1
Sztuka gotyku europejskiego. Architektura
Gotyk to styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji, a swoim zasięgiem objął całą zachodniochrześcijańską Europę. Na wschodzie Europy jego granice terytorialne pokrywają się z zasięgiem Kościoła Katolickiego i przebiegają od Finlandii przez kraje nadbałtyckie, wschodnie rubieże Rzeczpospolitej, Węgry, Północne Bałkany.
Powstanie gotyku, obok przemożnego wpływu Kościoła, związane jest z rozwijającą się pod koniec średniowiecza kulturą dworską, rycerską i mieszczańską.
Gotyk dzielimy zasadniczo się na trzy okresy (z wyjątkiem Anglii, w odniesieniu do której używa się innej klasyfikacji), których czas trwania jest różny dla poszczególnych państw – najbardziej widoczny podział jest we Francji:
gotyk wczesny – XII w.
gotyk dojrzały – promienisty – XIII – pocz. XIV w.
gotyk późny – płomienistym (flamboyant) od XIV do pocz. XVI w.
Po raz pierwszy rozwiązania architektoniczne inicjujące ten styl zastosowano we Francji w XII wieku, w opactwie Saint Denis pod Paryżem podczas przebudowy katedry przeprowadzonej w latach 1140-11444 według projektu opata Sugera. Części zrealizowane za życia opata obejmowały dwuwieżową fasadę zachodnią z przedsionkiem i część wschodnią (obejście prezbiterium).
Opactwo Saint Denis pod Paryżem, grafika z XIX wieku.
2
Nowy nurt architekturze i sztukach plastycznych okazał się bardzo atrakcyjny dla ówczesnych mieszkańców Europy i w dosyć szybkim czasie swoim zasięgiem objął wszystkie kraje związane z Kościołem Katolickim. Nazwa „gotyk”, „gotycki” została użyta po raz pierwszy w połowie XV wieku przez L.B. Albertiego, w następnym została rozpropagowana przez G. Vasariego. Było to pejoratywne określenie opisujące wytwory kultury uważanej za prymitywną i barbarzyńską, odrzucającą klasyczne proporcje. Dla ludności italskiej gotyckie formy architektoniczne były równie obce i niezrozumiałe, tak jak poprzedzający je romanizm.
Jednak styl romański okazał się bardziej trwały i wpływowy, w przeciwieństwie do gotyku.
Gotyk był obcy dla wciąż żywej tradycji antycznej występującej w architekturze na terenie Włoch, stąd też powstało stosunkowo niewiele budowli w tym stylu. Jednymi z najbardziej znanych realizacji gotyckich są: Katedra Narodzin św. Marii (wł. Duomo St. Maria Nascente) w Mediolanie, nieukończona wg pierwotnych planów katedra w Sienie oraz Pałac Dożów w Wenecji. Trzeba tu podkreślić że architektura i styl gotycki nie mają żadnego historycznego związku z plemionami Gotów, które złupiły Cesarstwo Rzymskie.
W architekturze styl ten znamionuje dążność do odciążenia masywu budowli, wertykalizm i przestrzenność, uzyskane przez zastosowanie nowej konstrukcji sklepiennej krzyżowo- żebrowej opartej na łuku ostrym, sprzężonej z systemem podpór i łuków odporowych, filarów wiązkowych i szkarp. W malarstwie i rzeźbie gotyk cechuje zbliżenie do otaczającego świata i obserwacja natury, jak również znaczne odejście od abstrakcyjno-symbolicznej formy wyrazowej typowe dla epoki romańskiej. Większy niż poprzednio udział w formowaniu architektury i sztuki mają elementy laickie oraz artyści świeccy. Sztuka gotycka swoje istnienie zawdzięcza w wielkiej mierze ośrodkom miejskim, które w tej epoce przeżywają gwałtowny progres. Obok dotychczas anonimowych artystów, zazwyczaj stanu duchownego, pojawiają się coraz liczniej twórcy świeccy, wśród zleceniodawców zwiększa się udział elementów mieszczańskich i władzy książęcej.
Cechy architektury gotyckiej
Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę, choć w rzeczywistości był to również bardzo owocny czas w rozwoju architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej). Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga.
Strzelista i ogromna bryła kościoła stała się symbolem czasów, w których religijność łączyła w sobie wyprawy krzyżowe w obronie wiary i pragnienie wzniesienia się ku Bogu.
W kształtowaniu wyrazu bryły dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie. Barwne światło przenikające do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie uduchowienia, a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia kieruje wzrok ku górze.
Styl gotycki był nazywany także stylem ostrołukowym. Jednak i to określenie nie jest w pełni właściwe. Ostry łuk występował nie tylko w architekturze gotyku. Pojawił już (i to
3
znacznie wcześniej) w stylu romańskim oraz w architekturze islamu. Jednak to w architekturze i sztuce gotyku nadano mu uniwersalne znaczenie, stał się niejako jego znakiem rozpoznawczym i powszechnie stosowanym elementem dekoracyjnym.
Łuk ostry, złożony zazwyczaj z dwóch odcinków kół, wraz z rozwojem gotyku staje się niejednokrotnie coraz bardziej skomplikowany.
