomery, je d e n a sto le tn ią sierotę Anię Shirley, poznajemy czekającą na stacji kolejowej na przyjazd opiekuna. W dokładnym portrecie nakreślonym przez autorkę poja­

wiają się dwie wyróżniające dziew­

czynkę cechy - te m p e ra m e n t i wyobraźnia. Te cechy pozwalają jej cieszyć się życiem bez wzglę­

du na okoliczności. W pierwszy poranek na Zielonym Wzgórzu, za­

raz po przebudzeniu Ania uklękła i spoglądała w ten jasny czerwco­

wy poranek oczami błyszczącymi z zachwytu1. Wzrokiem ogarniała rozpościerającą się przed nią prze­

strzeń, spojrzeniem pełnym uwiel­

bienia dla piękna wchłaniała chci­

wie wspaniały krajobraz. Biedne dziecko widziało w swym życiu tak mało pięknych widoków. A to, co ujrzała w tej chwili, przechodziło je j najbujniejsze nawet marzenia! Klę­

czała, z a p o m n ia w s z y o całym świecie, zapatrzona tylko w te cuda wokoło siebie (...)2. Można ten frag­

ment potraktować jako pierwszą modlitwę Ani, niemą modlitwę uwiel­

bienia, pełną podziwu dla Stwórcy.

Wskazuje na to klęcząca postawa dziewczynki, jej zachwyt dla tego, co stworzone, jak i to, że w swojej adoracji zapomina o otaczającej ją rzeczywistości. To bardzo natural­

ne zjawisko - podziw dla tego, co piękne. Ania w chłania w siebie piękno. Kolejna odsłona, prowa­

dząca do zrozumienia religijności bohaterki, ma miejsce tego same­

go dnia wieczorem. Maryla prosi Anię, aby zmówiła modlitwę i po­

łożyła się spać. W odpowiedzi sły­

szy, że dziecko nigdy się jeszcze nie modliło. To stwierdzenie wzbu­

dza zdumienie opiekunki. Drąży temat dalej i pyta kto to je s t Bóg?.

W odpowiedzi słyszy w yrecyto­

waną, szybko i płynnie, gotową ka­

te ch izm o w ą regułę Bóg je s t to duch, nieskończony, wieczny i nie­

zmienny, najwyższa doskonałość i prawda, wszechmocny, wszystko­

wiedzący, rozumny, sprawiedliwy i dobry3. Wypowiedź nieco uspo­

kaja Marylę, ale poucza ona Anię, że to brzydko nie modlić się każ­

dego wieczora. Wyraża też oba­

wę, że Ania jest bardzo niedobrym dzieckiem. Te stwierdzenia nie ro­

bią na dziewczynce najmniejsze­

go wrażenia. Ona nie zajmuje się Bogiem od chwili, gdy usłyszała, że Bóg umyślnie dał jej rude wło­

sy. Posiadanie rudych włosów Ania traktuje jako przekleństwo, jako wyraz największego upokorzenia, czy wię c można zajm ow ać się kimś, kto jest odpowiedzialny, i to umyślnie, za największe życiowe nieszczęście? Oczywiście nie. Jak Bóg Kubie, tak Kuba Bogu. Dodat­

kowy argument, niepozbawiony racjonalno ści, ja ki przedstaw ia dziewczynka, to fakt, że była zbyt zmęczona, aby odmawiać wieczo­

rem pacierz. Ania tłumaczy Mary­

li: wieczorami bywałam zbyt zmę­

czona, aby móc się jeszcze trosz­

czyć o pacierz. Od ludzi, którzy

muszą cały dzień piastować bliź­

nięta, nie powinno się wymagać, aby pamiętali jeszcze o modlitwie.

Czy pani nie je st tego samego zda­

nia?4. Maryla po raz kolejny docho­

dzi do wniosku, że trzeba się za­

jąć religijnym wychowaniem Ani, więcej należy do niego przystąpić bezzwłocznie, nie ma czasu do s tra c e n ia 5. P rosi, aby dziecko uklęknęło. Ania spełnia jej prośbę, ale zadaje pytanie - dlaczego, dla­

czego trzeba klękać do modlitwy?

I kontynuuje - gdybym ja szcze­

rze pragnęła się pomodlić, wiem, co bym uczyniła. Poszłabym sama, samiutka na wielką, piękną łąkę albo lepiej jeszcze do dużego, ciem­

nego lasu i patrzyłabym na obłoki, het, w górę, w te cudne, bezgranicz­

ne, błękitne niebiosa. Wtedy po pro­

stu odczułabym modlitwę (...)6. Dla Ani, w przeciwieństwie do Maryli, modlitwa wiąże się ze spontanicz­

nością, sam otnością, z przeży­

ciem piękna, z przyrodą, przestrze­

nią - tylko tak można się modlić, a właściwie - odczuwać modlitwę.

Są to zdania doskonale charakte­

ryzujące postawę re lig ijn ą Ani, choć trzeba pamiętać, że wypowia­

da je pełna temperamentu jedena­

stoletnia dziewczynka o bujnej wy­

obraźni i marzycielskim usposo­

bieniu. Maryla dalej czuje się za­

kłopotana, rezygnuje z próby na­

uczenia Ani prostej, dziecięcej modlitwy. Jako osoba inteligentna zdaje sobie sprawę z tego, że na­

iwny pacierz, ułożony dla maleństw w białych koszulkach, szepczących go u kolan kochających matek, był nieodpowiedni dla tego piegowate-

go stworzenia nieznającego Bożej miłości ani też nie troszczącego

Rys. Leonia Janecka

się o nią, skoro mu je j nigdy nie ofiarowano za pośrednictwem mi­

łości ludzi, i prosi, aby dziewczyn­

ka sama się pomodliła. Jednocze­

śnie wskazuje dwa podstawowe ro­

dzaje modlitwy - modlitwę dzięk­

czynienia i modlitwę prośby - po­

dziękuj Bogu za wszystkie dobro­

dziejstwa, jakich doznałaś, i proś Go pokornie o spełnienie twoich życzeń1. Ku zdumieniu Maryli Ania rozpoczyna swoją spontaniczną, oryginalną, pełną ufności modlitwę - dziękuje za piękno stworzenia, a w prośbach ogranicza się do dwóch życzeń - pragnie zostać na Zielonym Wzgórzu i prosi Boga, aby uczynił j ą piękną, gdy dorośnie.

