Dynamika zmian powierzchni leśnych na terenie gminy Suchy Las w okresie 1940-2000

(1)

ANDRZEJ MACIAS, ALEKSANDRA MICHALCZYK

DYNAMIKA ZMIAN POWIERZCHNI LEŒNYCH

NA TERENIE GMINY SUCHY LAS W OKRESIE 1940–2000

ZARYS TREŒCI

W pracy przedstawiono wyniki badañ nad dynamik¹ zmian powierzchni leœnych na terenie gminy Suchy Las w okresie 1940–2000. Gminê tê wybrano ze wzglêdu na jej ciekawy podzia³ przestrzenny, zwi¹zany z istnieniem na jej terenie poligonu wojskowego Biedrusko. Badania przeprowadzono na podstawie porównania zalesienia gminy, opracowanego na podstawie map topograficznych dla lat: 1940, 1960, 1980 i 2000. Jednoczeœnie analizie poddano liczbê kompleksów leœnych oraz wielkoœæ wylesieñ i zalesieñ. Przez ca³y ten okres badana gmina by³a podzielona przestrzennie na dwie charakterystyczne jednostki. D³ugotrwa³e rozdzielenie funkcji i zupe³nie ró¿ne u¿ytkowanie tych dwóch jednostek przestrzennych doprowadzi³o do wykszta³cenia siê skrajnych ró¿nic krajobra-zowych. W badanym okresie powierzchnia leœna w gminie wzros³a z 23,75 do 43,5 ha, przy czym powierzchnia lasów na terenie poligonu zwiêkszy³a siê z 24,45 do 42,04 ha, a poza nim zmniejszy³a siê z 2,3 do 1,46 ha. Poligon wojskowy na terenie gminy Suchy Las znacznie ogranicza mo¿liwoœæ wykorzystania przestrzeni, zmniejsza o ponad po³owê obszar, który móg³by byæ przeznaczony pod inwestycje, ale z drugiej strony – tak du¿y obszar zielony (zalesienie dla tej czêœci gminy wynosi 36,1%) jest bogactwem przyrodniczym, podnosi atrakcyjnoœæ krajobrazow¹ tej jednostki administra-cyjnej i sprzyja naturalnemu rozwojowi roœlinnoœci. Natomiast teren poza granicami poligonu jest bardzo ma³o zalesiony (zalesienie tej czêœci gminy wynosi zaledwie 1,2%) ze wzglêdu na konieczn¹ kondensacjê wielu funkcji na niewielkim obszarze, a dalszy rozwój gospodarczy gminy mo¿e doprowadziæ do kolejnych ubytków powierzchni leœnych w tej czêœci.

WSTÊP

Problem zmian powierzchni leœnych jest stale aktualny, poniewa¿ ze wzglêdu na istotne walory œrodowiskowe nale¿y zmiany te kontrolowaæ i nadawaæ im odpowiedni kierunek. Do analizy w ni-niejszym opracowaniu wybrano gminê Suchy Las, która jest jednostk¹ bardzo specyficzn¹ – po pierwsze dlatego, ¿e le¿y w bezpoœrednim s¹siedztwie du-¿ego miasta, co poprzez powi¹zania spo-³eczno-ekonomiczne ma znacz¹cy wp³yw na jej œrodowisko przyrodnicze. Obszar ten mo¿e byæ traktowany jako zaplecze mieszkalno-rekreacyjne dla mieszkañców Poznania, dlatego du¿e zalesienie jest tam bardzo po¿¹dane jako element

po-zytywnie wp³ywaj¹cy na zdrowie i sa-mopoczucie ludzi, a tak¿e jako otulina terenu zurbanizowanego. Drugim czyn-nikiem stanowi¹cym o specyfice gminy jest fakt, i¿ ponad po³owê jej powierz-chni stanowi teren trwale u¿ytkowany militarnie, wy³¹czony z gospodarowania przestrzeni¹. Brak znacznej antropopre-sji na tym terenie przez ponad pó³ wie-ku zaowocowa³ du¿ym nasileniem wtór-nej sukcesji.

CEL I ZAKRES PRACY

G³ównym celem opracowania jest prze-œledzenie zmian w lesistoœci gminy Su-chy Las w granicach administracyjnych 2007

(2)

obowi¹zuj¹cych od 1986 r. Teren gminy, o ³¹cznej powierzchni 11654 ha, po³o-¿ony jest w województwie wielkopol-skim na pó³noc od miasta Poznania, z któ-rym bezpoœrednio graniczy.