W Anglii pojawił się tzw. łuk Tudorów, łuk przybiera postać tzw. oślego grzbietu, a nad niewielkimi otworami występuje tzw. łuk kotarowy.
Łuk kotarowy.
Łuk Tudorów.
Obok łuu ostrego, bardzo charakterystyczne dla tego stylu architektonicznego jest zastosowania sklepień krzyżowo-żebrowych. Wykorzystanie w konstrukcji sklepiennej żeber
4
krzyżowych opartych na ostrołuku, pozwoliło na zmniejszenie ciężaru wysklepków, a tym samym dawało możność wzniesienia sklepień na większą niż dotychczas wysokość.
W miejsce litego muru romańskiego, który na całej długości dźwigał ciężar sklepienia, w konstrukcji gotyckiej wzmocnienia wymagały tylko te partie budowli, które za pośrednictwem żeber krzyżowych i międzyprzęsłowych przejmowały ciążenie sklepień – a zatem filary międzynawowe i przyścienne służki wewnątrz budowli, a na zewnątrz szkarpy.
Zmiana metody organizacji sklepienia pozwoliła na zerwanie z romańskim modułem systemu wiązanego, w którym przęsłu kwadratowemu z nawy głównej odpowiadały dwa kwadraty przęseł bocznych. Spowodowało to rewolucję w organizacji wnętrza budowli, sklepienie ostrołukowe można bowiem rozpinać zarówno nad kwadratem jak i nad prostokątem, trapezem czy trójkątem, co daje budowniczemu zupełnie nowe możliwości konstrukcyjne.
Komputerowy model pokazujący możliwości konstrukcyjne gotyku po zastosowaniu sklepień krzyżowo-żebrowych.
Kolejnym elementem decydującym o sposobach konstrukcji budowli gotyckich jest system przypór neutralizujących ciśnienie ciężaru murów. W budowlach halowych (o równej wysokości naw) ciężar sklepień przechodził na filary międzynawowe części środkowej oraz na ściany oporowe części bocznych, które na zewnątrz wzmacniano przyporami w formie szkarp.
Rodzaje gotyckich sklepień: a) krzyżowo-żebrowe, b) gwiaździste, c) kryształowe, d) sieciowe.
5
Widok na gwiaździste sklepienie zastosowane w kościele św. Andrzeja w Hildesheim (Niemcy).
W budowlach bazylikowych (w których nawa środkowa jest wyższa i szersza od bocznych) problem niwelowania ciężaru sklepień rozwiązywano w dwojaki sposób:
- Poprzez wykorzystanie łuków oporowych, które przenosiły ciężar ze ścian nawy głównej na system wysuniętych w górę murów szkarp zewnętrznych. Ujęta w ten układ łuków oporowych, górna część bazyliki gotyckiej tworzyła bardzo skomplikowany i malowniczy układ form łączących się z powszechnie stosowanymi elementami dekoracyjnymi – pinaklami, fialami czy maszkaronami. System ten stosowano tam, gdzie głównym materiałem budowlanym były ciosy kamienne.
- Poprzez wykorzystanie systemu filarowo-szkarpowego, tam gdzie do budowania świątyń używano cegieł. Szkarpy dostawiane były do filarów międzynawowych, nawy boczne mają osobny system oszkarpowania.
6
System łuków oporowych wykorzystanych w konstruowaniu sklepień w katedrze Notre Dame w Paryżu.
Architektura sakralna we Francji
Styl gotycki w architekturze sakralnej najpełniej rozwinął się na terenie Francji. Do najbardziej znanych katedr powstałych w początkowej fazie istnienia stylu należą:
Katedra Notre-Dame w Nayon (rozpoczęta w 1140-1150) została zbudowana na ruinach kościoła spalonego w 1131.
7
Katedra w Nayon o prezbiterium z pięcioma kaplicami w obejściu, ma jeszcze na wzór romański półkoliście zamknięte ramiona transeptu. Również na wzór romański, fasadę zachodnią (westwerk) i wschodnią flankowały po dwie wieże.
Katedra Notre-Dame w Laon (rozpoczęta 1155-1160)
Katedra w Laon należy do największych gotyckich świątyń we Francji. Trzynawowa z trzynawowym transeptem i chórem z obejściem, zachowuje system wiązany. W ciągu swojego istnienia była wielokrotnie przebudowywana. Około 1230 roku słynny średniowieczny rysownik Villard de Honnecourt wykonał szkice wież katedry.
Domenico Quaglio (1787-1837), widok katedry w Reims.
8
Katedra Notre-Dame w Reims posiada potrójną nawę poprzeczną i krótkie, pięcionawowe prezbiterium. Zamknięta jest w części wschodniej ambitem, do którego przylega pięć kaplic.
Część wschodnia została ukończona już w 1241 roku. Całe wnętrze (wraz z głębokością środkowej kaplicy) mierzy 141 m długości, a wysokość sklepienia trójkondygnacyjnej nawy głównej osiąga 38 m.
Katedra Notre-Dame w Paryżu była budowana blisko 200 lat.