Klam rą spinającą spontaniczną modlitwę Ani są dwa sztuczne, ru­

tynowe wyrażenia. Dziewczynka rozpoczyna od słów Litościwy Oj­

cze Niebieski - bo tak mówią księ­

Rys. Małgorzata Zachorowska

ża w kościołach, i kończy epistolar- nym - pozostaję z szacunkiem Two­

ja Ania Shirley. Później przypomi­

na sobie, że powinna na zakończe­

nie powiedzieć amen, bo znowu tak mówią księża w kościołach. W mo­

dlitwie Ani widać różnicę między nie- wyuczoną treścią a gotowymi ka­

techizmowymi wyrażeniami. Ory­

ginalność wieczornego pacierza sprawia, że Maryla postanawia na­

uczyć ją prawdziwego pacierza, po­

życzyć modlitewnik dla młodzie­

ży i posłać do szkoły niedzielnej.

Zdaniem Maryli je st to prawie zu­

pełna poganka. Czy uwierzyłbyś, że się nigdy w życiu nie modliła?8 - za­

daje retoryczne pytanie Mateuszo­

wi. Brak religijnego wychowania jest dla Maryli jeszcze jednym ar­

gumentem, aby zatrzymać Anię na Zielonym Wzgórzu, dodajmy, że ar­

gumentem bardzo ważnym. Edu­

kację religijną dziewczynki potrak­

tuje Maryla w kategoriach swoistej misji. Dzień, który zadecyduje o dal­

szym życiu Ani, został spięty przez autorkę klamrą modlitwy - poran­

ną modlitwą uwielbienia i wieczorną modlitwą dziękczynienia i prośby.

Następnego dnia Ania dowie się, że zostaje na Zielonym Wzgó­

rzu. Rozpocznie też swoją eduka­

cję religijną. Maryla nie życzy so­

bie modlitw, jakie słyszała poprzed­

niego dnia wieczorem. Sama Ania zdaje sobie sprawę, że był to dziw­

ny pacierz, ale nie miałam jeszcze żadnego doświadczenia. Nie moż­

na wymagać, by ktoś modląc się po raz pierwszy w życiu robił to pięknie, prawda?9. Okazuje się, że przed snem Ania wymyśliła inną, jej zdaniem piękną, długą modlitwę, ale rano nic z niej nie pamiętała.

Nic nie szkodzi, jest na to rada, Ania ma się nauczyć na pamięć modlitwy „Ojcze nasz”. Uzna ją za piękną. Co prawda słyszała te sło­

wa ju ż raz w niedzielnej szkole Domu Sierot, ale wówczas nie po­

dobały jej się, gdyż pastor odczy­

tywał zdania głośno, skrzekliwym i żałobnym tonem. Czułam wprost, że on uważa modlitwę za nieprzy­

jem ny obowiązek10. Modlitwa wy­

wiera na Ani wrażenie poezji, mimo że nią nie jest, i brzmi dla niej jak muzyka. To bardzo piękne porów­

nania.

Ogromne wrażenie sprawi na Ani reprodukcja obrazu „Chrystu­

sa błogosławiącego dzieci” , jaki wisi w bawialni na Zielonym Wzgó­

rzu. Posłana przez Marylę po ob­

razek z modlitwą „Ojcze nasz”, za­

tonie w kontemplacji przedstawio­

nej sceny. Utożsami się z jednym z dzieci i będzie o tym tak suge­

stywnie opowiadać, że zaskoczo­

na M aryla w ysłucha je j relacji.

Szybko jednak opiekunka uzna to za brak szacunku. W odpowiedzi usłyszy, że Ania nie miała nic złe­

go na myśli, że przecież czuje sza­

cunek. Maryla wierzy Ani, ale nie pierwszy i nie ostatni raz zasko­

czy ją bezpośredniość czy też, jak to sama określi, bezceremonial- ność wychowanki w stosunku do spraw wiary i religii.

Trzecią prośbą, z jaką zwraca się Ania do Boga, je st modlitwa o sukienkę z modnymi, bufiastymi rękawami. Widząc skromne, prak­

tyczne sukienki, jakie uszyła jej Maryla, Ania powie: tak bardzo się cieszyłam, że może jedna z nich będzie biała z bufiastymi rękawa­

mi - szepnęła smutnie. - Modliłam się nawet o to, chociaż nie bardzo wierzyłam w skuteczność m ojej prośby. Nie przypuszczałam, żeby Pan Bóg miał czas zajmować się sukienką biednej sieroty. Wiedzia­

łam, że to zależy tylko od Maryli.

Szczęściem, potrafię sobie wy­

obrazić, że jedna z nich je s t ze śnieżnobiałego muślinu, prześlicz­

nie przybrana koronkami z trzema bufami na każdym rękawie11.

Wątek modlitwy będzie się jesz­

cze kilkakrotnie przewijał w powie­

ści, zawsze w momentach waż­

nych dla bohaterów.

Po scenie, w której Ania prze­

prosiła panią Linde za niestosow­

ne zachowanie, dziewczynka wraz z Marylą wraca na Zielone Wzgó­

rze. Ania jest szczęśliwa, że idzie do domu, stwierdza, że kocha Zie­

lone Wzgórze, choć przedtem nie kochała żadnej miejscowości i do­

daje teraz potrafiłabym się modlić i nie wydawałoby mi się to wcale tru d n e 12. Maryla poucza dziew ­ czynkę, że nie powinna uważać, że trudno jest odmawiać modlitwę.