Obliczenia procentowego udzia³u za-drzewieñ w ogólnej powierzchni gminy dokonano w poszczególnych okresach, tj. rozgraniczonych cezur¹ lat: 1940, 1960, 1980 i 2000, nastêpnie wykonano opra-cowania graficzne dotycz¹ce deforestacji i zalesiania terenów podczas tych trzech dwudziestoleci i na tej podstawie okreœ-lono dynamikê zmian zalesienia i wyko-nano zbiorczy bilans ubytków i przyro-stów powierzchni zadrzewionych. Rozwa-¿ania te przeprowadzono te¿ dla dwóch ró¿nych czêœci gminy, tj. w granicach poligonu (62,6% pow. gminy) i poza jego obrêbem (37,4% pow. gminy).

Jako ramy chronologiczne wybrano okres miêdzy 1940 a 2000 r. Interwa³ ten przyjêto z tego wzglêdu, ¿e w³aœnie od 1940 r. teren poligonu mo¿na uznaæ za praktycznie nie zasiedlony (w 1939 r. zlikwidowano istniej¹ce tam wczeœniej wioski Glinno, £agiewniki i Chojnica). Okres badawczy, trwaj¹cy w sumie 60 lat, podzielono na trzy czêœci trwaj¹ce po dwadzieœcia lat jako podstawê do po-równania kierunków i tempa zachodz¹-cych zmian.

W niniejszym opracowaniu poruszo-no problem badañ krajobrazowych, wi¹-¿¹cych siê z kompleksow¹ geografi¹ fi-zyczn¹, a od pewnego czasu nazywanych za TROLLEM (1939) ekologi¹ krajobrazu.

Po przeprowadzeniu analiz kartograficz-nych i statystyczkartograficz-nych rozpatrywano pro-blem zmian powierzchni leœnych w aspek-cie syntez krajobrazowych. Zajmuj¹cy siê t¹ dziedzin¹ PIETRZAK (1998) podkreœli³

bowiem fakt, ¿e w pocz¹tkowym sta-dium antropogenicznym dochodzi zwy-kle do rozdrobnienia jednostek krajo-brazowych (w tym przypadku lasów), póŸniej jednak powstaj¹ du¿e, jednolite

powierzchnie. Ten sam trend zaobser-wowano dla gminy Suchy Las, gdzie pod koniec okresu badawczego powsta-³y du¿e p³aty leœne, zastêpuj¹c grupy ma³ych.

METODY BADAWCZE I MATERIA£Y ZÛRÓD£OWE

Badania zmian powierzchni leœnej w gmi-nie Suchy Las przeprowadzono w opar-ciu o przestrzenne rozmieszczenie kom-pleksów leœnych, ich wielkoœæ, zanik oraz przyrost. Analizy wykonano przy wyko-rzystaniu map topograficznych, na bazie których wyznaczono tereny zalesione. Wyznaczone obszary sta³y siê podstaw¹ do dokonania pomiaru pola powierzch-ni zalesionych w poszczególnych okre-sach i wizualizacji ich przestrzennego rozmieszczenia.

Do badañ wykorzystano nastêpuj¹-ce mapy topograficzne, odpowiadaj¹nastêpuj¹-ce w mniejszym lub wiêkszym stopniu przy-jêtym cezurom czasowym, co by³o spo-wodowane dostêpnoœci¹ materia³ów Ÿród-³owych:

· rok 1940: Meßtischblatt Topogra-phische Karte w skali 1:25.000, arkusze: 3466 Wargowo, 3467 Owinsk, 3567 Po-sen Nord, 3566, 3566 Sady, wydane w ro-ku 1940 przez die Koeniglisch Preus-sischer Landesaufnahme w Berlinie;

· rok 1960 – mapa topograficzna po-wiatu poznañskiego w skali 1:25.000, wydana w roku 1962 przez Zarz¹d To-pograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w Warszawie;

· rok 1980 – mapa topograficzna Polski w skali 1:25.000, arkusze: 422.22 PrzeŸmierowo, 423.11 Suchy Las, 412.44 Rokietnica, 413.33 Murowana Goœlina, wydanie z roku 1980;

· rok 2000 – mapa topograficzna Polski w skali 1:50.000, arkusze: N-33--130-d Oborniki i N-33-130-b Poznañ,

(3)

wydane przez G³ówny Urz¹d Geodezji i Kartografii w roku 1999.