Katedrę Notre-Dame w Paryżu wzniesiono na wyspie na Sekwanie, zwanej Île de la Cité, w miejscu po dwóch kościołach powstałych jeszcze w IX wieku. Jej budowa trwała ponad 180 lat (1163–1345). Jest to bazylika pięcionawowa z takimże chórem i jednonawowym transeptem. Transept katedry znajduje się w jej centralnej części, prawie pośrodku między wieżami zachodniej fasady a wschodnią apsydą. Nieznacznie występuje on poza mury zewnętrzne naw bocznych. Dobudowane w późniejszym okresie kaplice wokół obejścia dodatkowo wyrównują granicę zewnętrznych ścian z murami transeptu. Sześciodzielne sklepienie nawy głównej dźwigają potężne kolumny, w podwójnym obejściu pojawiają się sklepienia trójdzielne. Fasada paryskiej Notre-Dame to klasyczne rozwiązanie, wielokrotnie potem naśladowane. Trójdzielna, o części środkowej nieco szerszej, w dolnej kondygnacji otwiera się szerokimi portalami o bogatej dekoracji portali i węgarów. Przez cała szerokość przechodzi nad nim pas galerii królewskiej, nad nią położona jest partia okien z rozetą w części środkowej, powyżej galeria arkadowa, a najwyższej kondygnacji znajdują się wieże.
Katedra została bardzo zniszczona w pożarze, który miał miejsce w kwietniu 2019 roku.
9
Pożar katedry Notre-Dame w Paryżu w kwietniu 2019 roku.
Wiek XIII przynosi pełny rozwój architektury sakralnej we Francji. Katedry realizowane na terenie Il-de-France ujawniają powtarzany wielokrotnie program zawierający dominację prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic na obwodzie, ograniczenie korpusu do trzech naw oraz redukcję wystających ramion transeptu. Ukrywane i maskowane dotąd łuki oporowe rozrastają się do zdwojonych konstrukcji przeprutych arkadami. Jednocześnie podnosi się wysokość tych budowli, co jest bardzo widoczne w przypadku trzech najsłynniejszych z nich – katedr z Reims, Amiens i Chartres.
Fasada katedry w Chartres, rysunek z XIX wieku.
10
Katedra w Chartes wzniesiona jako budowla romańska kilkukrotnie zniszczona pożarami, została przebudowana w nowym stylu. Po spaleniu w 1194 roku rozpoczęto budowę obecnie zachowanej świątyni, którą zakończono w 1260 i konsekrowano w obecności króla św.
Ludwika. Poza połkolistyn chórem z podwójnym obejściem, jej założenie posiada wszystkie wymienione wyżej elementy rozwiniętego stylu gotyckiego. Najważniejsze sposób nich są trójstrefowy układ wnętrza oraz zwielokrotniona konstrukcja łuków oporowych wynicowanych na zewnątrz konstrukcji. Imponujące zestawy rzeźb figuralnych i zachowany zestaw ponad dwustu witraży świadczą o niezwykłym bogactwie estetycznym tego dzieła.
Oprócz wyżej wymienionych na uwagę i dokładniejszą analizę zasługują jeszcze inne kościoły z Francji: kaplica pałacu monarchów francuskich Sainte Chapelle, katedra w Amiens (Pikardia), koronacyjna katedra królów francuskich w Reims (Szampania), katedra w Rouen, katedra w Soisson, katedra w Coutances i wiele innych. Jednym z najbardziej widowiskowych budowli gotyckich we Francji jest majestatyczne opactwo Mount Saint Michel położone na małej wyspie na kanale La Manche (Normandia), które zdradza obecność wpływów gotyku angielskiego.
Opactwo na wyspie Mont Saint Michel, Normandia w północnej Francji.
Architektura gotycka w Anglii
W Anglii panowały odmienne warunki społeczne, ekonomiczne i klimatyczne niż we Francji.
Silne było przywiązanie do wcześniejszych form architektonicznych. Przeważają układy horyzontalne i niezmiernie wydłużone rzuty budowli o prosto zamkniętych prezbiteriach.
Powtarzane jest rozwiązanie znane z okresu romańskiego – wieża na skrzyżowaniu nawy głównej i poprzecznej, nad zdwojonym transeptem. Wznoszone kościoły często odznaczały
11
się dużymi rozmiarami. Wysokość wież często przekracza 100,0 m (np. kościół w Salisbury – 123,0 m), natomiast sklepienia nawy głównej wznoszą się średnio 20-25 m nad poziomem posadzki. Nie są zatem zbyt wysokie co ogranicza rozpięcie łuków oporowych.
Kościoły te noszą bardziej dekoracyjne niż konstrukcyjne znamiona gotyku.
Za najstarszą uchodzi katedra w Durham, gdzie już w 1133 roku, a więc przed Saint Denis, zastosowano konstrukcję krzyżowo-żebrową i luki oporowe ukryte pod dachami. Całość załażenia posiada układ wiązany i silne akcenty romańskie
Pod wpływem rozwiązań zastosowanych w burgundzkiej katedrze w Sens została wzniesiona katedra w Canterbury. Posiada prezbiterium dobudowane znacznie później, na przełomie XIV i XV wieku, zrealizowane w tzw. stylu perpendykularnym czyli bardzo ozdobnym. Wpływ francuski oznaczył się w XII wieku w katedrach wybudowanych w Chichester oraz Lincoln, w postaci spiętych służkami filarów i półkolistych zamknięć chórowych. Najsilniej doszedł do głosu w rzucie kościoła opactwa w Westminster, zaznaczył się także w katedrze w York.