W odpowiedzi usłyszy znamienne zdanie kiedy recytować modlitwę nie je s t wcale to samo, co modlić się13. Po raz kolejny widać, że dla Ani modlitwa pozbawiona uczuć, emocji, „recytowana” z pamięci, rutynowo, bo tak trzeba, czy wy­

pada, nie jest prawdziwą modlitwą.

Z podobną sceną czytelnik ma do czynienia dwa rozdziały dalej. Ania jest szczęśliwa, bo zaprzyjaźniła

Rys. Małgorzata Zachorowska

się z Dianą, dziewczynki złożyły sobie uroczystą obietnicę, że będą wiernymi przyjaciółkami. Po po­

wrocie do domu Ania zapewnia Ma­

rylę, że ze szczerą chęcią odmó­

wi wieczorną modlitwę. Kiedy pani Barry pozwoli Ani znowu spotykać się z Dianą, ta czuje się tak szczę­

śliwa, że postanawia ułożyć sobie nową modlitwę wieczorną, aby po­

dziękować Stwórcy za to, co ją spotkało14. Czytelnik nieodmiennie ma wrażenie, że edukacja religijna sobie, a indywidualna modlitwa Ani i jej rozmowy z Bogiem sobie. Szcze­

gólną cechą jest dziękczynienie. Na modlitwie Ania umie dziękować.

Przede wszystkim jest to wdzięcz­

ność Bogu za piękno stworzenia, za piękny, cudowny świat, za np.

mroźny poranek, kiedy szron po­

bielił drzewa, świat wygląda tak, ja kb y go Bóg stworzył dla swojej przyjemności15. Dziękczynienie to bardzo charakterystyczny rys mo­

dlitwy Ani.

Modlitwa ma pomagać w nie­

szczęściu. Po fatalnym w skut­

kach podwieczorku Ania prosiła panią Barry o możliwość dalszego spotykania się ze swoją przyja­

ciółką. Zdecydowana odmowa wy­

wołuje taki komentarz dziewczyn­

ki: teraz nie pozostaje mi nic inne­

go, ja k modlić się. Lecz nie mam wielkich nadziei, czy to pomoże, Marylo. Wątpię bardzo, czy sam pan Bóg potrafiłby coś wskórać u tak upartej osoby16. Jak widać, Ania trzeźwo patrzy na bożą moc, z jej perspektywy świat Boga i lu­

dzi to dwie odrębne rzeczywisto­

ści rządzące się swoimi prawami.

Nieco podobna scena rozegra się na rzece. Ania płynąc w łódce, zorientuje się, że łódka jest dziu­

rawa, przecieka, a ona sama może się utopić. Opowiadając o całym zdarzeniu pani Allan powie: zaczę­

łam się modlić bardzo gorąco, lecz nie przymykałam oczu, wiedziałam bowiem, że jest tylko jeden sposób ratunku: zbliżyć się do pali u mo­

stu, tak żebym zdążyła się wdrapać na jeden z nich. (...) Trzeba było się modlić, ale jednocześnie zrobić to, co należało do mnie: uważać i mieć oko zwrócone na wszystko. Powta­

rzałam bezustannie: Kochany Boże, pozwól, niech tylko łódka przybliży się do pali, a ja już zrobię resztę!11.

Kiedy Ani udało się wdrapać na pal, martwiła się, że w tej sytuacji nie mo­

gła ułożyć pięknej modlitwy, a cała sy­

tuacja była daleka od romantyzmu. Nie­

mniej odmówiła modlitwę dziękczynną i więcej nie zawracała Bogu głowy, li­

czyła na pomoc ludzi. Najgorsze było za nią, po co więc dalej anga­

żować Boga, kiedy trzeba liczyć na siebie i innych.

Dziewczynka doświadcza też i trudności w modlitwie. Trudno się modlić, kiedy jest się pełnym zło­

ści - tak było w chwili, gdy Maryla nie zgodziła się na wyjazd Ani na koncert do Białych Piasków. Ania komentuje ten fakt do Diany w taki sposób: strasznie byłam rozcza­

rowana, Diano. Byłam tak zgnębio­

na, że ułożywszy się do snu, nie chciałam zmówić modlitwy. Lecz potem żałowałam tego i pośród nocy wstałam, żeby się pomodlić18.

Ponownie m odlącą się Anię odnajdujemy, gdy ma już 16 lat, jest więc o 5 lat starsza i właśnie do­

wiedziała się, że doskonale zdała egzaminy do seminarium. Tego dnia w ieczorem uklękła u otw artego okna i w srebrnym świetle wielkie­

go księżyca wyszeptała modlitwę pełną dziękczynień i gorących ży­

czeń, płynących wprost z duszy.

W yrażała ona w dzięczność za czas miniony i pokorne prośby na przyszłość19.

I wreszcie ostatnia modlitwa Ani z Zielonego Wzgórza. Ma ona miej­

sce w noc po śmierci Mateusza.

Ania nie może płakać nawet wów­

czas, gdy w nocy klęczy przy oknie, modli się i patrzy na gwiaz­

dy ponad wzgórzami. To dla niej czas szybkiego dojrzewania, do którego potrzebny jest prawdziwy ból, a taki przyniosła śmierć uko­

chanego opiekuna.

Równie interesujący jest stosu­

nek Ani do kościoła i zajęć w szko­

le n ie d z ie ln e j. W domu s ie ro t uczyła się katechizmu i modlitwy, ale nie pociągało jej to zbytnio.

Trudno więc się dziwić, że pierw­

szy pobyt na niedzielnym nabo­

żeństwie w Avonlea też nie wzbu­

dzi entuzjazmu. Wyposażona w rady i pouczenia Maryli, jak ma się zacho­

wać, Ania wyrusza do kościoła.