W pracy obszary leœne zosta³y su-biektywnie podzielone na ma³e i du¿e kompleksy leœne. Do ma³ych zaliczono te o powierzchni do 0,3 ha w³¹cznie, a do du¿ych te, których powierzchnia wynosi powy¿ej 0,3 ha. Taki podzia³ wynika³ ze skali opracowania i jego szczegó³owoœci oraz chêci uwzglêdnie-nia wszystkich powierzchni leœnych. Pod-czas analizy dokonano nie tylko pomia-rów powierzchni leœnych w poszczegól-nych czêœciach gminy, ale tak¿e ilo-œci kompleksów leœnych w tych dwóch wspomnianych wczeœniej grupach wiel-koœciowych.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA LASÓW GMINY SUCHY LAS

Tereny leœne w gminie Suchy Las nale¿¹ do Nadleœnictwa £opuchówko. Lasy te do XV w. stanowi³y szeroki pas puszcz rozci¹gaj¹cych siê wzd³u¿ doliny Warty. Intensywny rozwój rolnictwa i osadnic-twa przyczyni³ siê do intensywnej wy-cinki tych lasów (H£ADY£OWICZ1932).

Do-piero objêcie poligonem czêœci obszaru gminy przyczyni³o siê do odrodzenia drzewostanów. W drzewostanach gminy Suchy Las dominuj¹ 3 typy siedlisk: las mieszany œwie¿y, las œwie¿y i bór miesza-ny œwie¿y. Wœród gatunków zdecydo-wanie przewa¿a sosna, a nastêpnie d¹b, brzoza i olcha. Pod wzglêdem wiekowym dominuj¹ drzewostany w wieku 30–50 lat (ponad 30% ogó³u powierzchni leœnej) (dane z Nadleœnictwa £opuchówko).

ZMIANY POWIERZCHNI LEŒNYCH

Zmiany zasiêgu lasów towarzysz¹ roz-wojowi ka¿dego obszaru i s¹ wynikiem ró¿nego typu procesów. Ogólny bilans

tych¿e przemian jest sum¹ przeciwstaw-nych procesów wylesiania i zalesiania. Na rys. 1–4 przedstawiono rozmiesz-czenie przestrzenne kompleksów leœnych na terenie gminy Suchy Las w anali-zowanych okresach.

W pierwszym etapie zmierzono teren zajmowany przez drzewostany w ci¹gu badanych przedzia³ów czasowych. W ta-beli 1 zestawiono liczbowe wartoœci cha-rakteryzuj¹ce zadrzewienie powierzchni gminy w latach 1940–2000.

Wstêpna analiza otrzymanych da-nych pozwala stwierdziæ, ¿e powierz-chnia lasów na terenie badanej gminy

Rys. 1. Powierzchnie leœne na terenie gminy Suchy Las w 1940 r. w aktualnych granicach

administracyjnych

Fig. 1. Woodland areas in Suchy Las commune in 1940 in today’s administrative boundaries ród³o: Digitalizacja mapy topograficznej Polski – Meâtischblatt Topographische Karte 1:25000, 3466 Wargowo, 34 67 Owinsk, 34 67 Posen Nord, 35 66

Sady granica gminy granica poligonu lasy

(4)

w obranym profilu czasowym systema-tycznie siê zwiêksza. Jest to doœæ zaska-kuj¹ca tendencja, je¿eli wzi¹æ pod uwa-gê równoczesny wzrost, szczególnie w ostatnich latach bardzo intensywny, udzia³u terenów osadniczych i

przemy-s³owych. Co prawda odsetek powierz-chni rolnych nieznacznie spada, jednak nale¿y stwierdziæ, i¿ tereny porolnicze s¹ raczej przeznaczane na cele miesz-kaniowe czy gospodarcze, a nie pod zalesianie. Co w takim przypadku jest przyczyn¹ takiego wzrostu wskaŸnika lesistoœci na tym terenie?

Na procesy deforestacji i zalesiania terenów gminy Suchy Las na przestrzeni minionego wieku ogromny wp³yw mia-³o militarne przeznaczenie czêœci tere-nów. Po³o¿one na lewym brzegu Warty, w odleg³oœci 15 km na pó³noc od cen-trum Poznania Biedrusko znane jest przede wszystkim z jednostki

wojsko-Ta b e l a 1. Dynamika powierzchni leœnych na terenie gminy Suchy Las w latach 1940–2000 Ta b l e 1. Dynamics of change in the woodland area in Suchy Las commune in the years

1940–2000

Rok 1940 1960 1980 2000 Powierzchnia [km2] 26,75 28,35 33,06 43,5 ZÛród³o: opracowanie w³asne na podstawie zdigita-lizowanej mapy

administracyjnych

Fig. 2. Woodland areas in Suchy Las commune in 1960 in today’s administrative boundaries ród³o: Digitalizacja mapy topograficznej powiatów Polski 1:25 000, powiat Poznañ, województwo

poznañ-skie

administracyjnych

Fig. 3. Woodland areas in Suchy Las commune in 1980 in today’s administrative boundaries ród³o: Digitalizacja mapy topograficznej Polski 1:25 000, arkusze 422.22 PrzeŸmierowo, 423.11 Suchy