Katedra pw. Najświętszej Maryi Panny w Salisbury powstawała w latach 1220-1320.
Najbardziej rodzime elementy „angielskiego” stylu gotyckiego zastosowano w katedrze w Salisbury, wzniesionej w latach 1220-1250. Łączy ona w sobie wszystkie najbardziej charakterystyczne elementy gotyku angielskiego, jej bryła jest rozciągnięta horyzontalnie,
12
posiada dekoracyjne sklepienia gwiaździste, ma też wysoką wieżę, zbudowana na planie kwadratu na skrzyżowaniu naw.
Wnętrze katedry w Salisbury
Od XIV wieku rozwija się w Anglii bardzo dekoracyjna wersja stylu gotyckiego, pojawiają się łuki obniżone promieniste maswerki, powszechnie stosuje się sklepienia gwiaździste i siatkowe oraz bardzo dekoracyjne sklepienia wachlarzowe. Tę fazę rozwoju angielskiego gotyku najpełniej ilustrują katedra w Wells, chór katedralny w Ely oraz kolegiata w Beverley.
Około 1370 roku styl dekoracyjny ustępuje nowej fazie gotyku angielskiego zwanej perpendicular style (styl perpendykularny). Jest to styl silnie akcentujący kierunki pionowe operujący w laskowaniach spłaszczonymi łukami Tudorów, z którymi silnie kontrastują wachlarzowe sklepienia. Posługuje się też stropami o stalaktytowych zwisach oraz siatkami nie mających znaczenia konstrukcyjnego maswerków. Styl ten panuje aż do XV wieku w niewielkich budowlach – kaplicach i małych kościołach. Najbardziej znane przykłady to kaplica Kings College w Cambrige i kaplica Henryka VII w opactwie Westminster w Londynie.
Rozmach najważniejszych budowli gotyckich wiąże się nie tylko z rozwojem sztuki budowlanej, ale także z rosnącą pozycją władzy świeckiej i mieszczaństwa, które w wielu przypadkach było fundatorem budowli stawianych w poszczególnych miastach. Skromniejsze kościoły powstawały przy ośrodkach zakonnych hołdujących regule ubóstwa i skromności.
Większość z tych kościołów uległa dewastacji w czasie protestantyzacji Anglii w XVI i XVII wieku oraz walki z katolicyzmem.
13
Witraże oraz dekoracja ścian i sklepienia w stylu perpendykularnym, Cambridge King's Chapel ok. 1446-1451.
Architektura gotycka w Niemczech
Styl gotycki dociera na tereny Niemiec z Francji w połowie XIII wieku. Pierwszymi budowlami gotyckimi w Niemczech są zrealizowane przez budowniczych francuskich z Île- de-France i Szampanii kościoły w Trewirze (ok. 1230) i Marburgu, Magdeburgu oraz prezbiterium katedry w Kolonii (po 1248), którego plan przypomina rozwiązanie zastosowane w katedrze w Amiens. Wokół prezbiterium powstał obejście wraz z wieńcem kaplic. Przyjęte z Francji rozwiązania konstrukcyjno-architektoniczne powodują odejście od wcześniejszych, bardzo rozpowszechnionych na terenie Niemiec romańskich form kościołów z dwoma chórami (muzycznym i kapłańskim), podwójnymi transeptami i bocznymi portalami.
W kolejnych dziesięcioleciach, stopniowo, budowniczowie niemieccy odchodzą od wzorów francuskich. Gotyk niemiecki, w zależności od obszaru wykazuje nieco odmienne cechy. Na północnych terenach, uboższych w surowce kamienne, przeważają na ogół niewielkie ceglane kościoły halowe. Spotykane są także kościoły budowane z kamienia w układzie jedno- i trójnawowych hal. Na terenach południowych częściej można spotkać budowle z kamienia w układzie bazyliki.
14
Gotycka katedra w Magdeburgu.
Pierwszymi nosicielami stylu gotyckiego w odmianie burgundzkiej są cystersi. Pod ich wpływem następuje przebudowa sklepień, m.in. w Trewirze, Spirze, Moguncji i Wormacji.
W następnej fazie powtarzane są modele katedr z Laon i Soissson. Układ kościoła z Laon jest naśladowany w katedrze w Magdeburgu i kościele klasztornym w Limburgu, z kolei w Bambergu i Naumburgu skopiowano konstrukcje wież. Wpływy z Soissson można dostrzec w kościele św. Elżbiety w Marburgu oraz w kościele św. Gereona w Koloni.
Najbardziej rozpoznawalnym kościołem gotyckim Niemiec jest katedra w Kolonii, jest to jeden z największych kościołów w historii. Budowano ją z przerwami blisko 600 lat.
Prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic ukończono w 1322 roku, a wzorowano się na układzie z Amiens. Transept i konkurs nawy budowano do 1519, zaś całość ukończono na podstawie planów XIV wiecznych dopiero w 1880. Jeśli do tego dodamy zniszczenia z czasów drugiej wojny światowej oraz zniszczenia w wyniku oddziaływania kwaśnych dreszczów w czasach najnowszych, staje się jasne, że w czasie tak długiego czasu jej konstrukcja i dekoracje ulegały gruntownym przemianom. Mimo to, katedra kolońska stanowi jedno z najwybitniejszych dzieł architektury gotyckiej.