Po drodze uplecie wianek i przy­

stroi nim swój kapelusz. Na zaję­

ciach w szkole niedzielnej odpo­

wiada dobrze i szybko, wszystko dzięki staraniom Maryli, należy więc sądzić, że opiekunka solid­

nie podeszła do sprawy religijnego wychowania podopiecznej i wtło­

czenia do jej głowy katechizmo­

wych reguł. Choć nie wiadomo tyl­

ko, czy rozumiała wiele z tych pytań i odpowiedzi20. Więcej o pobycie w kościele dowiemy się z relacji Ani.

W odpowiedzi na pytanie, jak po­

dobała jej się szkoła niedzielna, Maryla usłyszy - wcale mi się nie

Rys. Leonia Janecka

podobała! Jest okropna!21. Kierow­

nik szkoły niedzielnej, pan Bell wyrecytował bardzo długą modli­

twę. Ania nudziła się, nie słuchała go, bo on nie mówił do mnie, mówił do Boga i sam nie wydawał się być tym bardzo zainteresowany22. Rów­

nież zajęcia w klasie nie podobały się Ani, a także samo nabożeństwo prowadzone przez pastora. Kaza­

nie było zbyt długie i nieinteresu- jące, a pastor, zdaniem Ani, nie m iał ani źd ź bła w yobraźni. Na

szczęście dziewczynka, sama ob­

darzona bujną wyobraźnią, najpierw ułożyła sobie modlitwę dziękczy­

nienia, a potem to już pozwoliła myślom bujać do woli. Maryla czu­

je, że powinna skarcić Anię za zbytnią szczerość i śmiałość w wy­

powiadaniu swoich poglądów na poważne sprawy kościelne, gdyby nie to, że poglądy dziewczynki od­

powiadają krytycznemu myśleniu osoby dorosłej. Mamy tu do czy­

nienia z pewnym elementem za­

kłamania - dorosły ma takie same poglądy ja k dziecko, ale z racji swojego wieku boi się je ujawniać.

P rzyw ołać w ypada k la s y c z n ą baśń, w której to dziecko woła, że król jest nagi. Więcej w Ani z Zie­

lonego Wzgórza nie spotkamy już bohaterki w kościele, nie wiemy zatem, czy i jak zmienił się jej sto­

sunek do szkoły niedzielnej i do nabożeństw. Natomiast dalej nie waha się wypowiadać swojego zda­

nia o pastorach wygłaszających próbne kazania po odejściu stare­

go pastora Bentleya. Polubi nowe­

go pastora Allana, gdyż: kazanie miał zajmujące i modlił się z prze­

jęciem, a nie czynił tego jedynie z przyzwyczajenia23. Pokocha też pastorową, która stanie się jej przy­

jaciółką i powiernicą. Odtąd Ania będzie spędzać długie wieczory na herbatkach i pogawędkach u pani Allan.

W powieści rozpoczynającej cykl przygód Ani Shirley ukaże Mont­

gomery trzy rodzaje m odlitwy - dziękczynienia, prośby i uwielbie­

nia. Typowe modlitewne pory to poranek i wieczór. Ania modli się

w pozycji klęczącej przy oknie swojego pokoju. Modli się raczej spontanicznie, własnymi słowami, choć można przypuszczać, że odmawia też i modlitwy katechi­

zmowe. Jej stosunek do Boga jest daleki od zaufania i uwielbienia. Do­

świadczone przez los dziecko wie, że najbardziej powinno polegać na sobie samej, swojej wiedzy, umie­

jętności przewidywania i na innych ludziach. Do Boga trzeba się mo­

dlić, ale On jest daleko, a już na pewno nie ma czasu na zajmowa­

nie się biedną sierotą. Trzeba też pamiętać, że Montgomery opisuje nastoletnią dziewczynkę, w cho­

dzącą w wiek dojrzewania, z jej emocjami, szybko zmieniającymi się nastrojami, jeżeli do tego do­

damy wyobraźnię, w jaką bohater­

kę wyposażyła autorka powieści, to trudno się dziwić, że tak, a nie inaczej wygląda modlitwa Ani. Jest zupełnie inna niż modlitwa Stasia Tarkowskiego, który modlił się z więk­

szą ufnością w bożą opiekę i po- moc24.

Można też sądzić, że religij­

ność Ani zbiega się z religijnością samej L. M. Montgomery, która, zm uszana przez surow ą babkę jako dziecko do modlitwy, podkre­

ślała, że: coś się we mnie bunto­

wało (...). Zm uszać kogoś, aby wypowiadał słowa modlitwy w chwi­

li, kiedy nie je s t w odpowiednim nastroju - kiedy w środku czuje jedynie gorycz i niechęć!25. Tak jak Ania wyobrażała sobie niebo całe w kwiatach, czuła wstręt do utar­

tych, wąskich ścieżek myśli i eks­

presji, czym charakteryzowały się lekcje religii26, a jednak wyszła za

mąż za pastora i bardzo sumien­

nie, jak podkreśla autorka biografii Montgomery, pełniła swoje obo­

wiązki.

1 L. M. Montgomery: Ania z Zielonego Wzgó­

rza. Przekł. R. Bernsteinowa. „Nasza Ksiegarnia”

Warszawa 1973, s. 35, kolejne cytaty również z tego wydania.

2 Tamże, s. 36.

3 Tamże, s. 54.

4 Tamże, s. 55.

5 Tamże.

6 Tamże.

7 Tamże, s. 56.

8 Tamże, s. 57.

9 Tamże, s. 60.

10 Tamże, s. 62.

11 Tamże, s. 84.

12 Tamże, s. 81.

13 Tamże.

14 Tamże, s. 154.

15 Tamże, s. 149.

16 Tamże, s. 134.

17 Tamże, s. 230-232.

18 Tamże, s. 237.

19 Tamże, s. 271.

20 Tamże, s. 85.

21 Tamże.

22 Tamże, s. 86.

23 Tamże, s. 175.

24 O pięknie i istocie modlitwy Stasia pisała Krystyna Heska-Kwaśniewicz w artykule pt. Pu­

stynia, puszcza i miejsca święte w powieści Henryka Sienkiewicza. W: Dzieciństwo i sacrum 2. Studia i szkice literackie. Warszawa 2000, s. 7-11.