Las, 412.44 Rokietnica, 413.33 Murowana Goœlina granica gminy granica poligonu lasy granica gminy granica poligonu lasy

(5)

wej. Na terenie gminy, w jej wschodniej czêœci, znajduje siê poligon wojskowy, obejmuj¹cy obok terenów specjalnych tak¿e lasy i u¿ytki rolne. £¹cznie poli-gon wojskowy zajmuje ok. 62,6% po-wierzchni gminy (tj. 7295 ha, natomiast ca³kowita powierzchnia poligonu wy-nosi 9176 ha). Zagospodarowanie prze-strzeni i lokalizacja rozmaitych urz¹-dzeñ mog¹cych s³u¿yæ manewrom czy æwiczeniom wojskowym sprawi³a, ¿e po wojnie lokalizacjê poligonu poparto odpowiednim aktem prawnym. Obec-nie Biedrusko, nale¿¹ce do Wy¿szej Szko³y Oficerskiej im. S. Czarneckiego w Poznaniu, jest jednym z 12 poligo-nów w Polsce.

ROZDROBNIENIE P£ATÓW LEŒNYCH

Ca³oœæ powierzchni zalesionych znajdu-j¹cych siê w obrêbie gminy Suchy Las jest podzielona na ró¿nej wielkoœci p³a-ty. W zale¿noœci od okresu badañ p³aty te zmienia³y swój kszta³t i zasiêg, czêœæ z nich zosta³a wyciêta ca³kowicie, czêœæ pomniejszona, by³y tak¿e nowe powierz-chnie nasadzeñ, a poprzez sukcesjê wtór-n¹ powiêksza³y siê istniej¹ce p³aty leœne. Dla analizy zalesienia na danym te-renie wa¿ne jest okreœlenie rozdrobnie-nia powierzchni zadrzewieñ, poniewa¿ mog¹ one pe³niæ ró¿ne funkcje ekolo-giczne. Du¿e p³aty leœne s¹ korzystniej-sze jako schronienie dla zwierz¹t, zw³a-szcza wiêkszych krêgowców, natomiast ma³e p³aty s¹ dla nich wa¿n¹ ostoj¹ tymczasow¹ na otwartej przestrzeni, a tak¿e miejscem sta³ego bytowania drob-nej fauny, takiej jak owady czy gryzonie. W sensie prawnym (wed³ug Ustawy o lasach z dnia 28 wrzeœnia 1991 r.) lasem jest grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,1 ha, pokryty roœlinnoœci¹ leœn¹ – drzewami i krzewami oraz ru-nem leœnym – lub przejœciowo jej po-zbawiony. Bior¹c pod uwagê tê defi-nicjê, powierzchnie zadrzewione mniej-Rys. 4. Powierzchnie leœne na terenie gminy

Suchy Las w 2000 r. w aktualnych granicach administracyjnych

Fig. 4. Woodland areas in Suchy Las commune in 2000 in today’s administrative boundaries ród³o: Digitalizacja mapy topograficznej Polski 1:50 000,

arkusz N-33-130-d Oborniki N-33-130-b Poznañ

Ta b e l a 2. Udzia³ ma³ych i du¿ych powierzchni leœnych w ogólnym zadrzewieniu gminy Suchy

Las w 1940 r.

Ta b l e 2. Proportion of small and large wo-odland areas in the total stock of trees in Suchy

Las commune in 1940 Powierzchnie leœne Na terenie poligonu Poza ob-szarem poligonu Razem Ma³e (0,1–0,3 ha) 8 3 11 Du¿e (ponad 0,3 ha) 7 1 8 Razem 15 4 19

ZÛród³o: opracowanie w³asne na podstawie zdigita-lizowanej mapy

granica gminy granica poligonu lasy

(6)

sze ni¿ 0,1 ha nie mog¹ byæ nazywane lasem i pominiêto je w analizie.

Na podstawie tabel 2–5 nale¿y stwier-dziæ, ¿e liczba p³atów leœnych ma³ych i du¿ych w okresie 1940–1980 zmienia³a siê nieznacznie, a dopiero w latach 1980– –2000 uleg³a istotnemu zmniejszeniu, obrazuj¹c zmiany rozcz³onkowania po-wierzchni zadrzewionej.