15
Nocny widok na katedrę w Kolonii od strony Renu.
Z południowych regionów Niemiec na uwagę zasługują katedry w Ratyzbonie (Regensburgu) i Ulm, których budowa rozciągnięta była od XIII do XV wieku. W Niemczech północnych, szczególnie w Brandenburgii i na Pomorzu, z braku surowca kamiennego, rozpowszechniona była architektura ceglana. Na uwagę zasługują tu Kościół Mariacki w Lubece oraz kościół św.
Mikołaja w Stralsundzie.
Architektura gotycka we Włoszech
Jak już było wspomniane gotyk nie przyjął się w pełnej swojej postaci na terenie Italii.
Zdecydowało o tym przywiązanie do tradycji klasycznych oraz polityczne rozbicie Włoch na
16
małe państewka, które rywalizując ze sobą stały jednocześnie w opozycji do władzy cesarskiej, a ta utożsamiana była z politycznym wpływem w obszarze architektury. Niemniej jednak, popularność stylu w krajach północnej Europy zaznaczyła się różnymi ingerencjami w konstrukcję i wygląd powstających budowli. Przyjęło to postać stopienia elementów gotyckich z lokalnymi formami architektonicznymi, przy zachowaniu ich italskiego charakteru.
Fasada katedry w Sienie
Dla wielu historyków sztuki i podróżników Siena, największy ośrodek południowej Toskanii, odwieczny rywal Florencji, jest najpiękniejszym miastem Europy. Rzecz nie do rozsądzenia, ale katedra sieneńska z pewnością należy do najwspanialszych. Prace przy jej wznoszeniu podjęto w 1229 jeszcze w stylu pizańskim (lokalna odmiana stylu romańskiego), z czasem modyfikując ją w duchu docierającego z Francji gotyku. Największy udział w obecnym wyglądzie miał kierujący od 1284 budową Giovanni Pisano, twórca fasady z wielką rozetą i smukłymi wieżami po bokach. Bogactwo dekoracji rzeźbiarskiej łączy się tu z tradycyjnymi, toskańskimi efektami kolorystycznymi (wykorzystanie różnobarwnych marmurów). Strzelistą kampanilę (wieżę), o wzrastającej wraz z kondygnacja liczbą arkad w oknach (od jednej do sześciu), ukończono w 1313.
17
Wieża (kampanila) katedry w Sienie ze stopniowo zwiększającą się liczbą przezroczy (arkad).
W początkach XIV w. stojąca u szczytu potęgi republika sieneńska zapragnęła prześcignąć ogromem katedrę florencką. Architekt Lando di Pietro rozpoczął wielką rozbudowę świątyni (1339). Dotychczasowa katedra miała stać się transeptem nowej. Niestety wielka epidemia dżumy (Czarna Śmierć – ówczesna pandemia!), która spustoszyła Europę w latach 1347-1351, potem klęski w wojnach z Florencją, a także błędy konstrukcyjne doprowadziły po poniechania zamiarów. Pozostały tylko fragmenty nowego korpusu nawowego, współcześnie włączone w zabudowę przykatedralnego placu. We wnętrzu, o ścianach wykładanych na przemian pasami białego i czarnego marmuru, obok wspaniałej, wzorzystej posadzki (1372-1562), szczególną wartość posiadają także ambona autorstwa Giovanniego Pisano oraz freski Pinturicchia nad wejściem do Biblioteki Piccolominich.
Giovanni Pisano, ambona we wnętrzu katedry sieneńskiej zrealizowana w latach 1287-1296.
18
Fasada katedry w Mediolanie.
Katedra Narodzin św. Marii w Mediolanie (wł. Duomo St. Maria Nascente di Milano) – jest gotycką marmurową katedrą i jednym z najbardziej znanych budynków w Europie. Jej wymiary – 157 metrów długości i 92 szerokości – plasują ją na 3 miejscu wśród europejskich świątyń. Znajduje się przy głównym placu miejskim, w centrum Mediolanu. Na zewnątrz katedra ozdobiona jest przez 2245 figur, 135 sterczyn, 96 rzygaczy, i około kilometra maswerków. Budowa katedry finansowanej przez Gian Galeazzo Viscontiego rozpoczęła się w 1386 roku a ostatnie wykończenia wykonano na polecenie Napoleona w roku 1809. Zegar słoneczny umieszczony w nawie przy wejściu jest największy na świecie.
Pinakle – detal dachu katedry w Mediolanie
19
Bryła katedra w Mediolanie, fotografia z początku XX wieku.
Pałac Dożów (wł. Palazzo Ducale) – siedziba władców i rządu Wenecji, jest budynkiem o złożonej przeszłości architektonicznej. W pierwszym okresie miał charakter obronny, później stał się budynkiem urzędowym, w którym odbywały się prace najwyższych władz Wenecji. Przebudowywany przez wiele lat w XV uzyskał swoją współczesną postać. Prace ukończono w 1442 w gotyckim stylu flamboyant. Styl ten cechowała drobiazgowość i wielka ilość drobnych detali. Stosowane w nim łuki stały się ostrzejsze, przegięte w formie „oślego grzbietu”, w detalach wykorzystywano kształt płomienia lub rybiego pęcherza.