25 Gillen M.: Maud z wyspy Księcia Edwar­

da. Warszawa 1994, s. 24.

26 Tamże, s. 136.

Joanna Malicka

ANIA PRABABKA PIPPI Bezpośrednią inspiracją do po­

wstania poniższego tekstu była moja praca nad program em do spektaklu Ania z Zielonego Wzgó­

rza w reżyserii Jana Szurmieja, który został wystawiony w Teatrze

Zagłębia w Sosnowcu. Dziękuję mojemu tacie - Janowi Malickie­

mu - za umożliwienie upublicznie­

nia mojej refleksji nad książką oraz literaturą dziewczęcą i dziewczyńską szerszemu gronu czytelników.

Nieistniejący termin „literatura dziewczyńska” - w odróżnieniu od istniejącego „literatura dziewczę­

ca” - zawiera w sobie element bun­

tu, przekory i łobuzerstwa, a więc postaw tradycyjnie i stereotypowo przypisywanych dorastającym chłop­

com. Postaw, których nie tylko przez długie lata nie wolno było re­

prezentować dziewczętom i dziew­

czynkom, lecz których - z oczywi­

stych względów - nie wykorzysty­

wano w tworzeniu ich literackich portretów. W chwili narodzin i roz­

kwitu literatury skierowanej do młod­

szych czytelników, a więc mniej wię­

cej w połowie XIX wieku, skostnia­

ły system wychowania zakładał, że dziewczynki muszą wypełnić cały szereg ról społecznych, które pozwolą im w przyszłości, już jako dorosłym kobietom, „bezboleśnie”

wpisać się w ramy opresyjnego sytemu, w którym kobieta pozo­

staje bierna i pasywna, zamknięta w czterech ścianach w łasnego domu. Nic więc dziwnego, że po­

staci wychodzące spod piór pisa­

rek (rzadziej pisarzy) epoki około- wiktoriańskiej były dziewczętami doskonale wpisującymi się w ste­

reotyp: grzeczne i porządne, nie- łamiące usankcjonowanych norm społecznych, a nawet nieprzeży- w ające szalonych przygód czy podróży. Jeśli razem z rodzeń­

stwem wyruszały w podróż, to za­

wsze były „tymi rozsądnymi star­

szymi siostrami”, które temperowa­

ły szalone pomysły pozostałych dzieci (np. Dora z Pięciorga dzieci i „czegoś”). Dziewczęta rzadko by­

wały protagonistkami, a ich przy­

gody - jeśli już - skierowane były wyłącznie do grona „czytelniczek płci żeńskiej”. Słowem były to bo­

haterki niestarające się wkradać

Rys. Ingrid Vang-Nyman

w zarezerwowaną dla chłopców (symboliczną) przestrzeń, ale z dru­

giej strony nigdy nieprzekraczają- ce granicy „łobuzerstwa”. W po­

wszechnej opinii dopiero wybitna twórczość Astrid Lindgren zrywa z grzecznym wizerunkiem dziew­

czynki i w prow adza na salony

„łobuziary” - Pippi Langstrumpf, czyli Fizię Pończoszankę i rozbój­

niczkę Ronję.

Trudno się z tym w pełni zgo­

dzić. Powyższe stw ierdzenia to jedynie wycinkowe, by nie powie­

dzieć stereotypowe (sic!), spojrze­

nie na literaturę dziecięcą. Wystar­

czy tu przypomnieć niezbyt grzecz­

ną Alicję w Krainie Czarów z 1865 roku, której tytułowa bohaterka nie tylko przeżywa liczne przygody, ale

je s t zaprzeczeniem w szystkich teorii „wychowawczych” dominują­

cych w ów czesnym Królestw ie Brytyjskim (fakt, iż jest niegrzecz­

na i nie słucha dorosłych, nie tylko pozwala jej na przeżycie przygo­

dy, ale i w pewnym symbolicznym sensie ratuje życie, gdy sprzeci­

wia się woli królowej). Lecz oczy­

wiście to książka wybitna, wymy­

kająca się kanonom i daleko od­

biegająca od czytelniczej codzien­

ności dzieci w XIX i XX wieku. Rzad­

ko p ojaw iająca się, gdy mowa o lekturach skierowanych do naj­

młodszych, bo zawierająca całą gamę pułapek lingw istycznych, a wręcz intertekstualnych, filozo­

ficznych odniesień i intelektualnych zagadek przerastających kompe­

tencje dzieci. U dużo mniej odkryw­

czej Frances Hodgson Bumett (au­

torki m.in. Małej księżniczki i Ta­

jemniczego ogrodu) postaci dziew­

cząt rysowane są mocną i odważną kreską. Oczywiście bohaterki w koń­

cu pokonują swoje „wady” i wkra­

czają na drogę „bycia grzeczną dziewczynką”, ale przecież bywają

„humorzaste”, mają własne zdanie, nieutemperowane charaktery i za­

ciekle walczą z przeciwnościami losu. Może więc tylko w części ma rację Joanna Olech mówiąc:

Dziewczynki rebeliantki w litera­

turze dziecięcej pojawiły się do­

piero wraz z feminizmem - dają upust kobiecej frustracji. (...) Je­

śli ktoś powątpiewa w dyskrymi­

nację kobiet na przestrzeni wie­

ków - niech przestudiuje uważ­

nie literaturę dziecięcą, w której wszystkie stereotypy i społeczne

choroby ujawniają się w dwójna­

sób1.