Udzia³ powierzchni du¿ych i ma³ych by³ zmienny. O ile w badanym okresie nast¹pi³ przyrost powierzchni leœnej, to w przypadku liczby p³atów leœnych ob-serwuje siê wyraŸn¹ tendencjê spad-kow¹ (szczególnie w ostatnim okresie), co mo¿e mieæ zwi¹zek z wycinaniem ma³ych p³atów poza terenem poligonu i powiêkszaniem siê ich lub ³¹czeniem w wiêksze na jego terenie. Ciekawe, ¿e w latach 40. istnia³y trzy ma³e p³aty leœne poza obszarem poligonu, w latach 60. nie by³o ¿adnych, w latach 80. zno-wu trzy, a na pocz¹tku nowego stulecia ponownie nie zanotowano ich wcale. Przez ca³y przyjêty okres badawczy po-za terenem poligonu by³a tylko jedna du¿a powierzchnia leœna. Mowa tu o za-lesieniu nad brzegiem Samicy Kierskiej na pó³nocy gminy (jedynie w latach 60. by³o drugie du¿e zalesienie poza ob-szarem wojskowym na po³udniu gminy, ale jego zasiêg zosta³ ograniczony, a póŸ-niej ca³kowicie je wyciêto). W ostatnim okresie badawczym nast¹pi³o znaczne scalenie powierzchni leœnych (obecnie doliczono siê jedynie 13 p³atów leœnych, z czego tylko dwa zaliczono do ma³ych). Ta b e l a 3. Udzia³ ma³ych i du¿ych powierzchni

leœnych w ogólnym zadrzewieniu gminy Suchy Las w 1960 r.

Las w 1980 r.

Las w 2000 r.

(7)

PORÓWNANIE ZMIAN POWIERZCHNI LEŒNYCH NA POLIGONIE BIEDRUSKO I POZA JEGO OBSZAREM

Omawiaj¹c problem zmian powierzchni leœnych na terenie gminy Suchy Las, nale¿y braæ pod uwagê t³o historyczne i specyfikê tego obszaru. W obrêbie ana-lizowanej gminy istnieje bardzo wyraŸ-ny podzia³ na dwie czêœci, zupe³nie ina-czej u¿ytkowane, o odrêbnym przezna-czeniu i rozwoju na przestrzeni XX w., co podkreœlono ju¿ wczeœniej. Jedna czêœæ badanej powierzchni to obszar osadni-czy i rolniosadni-czy. W ujêciu przestrzennym jest to zachodnia czêœæ gminy. Po wschod-niej stronie znajduje siê charakterystycz-ny obszar poligonu o ponad stuletniej tradycji. Tam proces przekszta³cania la-sów pod osadnictwo zosta³ zatrzymany na pocz¹tku XX w., nie prowadzono ¿adnych zalesieñ, nastêpowa³a jedynie

wtórna sukcesja roœlinnoœci, dostosowa-na do panuj¹cych tam warunków dostosowa- natu-ralnych.

Dane zawarte w tabeli 6 wskazuj¹ na ogólny wzrost udzia³u powierzchni leœnych w powierzchni gminy, ale tak¿e na rozgraniczenie miêdzy znacznym na-sileniem tego procesu na terenach mili-tarnych i odwrotnie – spadkiem lesisto-œci na pozosta³ym obszarze. Najlepiej mog¹ to zjawisko zilustrowaæ wskaŸ-niki zalesienia dla obu czêœci gminy w poszczególnych latach, zawarte w ta-beli 7.

Analiza wyników badañ pozwala odpowiedzieæ na pytanie, dlaczego na-st¹pi³ przyrost powierzchni leœnych w gminie Suchy Las przy jednoczesnym przyroœcie terenów osadniczych i prze-mys³owych. Sytuacja taka jest efektem znacznego wzrostu udzia³u lasów na

te-Ta b e l a 6. Zmiany powierzchni lasów na terenie gminy Suchy Las w latach 1940–2000 z uwzglêd-nieniem jej podzia³u na poligon i teren poza nim

Ta b l e 6. Changes in the woodland area in Suchy Las commune in the years 1940–2000 in terms of its division into the military ground and the area outside it

Rok 1940 1960 1980 2000

Powierzchnia leœna ogó³em

[km2]

26,75 28,35 33,06 43,50 Powierzchnia leœna w obrêbie poligonu 24,45 26,67 31,29 42,04 Powierzchnia leœna poza terenem poligonu 2,30 1,68 1,77 1,46

ZÛród³o: opracowanie w³asne na podstawie zdigitalizowanej mapy

Ta b e l a 7. Zmiany wskaŸnika lesistoœci w latach 1940–2000 z uwzglêdnieniem podzia³u na poligon i teren poza jego obrêbem

Ta b l e 7. Changes in the woodiness index in the years 1940–2000 in terms of its division into the mi-litary ground and the area outside it

Rok 1940 1960 1980 2000

WskaŸnik lesistoœci ca³ej gminy

[%]

23,0 24,3 28,4 37,3 WskaŸnik lesistoœci w obrêbie poligonu 20,1 22,9 26,8 36,1 WskaŸnik lesistoœci poza terenem poligonu 2,0 1,4 1,5 1,2

(8)

renie poligonu przy jednoczesnym znacz-nym spadku lesistoœci na pozosta³ym obszarze.