Fasada Pałacu Dożów w Wenecji, widok od strony zatoki, XV wiek.
20 .
Pałac Dożów na starej fotografii, Wenecja.
Po utracie niepodległości przez Republikę Wenecką pałac Dożów stał się siedzibą władz francuskich, później austriackich. W latach 1811-1904 część pomieszczeń zajmowała biblioteka Marciana. Obecnie w gmachu znajdują się muzeum Museo dell’Opera z ekspozycją 42 oryginalnych kapiteli z arkad na elewacjach zewnętrznych (zgromadzone po renowacji przeprowadzonej pod koniec XIX wieku). Do zwiedzania udostępnione są także pomieszczenia pałacowe dekorowane freskami m. in. Veronese (m.in. Apoteoza Wenecji) i Jacopo Tintoretto – Raj. Na fryzie Sali del Maggior Consiglio umieszczono poczet 76 dożów weneckich. Miejsce, w którym powinien znajdować się portret doży Martin Falier zasłonięte jest kirem (doża został ścięty w 1355 za spiskowanie przeciw republice). (Wikipedia).
21
Fasada kościoła dolnego bazyliki św. Franciszka w Asyżu.
Bazylika św. Franciszka w Asyżu – kościół poświęcony św. Franciszkowi z Asyżu, znajdujący się w umbryjskim mieście Asyż. Bazylika została zbudowana na Wzgórzu Piekielnym (nazwa szczytu związana jest z wykonywanymi na nim wyrokami śmierci), podarowanym zakonowi przez mieszkańca Asyżu, Szymona Pucciarellego. Reguła zakonu nie pozwala na posiadanie dóbr, zatem teren ten już od 1228 roku stanowił własność Watykanu. Dzień po kanonizacji św. Franciszka, w dniu 17 lipca 1228, papież Grzegorz IX poświęcił miejsce budowy i zmienił nazwę wzgórza na Wzgórze Rajskie.
Budowa kościoła dolnego trwała dwa lata, a w 1239 zakończono prace nad wznoszeniem bazyliki, konwentu i dzwonnicy.
Wnętrze kościoła dolnego bazyliki św. Franciszka w Asyżu, ołtarz papieski otoczony późnogotyckimi freskami
22
Klasztor minorytów powstawał równolegle z budową kościoła. Nazwa konwent została przyjęta ok. 1300 r. W 1230 przeniesiono ciało św. Franciszka do kościoła dolnego i pochowano je w krypcie pod głównym ołtarzem. Gotycko-romański kościół zaprojektował zakonnik i architekt Eliasz Bonbarone. Prace nad upiększaniem budowli trwały jeszcze wiele lat. W 1253, przed konsekracją bazyliki, zakończono je w kościele dolnym. Kościół zdobiony jest licznymi freskami autorstwa: mistrza szkoły pizańskiej – Giunta Pisano; florenckiej – Cimabue, Giotto; rzymskiej – Jacopo Torriti, Pietro Cavallini, Filippo Rusuti; oraz sieneńskiej – Pietro Lorenzetti i Simone Martini. Kwestia autorstwa części z nich (m.in.
Giotta) jest niepewna lub sporna.
Gotyckie budownictwo świeckie
Nie można sobie wyobrazić jakiegokolwiek ważniejszego zabytku architektury gotyckiej wyłączony z zespołu miejskiego. Jest to czas wielkiego rozwoju urbanistycznego i wytworzenia pewnych form zabudowy. Centrum miasta średniowiecznego stanowi rynek, wokół którego w mniej lub bardziej regularnym układzie wytyczane były działki budowlane, zamknięte w pierścień murów obronnych. Obok budowli sakralnych, pojawiają się imponujące budynki świeckie, do których należą ratusze, sukiennice czy siedziby cechów.
Rozbudowa miast i siedzib władców to przede wszystkim doskonalenie ich funkcji obronnych, które musiały zabezpieczyć ich mieszkańców przed coraz to doskonalszymi technikami oblężniczymi. Niezwykle malownicze są systemy murów obronnych z umieszczonymi w nich basztami i bramami.
Brama Holsztyńska w Lubece.
23
Okres gotyku to nie tylko udoskonalenie machin oblężniczych, ale i w jego schyłkowym okresie pojawia się artyleria zmieniająca sposoby prowadzenia oblężeń miast. Mury obronne wieńczy krenelaż (blanki), działania obrońców ułatwiają hurdycje wysunięte do przodu hurdycje, zastąpione następnie machikułami.
Gotycki krenelaż.
Hurdycja – drewniany ganek w górnej części murów obronnych, wystawał przed lico zewnętrzne muru, dawał osłonę obrońcom w czasie oblężenia.
24
Schemat wykorzystania machikułu w czasie oblężenia murów miejskich.
Nad poszerzonymi fosami buduje się najczęściej mosty zwodzone, podnoszone w całości lub w części przy murach. Po podniesieniu stanowią dodatkową osłonę bram.
Zamek Bodiam w południowej Anglii zbudowany w 1385 roku.
Przedpole chronią budowane barbakany połączone szyją z bramami w murach obronnych.