Wygląda bowiem na to, że lite­

ratura dziewczyńska nie tylko ma znacznie starszy rodowód, niż się powszechnie uważa, ale i od daw­

na, niejako tylnymi drzwiami, prze­

mycała postawę daleką od opre- syjnej uległości. Być może pisarki - same niejednokrotnie wyzwolo­

ne jak na czasy, w których żyły - pokazywały między słowami mo­

del dziewczęcości, który wyraźnie odbiegał od modelu wychowania, w jakim same wyrastały. Burnett była podwójną rozwódką, w dodat­

ku utrzymującą się z własnych do­

chodów i z pracy! Książki dla dzieci nie były dla niej ani zesłaniem, ani ucieczką, ale nade wszystko dro­

gą do światowej kariery i popular­

ności na miarę Joanne Rowling (choć pisała też dla dorosłych, naj­

większe zyski przyniosły jej powie­

ści dla dzieci). Współczesna lek­

tura książek Burnett przefiltrowa- na jest z jednej strony poprzez lata banalizowania i infantylizacji prze­

kazu owych utworów, a z drugiej poprzez medialne powielanie ckli­

wego wizerunku postaci bohaterek jej powieści. Sara ma dla nas twarz słodkiej i mdłej Mary Pickford (do­

dajmy - grała dziesięciolatkę w wie­

ku dwudziestu pięciu lat, a w rolę Pollyanny wcieliła się w okolicach trzydziestki!), nierealnie uroczej Shirley Temple czy rysunkowej, wiel­

kookiej postaci z japońskiej mangi.

Podobnie, lecz chyba jeszcze okrutniej, los obszedł się z Anią Shirley i jej autorką Lucy Maud

Montgomery. Współczesna recep­

cja twórczości pisarki jasno poka­

zuje, jak daleko w czytaniu serii o Ani odeszliśmy od zamierzenia autorki i ja k ogrom ny w pływ na

Rys. Ingrid Vang-Nyman

nasze dorosłe myślenie o tej książ­

ce ma wspomniana wcześniej ba­

nalizacja i infantylizacja wizerun­

ku najsłynniejszej rudowłosej dziew­

czynki na świecie.

Ania w tym roku (dokładnie 20 czerwca) skończyła sto lat. Z księ­

garskich półek patrzy na nas słod­

ka dziewczynka, o kasztanowych (nie zaś rudych) włosach i uroczej buzi, na której próżno szukać pie­

gów. Okładki straszą pastelowymi, kiczowatymi obrazkami. Nawet na interesującej stronie poświęconej setnej rocznicy urodzin postaci,

przygotowanej przez Wydawnictwo Literackie, uśmiecha się do nas urocze dziewczątko w sukienczy- nie, na jaką z pewnością Maryli, Mateusza i Ani nie byłoby stać2.

Rys. Ilon Wikland

Wydaje się, że chodzi tu wyłącz­

nie o kokietowanie młodego czy­

telnika (lub jego rodzica). Tymcza­

sem A nia u M o n tg o m e ry je s t dziewczynką z krwi i kości, może nie najpiękniejszą, ale obdarzoną niezwykłym charakterem, siłą woli i - co najważniejsze - wybitną in­

teligencją. Jest brzydka, chuda i ruda, ma kompleksy, ale zacho­

wuje pogodę ducha. Jest gadatli­

wa, ma szalone pomysły, które nie zawsze wpisują się w tak zwane zasady dobrego wychowania. Jej

„umiłowanie piękna, przyrody”3, któ­

re rzeczywiście w pewnym kon­

tekście pojawia się w powieści, było sposobem na oswajanie bru­

talnej rzeczywistości, sposobem na okiełznanie własnego strachu,

dokładnie takiego samego, jaki od­

czuwała w dzieciństwie osieroco­

na i porzucona pisarka. Montgo­

mery nigdy nie ukrywała, że opo­

wieść o losach Ani jest w pewnym sensie zakamuflowaną opowieścią 0 niej samej. Tym bardziej dziwi, że nie czyta się dziś jej powieści przez ten pryzmat, nie wykorzystu­

je tego klucza. W swoich pamięt­

nikach pisarka przecież jasno kon­

testuje wiktoriańską etykę, wycho­

wanie dziewczynek w świetle mo­

ralnych i religijnych wartości. Wy­

daje się, że wykoślawiony wizeru­

nek Ani i Montgomery zawładnął nie tylko wyobraźnią umęczonych szkolnym analizowaniem lektury uczniów, ale i badaczy, którzy traktują Anię jako (o ironio!) uoso­

bienie protekcjonalnych wyobra­

żeń o tym , co n ajban alniejsze w literaturze dla dziewcząt. A prze­

cież niezwykłość postaci Ani nie polega na tym, że z uśmiechem przechodzi przez życie czy radzi sobie z kłopotami. Ania ma siłę 1 odwagę, jasno wyraża własne zdanie, łamie konwenanse i regu­

ły, ale nie dlatego, że nie potrafi ich dostrzec, ale dlatego, że stają się więzieniem dla zdrowego rozsąd­

ku, szeroko rozumianej wolności i godności. Taką walką o godność jest na przykład ciągłe przeciwsta­

wianie się poglądom pani Linde4, będącej wcieleniem wszystkiego, co skostniałe w odchodzącej w za­

pomnienie kulturze wiktoriańskiej.

Ania całkiem po prostu nie ugina karku, jest krnąbrna jak Pippi, ale i ja k Pippi sympatyczna, wesoła

i - mimo wszystko - szczęśliwa.

I znów należy przypomnieć tu samą postać Montgomery, postać barw­

ną, ale wciśniętą w wytarty frazes

„autorki książek dla dorastających dziewcząt”. Pisarka, na długie lata

Rys. Ilon Wikland

nim europejskie uniwersytety za­

częły nadaw ać ty tu ły naukowe kobietom, studiowała i pracowała, miewała romanse i przelotne mi­

łostki i w niczym nie przypominała uwięzionej w gorsecie konwenan­

sów matrony. Wyszła za mąż w wie­

ku 37 lat (co na początku XX wieku plasowało ją w gronie staruszek), być może z rozsądku, bardzo świa­

domie wybierając życiowego part­

nera, co w owym czasie musiało być aktem praw dziw ej odwagi.