Przyczyn takiego stanu rzeczy na-le¿y siê dopatrywaæ w przebiegu pro-cesów naturalnych i antropogenicznych na terenie gminy. Po pierwsze, najwa¿-niejszym mechanizmem odpowiedzial-nym za zaistnia³¹ sytuacjê jest sukcesja wtórna na terenie poligonu. Powsta³ on w 1901 r. i zosta³ w wiêkszoœci wy-³¹czony z normalnego u¿ytkowania oraz poddany naturalnym przemianom. Wczeœniejsze zagospodarowanie ca³ej gminy by³o podobne – spor¹ czêœæ gruntów wylesiano na potrzeby rol-nictwa oraz osadrol-nictwa. Od momentu specjalnego przeznaczenia jej wschod-niej czêœci rozpoczyna siê dualizm roz-woju praktycznie ca³kowicie odrêbnych czêœci gminy. Zachodnia partia podlega w dalszym ci¹gu procesom rozwoju gos-podarczego i urbanizacji, zaœ wschod-nia jedynie procesom przyrodniczym, z niewielkim wp³ywem cz³owieka. Sy-tuacja utrwala siê i pog³êbia podczas II wojny œwiatowej, kiedy to wysied-lone zostaj¹ funkcjonuj¹ce wczeœniej w obrêbie terenu militarnego wsie Choj-nica i £agiewniki. Od tego momentu dzia³alnoœæ ludzka w zasiêgu granic po-ligonu Biedrusko zostaje ograniczona do dzia³añ wojskowych.

Wraz z up³ywem lat obserwuje siê malej¹cy udzia³ lasów w pozamilitarnej czêœci gminy w stosunku do obszaru poligonu. Jest to wynik wspomnianej wczeœniej ró¿nicy w rozwoju tych dwóch partii terenu i jednoczeœnie potwierdze-nie postawionej hipotezy, ¿e proces suk-cesji roœlinnoœci drzewiastej na terenie wy³¹czonym z normalnego u¿ytkowania nie tylko rekompensuje ubytki lasów powodowane procesami urbanizacji i in-dustrializacji na pozosta³ym terenie, ale nawet powoduje ogólny wzrost powierzch-ni zalesionej w gmipowierzch-nie.

DEFORESTACJA

Wylesianie odbywa siê na skutek proce-sów naturalnych, takich jak np. po¿ary, a tak¿e antropogenicznych poprzez dzia-³alnoœæ cz³owieka.

Przyjêty na potrzeby niniejszego opra-cowania przedzia³ czasowy rozpoczyna siê w latach 40. XX w., kiedy to ogólne wylesienie by³o ju¿ bardzo posuniête. Badany obszar w nastêpnych latach pod-lega³ dalszemu rozwojowi spo³eczno--ekonomicznemu, co wi¹za³o siê z kolej-nym zanikaniem powierzchni leœnych. Dodatkowym faktem, który zosta³ wziê-ty pod uwagê podczas badañ, jest to, i¿ dok³adnie z pocz¹tkiem przyjêtego do analizy okresu nast¹pi³o wysiedlenie wio-sek Glinno, Chojnica i £agiewniki, znaj-duj¹cych siê na terenie wojskowym, co stanowi niejako punkt zwrotny w proce-sach zalesiania i deforestacji, poniewa¿ opuszczone zosta³y tereny dotychczas zamieszkane. Na rys. 9–11 przedstawio-no trzy kolejne etapy przebiegu procesu deforestacji w analizowanej gminie.

Z rys. 9 wynika, i¿ w okresie miêdzy 1940 a 1960 r. zanotowane ubytki po-wierzchni leœnych nie mia³y du¿ych rozmiarów. Zjawisko to dotyczy³o prze-de wszystkim terenu poligonu, co by³o najprawdopodobniej zwi¹zane z przy-gotowaniem otwartych powierzchni do strzelañ artyleryjskich, wykonywania manewrów ciê¿kim sprzêtem, a tak¿e dla celów kwaterunkowych. Potwier-dza to fakt, ¿e obszary, gdzie usuniêto zadrzewienia, kumuluj¹ siê w okolicach wsi Biedrusko, która jest jedynym za-pleczem socjalnym poligonu i zarazem siedzib¹ w³adz wojskowych. Ponadto wylesienie dotknê³o teren wzd³u¿ dróg wyjazdowych z tej osady oraz wzd³u¿ drogi ³¹cz¹cej Biedrusko z g³ówn¹ ar-teri¹ komunikacyjn¹ obszaru, czyli dro-g¹ krajow¹ nr 11 w okolicach wsi Z³ot-kowo.