Na znaczeniu tracą donżony. W drugiej połowie XV wieku, w dolnej partii murów pojawiają się otwory strzelnicze dla ustawionej po jej wewnętrznej stronie dział artyleryjskich.
25
Schemat barbakanu w fortyfikacji gotyckiej.
Coraz większe znaczenie w zabudowie miast mają ratusze, siedziby władzy miejskiej.
W budowlach wznoszonych po północnej stronie Alp przeważa układ, w którym na parterze lokowane są hale targowe, a piętro zajmują biura i pomieszczenia obrad rajców. Wraz z rozwojem pełnionych funkcji budowle są rozbudowywane. W podziemiach coraz częściej lokowane są więzienia i izby tortur, a w nadziemnych częściach budowli sale sądownicze.
Miejskie zbrojownie początkowo lokowano także w pomieszczeniach ratusza. Z czasem przeniesiono je do osobnych budowli zwanych arsenałami, a amunicję do prochowni.
W miastach leżących w pobliżu szlaków handlowych pomieszczenia handlowe w ratuszach szybko stają się zbyt małe. Stąd często pojawiają się osobne budowle pełniące tę funkcję.
Ponadto bogate cechy rzemieślnicze budują swoje własne hale mieszczące również biura, sale zebrań i pokoje gościnne.
Ratusz miejski w Leuven, zbudowany w latach 1439–1463 w brabanckim stylu późnogotyckim.
26
Na obrzeżach miast powstają szpitale, budowane najczęściej przez bractwo Św. Ducha (rzadziej zajmują się tym inne zakony). W szpitalach oprócz jednej czy też dwóch izb dla chorych mieści się kaplica, sale dla zakonników i pomieszczenia gospodarcze.
Domy bogatszych mieszczan w końcowej fazie gotyku to budowle złożone z dwóch części połączonych niewielkim dziedzińcem. Część frontowa mieści na parterze pomieszczenia przeznaczone dla klientów, a na piętrze izby mieszkalne właściciela. Za podwórkiem, w części tylnej, lokowane są zazwyczaj na parterze składy, stajnie, wozownie. Piętro zajmują pomieszczenia dla służby. Początkowo były to budynki drewniane w całości lub budowane z kamienia albo cegły, w części dolnej z piętrem w konstrukcji drewnianej. Powtarzające się pożary zmusiły do zastąpienia drewna materiałami niepalnymi.
Dom Protzena – kamienica mieszczańska w Stargardzie
Rozwiązania materiałowe
Nadal istotną rolę w budownictwie odgrywał kamień. Zwłaszcza elementy konstrukcyjne przenoszące znaczne naprężenia ściskające musiały cechować się dużą wytrzymałością oraz odpornością na działanie czynników atmosferycznych.
Żebra łęków i filarów systemu przyporowego umieszczone po zewnętrznej stronie budowli były narażone na opady deszczu i mróz. Zwłaszcza w tych miejscach lepiej sprawdzał się ściśle dopasowany kamień. Stosowana w tych miejscach cegła była nie tylko mniej odporna, ale także podczas wznoszenia budowli wymagała więcej czasu i cierpliwości z uwagi na
27
zastosowanie do jej łączenia wolno twardniejącej zaprawy wapiennej. Jej mniejsza wytrzymałość powodowała z kolei zwiększenie przekrojów, a wrażliwość – konieczność jej zabezpieczenia okładzinami z płyt kamiennych.
Zachowały się także budowle, w których przy pogrubionych filarach międzynawowych i zmniejszonej smukłości nawy głównej, ukrywano łęki oporowe pod zadaszeniem.
Na terenach uboższych w kamień znacznie częściej sięgano do cegły jako głównego materiału, a budowle stawiano w układzie halowym. Cegła zdobiona jest różnobarwną polewą (stalowoczarną, brunatną, zieloną lub czerwoną). Układało się ją w wielobarwne wzory zdobiące obramowania np. portali lub płaszczyzny ścian. Od tego tła często odcinały się tynkowane blendy urozmaicające szczyty budowli.
Elementy i detale architektury gotyckiej
Gotyk podkreśla wertykalne ukształtowanie budynku i zastosowanie szkieletowej konstrukcji.
Zastosowanie łuków przyporowych, ostrych łuków w elementach konstrukcyjnych i sklepień krzyżowo-żebrowych pozwoliło na prawie całkowite wyeliminowanie ściany, zastąpionej przez okna wypełnione witrażami.
Ściany wypełnione oknami z witrażami w kościele Sainte Chapelle, Francja.
28
Masywne filary stosowane w romanizmie zmieniły się w gotyku w pęki służek, których przedłużeniami stały się żebra sklepienne.
Przejście żeber w służki.
Część obciążeń przenoszonych na żebra sklepienne przerzucano powyżej dachów na dobudowane z zewnątrz wieże zwieńczone ostro zakończonymi pinaklami (inne nazwy to fiala lub sterczyna). Jest to pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki, zakończonej od góry iglicą, której krawędzie udekorowane są żabkami i która zwieńczona jest kwiatonem. W postaci bardziej ozdobnej miał kształt ażurowej kapliczki z maswerkami.
Rzędy pinakli na dachu katedry w Mediolanie.