Wystarczy zresztą spojrzeć na naj­

popularniejsze z zachowanych zdjęć z Montgomerym, na którym pisar­

ka zerka na fotografa spod zabaw­

nie przekręconego kapelusza, wy­

raźnie niewiele sobie robiąc z po­

zycji, jaką zajmuje. Pamiętniki, któ­

re zostawiła, nie są - wbrew temu, co pisze Agnieszka Sikorska - traf­

nymi opisami lęków małej dziew­

czynki czy zwykłym i religijnym i rozterkam i5, ale raczej świadec­

twem dojrzewania do samoświado­

mości, w całej rozciągłości i migo- tliwości tego słowa. Co więcej - uni­

wersalność opowieści o Ani z Zie­

lonego Wzgórza zamknięta jest nie tyle w opowieści o ścieraniu się z losem sieroty, ale w czymś dokład­

nie odwrotnym - w łobuzerskim, dziewczyńskim wizerunku boha­

terki. Montgomery pisała barwnie i zabawnie, była autorką błyskotli­

wą, o ciętym języku i świetnym pió­

rze. Autorka najnowszego przekła­

du Agnieszka Kuc podkreśla, że Anię z Zielonego Wzgórza cechuje przede wszystkim humor i ironia, a nie ckliwość, dominująca, jej zda­

niem, w klasycznym już dziś prze­

kładzie R ozalii B ernsteino w ej.

Wydaje się, że nasza lektura Ani...

przesycona je st ową ckliwością, która przesłania nam wszelkie inne aspekty i samo bogactwo lektury.

W książce aż skrzy się od auto­

ironii (romantyczne zachwyty Ani, s ko n tra sto w a n e n a ty c h m ia s to ­ wym, bynajm niej nierom antycz- nym obrazem rzeczywistej sytu­

acji, to ulubiony chwyt Montgome­

ry), zabawnych kłopotów i sytuacji.

W oryginale - według Kuc - pisar­

ka bawi się cytatami i nawiązania­

mi. Słowem - daleka jest od słod­

kiej sielanki, bijącej z okładek pol­

skich wznowień powieści. Ckliwość wydaje się być dominantą kosz­

marnych adaptacji filmowych i sce­

nicznych (musical), a serial z Me­

gan Follows w roli głównej to jedy­

nie bezrefleksyjne przeniesienie

losów Ani na ekran telewizora.

I jeszcze jedno. W Ani... Montgo­

mery odważnie kreśli pełnokrwiste, bardzo prawdziwe portrety kobiet - obok samej bohaterki jest to rów­

nież Maryla, jak pisze Agnieszka Kuc, kobieta wyzwolona, znająca wartość edukacji, niebędąca wca­

le surową starą panną, ale mającą swoje zdanie, mądrą, dojrzałą ko­

bietą. Montgomery obdarza swoje bohaterki własnym zdaniem, po­

glądami politycznymi, ba, pogląda­

mi w ogóle. Czytanie tej powieści to niekłamana przyjemność rów­

nież dla dorosłego czytelnika.

Trudno nie zapytać, skąd więc tak niezasłużona opinia o Ani z Zie­

lonego Wzgórza, przypominająca dopisywanie szczęśliwych zakoń­

czeń baśniom braci Grimm. W y­

daje się, że z powieścią stało się dokładnie to samo, co z literaturą pisaną przez kobiety. Syndrom „li­

teratury kobiecej” , a więc banalnej, gorszej, ckliwej właśnie, odrzuca­

nej i traktowanej a priori jako mniej w artościow ej. Ania z Zielonego Wzgórza nie jest oczywiście po­

wieścią wywrotową, ale bez wąt­

pienia ani przez moment nie ocie­

ra się o sentymentalne „rozmem- łanie”! Wraz z kolejnymi tomami Ania nieco łagodnieje, ale we wszyst­

kich tomach pozostaje osobą nie­

konwencjonalną. Dlatego analo­

gicznie do literatury kobiecej rozu­

mianą literaturę dziewczęcą postu­

luję zamienić na tę dziewczyńską, której prehistoryczne podwaliny dała właśnie Ania. Wartościujemy, bo nie czytamy. Dopiero „dorosła”

lektura tej powieści pokazuje w ca­

łej rozciągłości, jak mylimy się po dziecinnemu ufając kalkom i sche­

matom, wpajanym nam przy pierw­

szej lekturze książki i niejako prze­

noszonej z pokolenia na pokole­

nie.

W arto tu na m arginesie raz jeszcze odwołać się do ciekawego wywiadu, który ukazał się w „Ga­

zecie Wyborczej” przy okazji tego­

rocznego Dnia Dziecka. Agniesz­

ka W olny-H am akało rozm aw ia w nim z Joanną Olech o współcze­

snej polskiej literaturze dla dzieci i - choć oczywiście sam temat roz­

mowy jest zgoła inny - symbolem literatury dla dziewcząt (w domy­

śle cukierkowej i ckliwej) jest wła­

śnie Ania, przeciwstawiona najbar­

dziej „chłopackiej” z polskich lek­

tur szkolnych:

„O ile książki dla maluchów są uniseks, to po siódm ym -ósm ym

roku życia gwałtownie dzielą się na

„babskie” i „chłopackie”. Nic na to nie poradzimy - zanim do głosu dojdą hormony, dzieci nie cierpią płci przeciwnej i jej upodobań. Wia­

domo, że chłopcy bez entuzjazmu czytają Anię z Zielonego Wzgórza, a dziewczynki Krzyżaków6.

A Ania... broni się sama, zwłasz­

cza, gdy sięgają po nią świadomi czytelnicy. Szkoda, że w dosko­

nałej antologii W poszukiw aniu małej dziewczynki nie ma o niej ani słowa. Lecz może jeszcze docze­

ka się rzetelnej, feministycznej in­

terpretacji.

1 A.Wolny-Hamakało, Polska Lindgren na cenzurowanym. Rozmowa z Joanną Olech, http:/

/ wyborcza.pl/1,75475.5263548. Polska_Lind- gren_ na_cenzurowanym.html, 13.06.2008.