(9)

granica gminy granica poligonu deforestacja

Kolejnym miejscem, gdzie uby³o po-wierzchni zalesionych, jest teren le¿¹cy poza granicami poligonu, a mianowicie obrêb Jeziora Leœnego. Jest to miejsce o ¿yznych glebach le¿¹ce nad rzek¹ Sa-mic¹ Kiersk¹, co czyni³o je atrakcyjnym dla rolnictwa. Wycinka drzew mog³a wiêc mieæ na celu poszerzenie area³u u¿yt-ków rolnych, a dodatkowo pozyskanie drewna opa³owego.

Ostatnimi ogniskami wylesieñ s¹ wschodni i po³udniowy kraniec gminy, gdzie obszary zalesione zamieniano na budowlane w wyniku rozszerzania osie-dli ludzkich, spowodowanego

natural-nym przyrostem ludnoœci, nasilonatural-nym po II wojnie œwiatowej nap³ywem nowych mieszkañców, a tak¿e ponownym za-siedlaniem opuszczonych okolic przez emigrantów wojennych.

Zjawisko deforestacji w okresie 1960– –1980 zaznaczy³o siê zw³aszcza w obrê-bie poligonu, na jego pó³nocnych krañ-cach oraz w czêœci œrodkowej, co mo¿e byæ, tak jak w poprzednim okresie, spo-wodowane wprowadzaniem otwartych przestrzeni potrzebnych dla manewrów wojskowych. Proces ten osi¹ga du¿¹ ska-lê w stosunku do okresu poprzedniego, co mo¿e œwiadczyæ o o¿ywionej dzia³al-Rys. 10. Powierzchnie ubytków lasu na obsza-rze gminy Suchy Las, które powsta³y w

dwu-dziestoleciu 1960–1980

Fig. 10. Areas of woodland loss in Suchy Las commune over the two decades of 1960–1980 ród³o: Opracowanie na podstawie: Mapa topograficz-na powiatów Polski 1:25 000, powiat Poztopograficz-nañ, woje-wództwo poznañskie i Mapa topograficzna Polski 1:25 000, arkusze 422.22 PrzeŸmierowo, 423.11 Suchy

Las, 412.44 Rokietnica, 413.33 Murowana Goœlina

Rys. 9. Powierzchnie ubytków lasu na obszarze gminy Suchy Las, które powsta³y w

dwudzie-stoleciu 1940–1960

Fig. 9. Areas of woodland loss in Suchy Las commune over the two decades of 1940–1960 ród³o: Opracowanie na podstawie: Mapa topograficz-na Polski – Meßtischblatt Topographische Karte 1:25 000 i Mapa topograficzna powiatów Polski 1:25 000, powiat

Poznañ, województwo poznañskie

granica gminy granica poligonu deforestacja

(10)

noœci wojskowej w tym okresie. Dla ce-lów szkoleniowych tworzone by³y drogi czo³gowe o znacznej szerokoœci, a tak¿e wielkie obszary bezdrzewne, s³u¿¹ce np. próbom akcji rozpoznawczych.

Ponadto wycinka drzewostanów do-tyczy³a osad ludzkich, zw³aszcza w oko-licy Suchego Lasu, a tak¿e Z³otkowa Wsi i Z³otkowa Osiedla i Ziel¹tkowa, co oczywiœcie, tak jak w poprzednim okre-sie, jest zwi¹zane z rozwojem funkcji mieszkaniowej na tych obszarach.

Z rys. 11, ilustruj¹cego ubytki lasów w latach 1980–2000 wynika, ¿e okres ten cechuje siê najmniejsz¹ wartoœci¹ ubyt-ków powierzchni leœnych spoœród wszyst-kich trzech etapów badañ. W tym okre-sie inny jest stosunek deforestacji w dwóch badanych czêœciach gminy Suchy Las. Du¿o mniej drzew zosta³o wyciêtych na terenie poligonu, mimo i¿ jest on wiêk-szy ni¿ pozosta³a czêœæ gminy, gdzie uby³o ich ponad dwa razy wiêcej w wy-niku budowy nowych osiedli mieszkal-nych.