29
W budowlach halowych siły te przejmowały skarpy. Podparcie sklepień na żebrach pozwoliło na wprowadzenie sklepień żebrowych przekrywających pola o dowolnym kształcie. Udoskonalenie techniki pozwoliło na bardziej racjonalne wykorzystanie przekrojów żeber.
Rząd przypór południowej ściany bazyliki kapitulnej pw. św. Marcina w Landshut
Skarpa, inaczej: szkarpa, przypora to pionowy element konstrukcyjny budowli, mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku w postaci ukośnego filara. Zadaniem przypory jest wzmocnienie ściany oraz przenoszenie ciężaru sklepienia (lub sklepień) budowli na podłoże (grunt, fundament). Różny, często zawiły układ żeber, prowadzi do konstrukcji wielu odmian sklepień żebrowych o fantazyjnym rysunku.
Konsole podpierające służki.
30
Całości wrażenia dopełniała dekoracja rzeźbiarska, pokrywająca kapitele kolumn i służek, zworniki (klucze) w miejscu przecięcia się żeber, konsole podpierające służki, a także fasady zewnętrzne, w szczególności koncentrująca się na portalach zwieńczonych trójkątną wimpergą i w galerii królewskiej.
Zwornik sklepienia żeber sklepiennych w Chełmnie.
Przykład gotyckiej wimpergi z Francji.
Wimperga (niem. Wimperg) to dekoracyjny detal architektoniczny w kształcie wysokiego trójkąta, wieńczący szczyt portalu albo ostrołuk okna. Wimpergi były charakterystycznymi
31
elementami stosowanymi w architekturze gotyckiej oraz wykorzystywanymi w zdobnictwie neogotyckim (XIX w.). Kwiaton (fr. fleuron) – detal architektoniczny charakterystyczny dla motywów architektury i sztuki gotyku, wykonany w kształcie kwiatu o rozłożonych pączkach w otoczeniu zazwyczaj czterech liści na kilku poziomach czasem uzupełniany żabkami.
Kwiatony były powszechnie stosowane w architekturze gotyckiej na terenie Polski.
Kwiaton gotycki.
Wśród ornamentów rzeźbiarskich występujących w świątyniach gotyckich pojawiają się motywy roślinne i zwierzęce. Artyści chętnie sięgają do rodzimych wzorów, wykorzystując powszechnie znane kształty np. winorośli, bluszczu, liści koniczyny, dębu czy najzwyklejszych polnych kwiatów. Motywy roślinne przeplatają się z wizerunkami ptaków i innych zwierząt. Nie obce są fantazyjne stwory w postawie wyprostowanej, albo skulone (maszkarony), niekiedy pełniące rolę rzygaczy.
Maszkarony z katedry Notre Dame w Paryżu.
32
Artysta średniowieczny tworzył na chwałę Boga (ad majorem Dei gloriam). Szczyt zdobią niewielkie wnęki zwane blendami, których wnętrze często pokrywane jest tynkiem, a czasem urozmaicane podziałem przy pomocy laskowania (maswerku). Maswerk (z niem. Maßwerk) – dekoracyjny, geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia lub zrobiony z cegieł, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza, rozety itp. Występuje także jako dekoracja ścian, murów, wimperg, blend. Taki element jest nazywany ślepym maswerkiem. Pierwszy maswerk pojawił się w kaplicach katedry Notre Dame w Reims – maswerk geometryczny (ok. 1230). Z czasem maswerki stawały się coraz bardziej ażurowe, a elementy geometryczne w nich zastosowane coraz bardziej skomplikowane. Początkowo była to kombinacja kół, sześcioliści, łuków ostrych. W gotyku dojrzałym i późnym zaczęto stosować motyw rybiego pęcherza oraz cztero- i trójliścia.
Maswerk z motywem rybiego pęcherza w kościele św. Jakuba w Nysie.
Jednym z najbardziej elementów architektonicznych gotyku jest rozeta, inaczej różyca.
Nazwa ta pochodzi z języka francuskiego, rosette – różyczka, oznacza ornament architektoniczny w kształcie rozwiniętej róży. Występował już w antycznym Rzymie, swoją największą popularność uzyskał w sztuce romańskiej a zwłaszcza gotyckiej. W architekturze gotyku rozetą nazywa się okrągłe okno wypełnione witrażem i ornamentem maswerkowym, umieszczone nad głównym portalem kościoła. Najbardziej efektowne i majestatyczne rozety pochodzą z kręgu gotyku francuskiego.
33
Przykład rozety gotyckiej w katedrze w Strasburgu. U góry wygląd od zewnątrz budynku, na dole witraż rozety rozświetlony światłem słonecznym.
Bibliografia:
Dzieje sztuki powszechnej, praca zbiorowa, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990 Gombrich E.H., O sztuce, wyd. Arkady, Warszawa 2007
Herbert Z., Siena, opowiadanie z tomu Barbarzyńca w ogrodzie, różne wydania, np. Fundacja Zeszytów Literackich, Warszawa 2004
Sztuka Świata, t. 4, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1990
Watkin D., Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2006 https://www.historiasztuki.com.pl/strony/002-00-10-STYLE-GOTYK.html
https://pl.wikipedia.org/wiki/Gotyk
Gotyk (tytuł oryg. Gothic) – brytyjski film fabularny z 1986 roku, wyreżyserowany przez Kena Russella.