2 por.: http:// ania.wydawnictwoliterackie.pl index.php, 13.06.2008.

3 A.Sikorska, Ludzie, książki, piękno i Napo­

leon, czyli o „ Krajobrazie dzieciństw a" L. M.

Montgomery, „Guliwer'’, 2006, nr 4, s. 16.

4 Por. L. M. Montgomery, Ania z Zielonego Wzgórza, ttum. R. Bernsteinowa, Warszawa 1980.

5 A.Sikorska, Ludzie, książki, piękno i Napo­

leon, czyli o „Krajobrazie dzieciństwa” L.M.Mont- gomery, „Guliwer” , 2006, nr 4, s. 16-17.

6 A.Wolny-Hamakało, Polska Lindgren na cenzurowanym. Rozmowa z Joanną Olech, http:/

/wvborcza.pl/1,75475.5263548.1-Polska_Lind- gren_na_cenzurowanym.html 13.06.2008.

Krystyna Heska-Kwaśniewicz O TYTUŁACH KSIĄŻEK, KRAJOBRAZIE I POSZUKIWA­

NIU DOMU

Tytuły poszczególnych tomów cyklu o Ani z Zielonego Wzgórza, ja k i innych książek Lucy Maud Montgomery, zawsze kierują czy­

telnika w stronę krajobrazu, który

jest piękny, pogodny i tajemniczy.

Jego emocjonalny charakter okre­

ślają metaforyczne epitety typu:

szumiące topole, dolina tęczy, Złoty Brzeg, srebrny nów, wymarzony dom, błękitny zamek i inne. Nawet

„zielone wzgórze”, choć pozornie wydaje się zwyczajne, ma w so­

bie coś czarodziejskiego. W jednym z listów do Gilberta Ania pisała:

Moje marzenia są złotozielone, szkarłatem żyłkowane, n a jp ię k­

n iejsze z pięknych ...Puszczam wodze fantazji, wyobrażając sobie, że marzenia przybywają z tajem­

niczej doliny, a rodzą się z ja kie ­ goś mistycznego związku pomię­

dzy najbardziej smukłą i zwiewną spośród brzóz i szemrzącym ru­

czajem 1.

Ania ma bardzo refleksyjny stosunek do krajobrazu, czyta ukry­

te w nim sensy, wyczuwa symbo­

likę i pewną metafizyczność:

Za zagajnikiem i cmentarzem rozciąga się piękna dolina, prze­

cięta połyskującą rudą wstęgą dro­

gi, za którą przycupnęły białe dom­

ki. Niektóre doliny są naprawdę piękne, właściwie trudno wyjaśnić dlaczego (...) Już sam ich widok napawa niezwykłą rozkoszą. Nie­

co dalej na linii wzroku pojawia się moje błękitne wzgórze. Nazwałam je Górą Władcy Burz - wiesz, że uw ielbiam w ym yślać takie n a ­ zw y (,..)2.

Zaskakuje w tym wypadku traf­

ność odczucia metafory doliny, która może oznaczać żyzność, skupie­

nie, szczęście i dobrobyt3.

Tytuły powieści kanadyjskiej pisarki pochodzą z marzeń boha­

terek i są utkane z takiej samej m aterii: realnych znaków prze­

strzeni, baśniowości i oniryzmu.

Zawierają one czytelny sygnał tek­

stowy, pozwalający z jednej stro­

ny na skojarzenia z konkretnym elementem pejzażowym typu: wzgó­

rze, dolina, brzeg, topole, dom, gaj, zamek, gościniec, z drugiej - przy­

dane im określenia niosą określo­

ne asocjacje kolorystyczne i są to zawsze kolory pogodne, o bogatej symbolice, kreujące niezwykły na-

strój. Złoty, srebrny, zielony, tęczo­

wy, błękitny to kolory życia, bogac­

twa, szczęścia, wróżące pomyśl­

ność losu bohaterek. W konwencji tytułów utrzymane są też nazwy ulu­

bionych miejsc bohaterów: „Aleja Zakochanych”, „Las Duchów”, „Źró­

dło Nimf” , „Aleja Wierzbowa”, „Doli­

na Fiołków” , „Jezioro Lśniących

W ód” , „Ścieżka Brzóz” , „Chatka Ech”.

Wiążą one zawsze osobę z kon­

kretną przestrzenią, dziewczęta opi­

sywane przez L. M. Montgomery zawsze są „skądś”: Ania, Rilla, Pat, Emilka, Jana, nawet jeśli są siero­

tami, zostają przypisane do wska­

zanego w tytule miejsca, które oka­

że się dla nich najważniejsze na ziemi. W wypadku Ani tytuły za­

razem znaczą etapy jej życia: Zie­

lone Wzgórze, Avonlea, Uniwersy­

tet, Szumiące Topole, wymarzony dom, Złoty Brzeg i tak dalej. Jej życie zostało rozpisane na miejsca i krajobrazy zmienne o różnych po­

rach roku. Ale one wszystkie będą odnoszone do Zielonego Wzgórza, stanowiącego dla Ani wzorzec kra­

jobrazu doskonałego, bo zobaczo­

nego w dzieciństwie, tak jak dom Maryli i Mateusza będzie dla dziew­

czynki tym domem, do którego będzie m yślą wracała, gdziekol­

wiek by zamieszkała. Do Gilberta pisze z Szumiących Topoli: (...) ten dom ma po prostu duszę i przypo­

mina trochę Zielone W zgórze4- i to podobieństwo jest warunkiem akceptacji.

Kwestia przestrzeni w utworze literackim jest bardzo ważna, po­

niew aż, ja k p isa ł Hans Meyer:

...przestrzeń nie sprowadza się w twórczości literackiej jedynie do danych o charakterze faktycznym, lecz przede wszystkim stanow i specyficzny element strukturalny, który wraz z innymi spokrewniony­

mi z nim elementami, takim i ja k czas, perspektywa narracyjna, po­

stać oraz porządek dzieła, uciele­