Proces zanikania lasów dotyczy³ wte-dy przede wszystkim wschodniej czêœci poligonu, w szczególnoœci terenów na pó³noc od wsi Biedrusko, wzd³u¿ doliny rzeki Warty oraz niewielkich rozproszo-nych p³atów na po³udnie od tej¿e osady. Przyczyn¹ tego mo¿e byæ wycinka w ce-lu pozyskiwania drewna, co jest mo¿li-we dziêki wydawaniu przez w³adze

woj-Ta b e l a 8. Zestawienie powierzchni wylesieñ na terenie gminy Suchy Las Ta b l e 8. List of deforestation areas in Suchy Las commune

W latach 1940–1960 W latach 1960–1980 W latach 1980–2000 W ca³ym okresie ba-dawczym [km2]

Wylesienia na obszarze poligonu 1,98 4,33 0,77 7,08 Wylesienia poza obszarem poligonu 1,2 0,68 1,60 3,48 Wylesienia na ca³ym obszarze 3,18 5,01 2,37 10,56

ZÛród³o: opracowanie w³asne na podstawie mapy Rys. 11. Powierzchnie ubytków lasu na obsza-rze gminy Suchy Las, które powsta³y w

dwu-dziestoleciu 1980–2000

Fig. 11. Areas of woodland loss in Suchy Las commune over the two decades of 1980–2000 ród³o: Opracowanie na podstawie: Mapa topograficz-na Polski 1:25 000, arkusze 422.22 PrzeŸmierowo, 423.11 Suchy Las, 412.44 Rokietnica, 413.33 Murowana Goœlina i Mapa topograficzna Polski 1:50 000, arkusz N-33-130-d

Oborniki i N-33-130-b Poznañ granica gminy

granica poligonu deforestacja

(11)

skowe pozwoleñ na wywóz tego surow-ca w ma³ych iloœciach. Kolejnym czynni-kiem jest dalsza modernizacja poligonu, na którym odbywaj¹ siê wspólne ma-newry Wojska Polskiego i wojsk NATO.

Je¿eli chodzi o pozosta³y teren gmi-ny, to dosz³o do kolejnych wycinek w okolicach osiedla Suchy Las, Z³otniki, a tak¿e Golêczewo, tym razem w du¿o wiêkszej skali. Przyczyn takiego stanu rzeczy nale¿y siê doszukiwaæ w intensy-fikuj¹cym siê procesie urbanizacji, czyli rozrostu powierzchni zabudowanych. Jest to tak¿e odbiciem du¿ego wzrostu liczby ludnoœci, o ok. 4 tysi¹ce osób, czyli o 40% w stosunku do pocz¹tku analizowanego okresu.

Wyniki analizy deforestacji na obsza-rze gminy Suchy Las pobsza-rzedstawiono w tabeli 8. Nale¿y stwierdziæ, ¿e najwiêk-sze nasilenie tego procesu przypada na lata 1960–1980, natomiast najmniejsze na okres 1980–2000. Jeœli chodzi o prze-strzenny podzia³ ogólnych wylesieñ na teren wojskowy i cywilny, to przedsta-wia siê on ró¿nie w poszczególnych la-tach. W pierwszym i drugim okresie wiêksze ubytki lasu obserwowano na terenie poligonu, przy czym w drugim etapie przewaga ta by³a znaczna. W ostat-nim z przyjêtych interwa³ów czasowych sytuacja odwróci³a siê i du¿o wiêksze wylesienia dotyczy³y terenów poza gra-nicami obszaru wojskowego.

ZALESIANIE

Proces zalesiania jest, obok deforestacji, drug¹ ze sk³adowych bilansu zmian po-wierzchni leœnych na danym terenie. Równie¿ jego przyczyny mog¹ byæ za-równo naturalne, jak i antropogeniczne.

Przyrodniczy proces powoduj¹cy przyrost drzewostanów nazywany jest sukcesj¹ pierwotn¹ i sukcesj¹ wtórn¹. Drug¹ przyczyn¹ zwiêkszania siê

po-wierzchni leœnej s¹ nasadzenia wykony-wane przez cz³owieka. Zapotrzebowanie na drewno jako materia³ energetyczny i surowiec produkcyjny istnia³o od zara-nia dziejów, a w minionych dwóch wie-kach zdecydowanie siê nasili³o, dlatego zrodzi³a siê potrzeba sadzenia lasów. Z uwagi na szybki wzrost, ma³e wyma-gania i du¿¹ odpornoœæ najczêœciej wy-bierano do tego celu sosnê zwyczajn¹. Przez d³ugi okres w drugiej po³owie XX w. by³ to proces bardzo powszechny, ale nie brano wtedy pod uwagê z³ych stron takiego postêpowania. W wyniku tego powstawa³y ubogie w runo i podszyt monokultury sosnowe, nierzadko ma-Rys. 13. Powierzchnie przyrostu lasów na ob-szarze gminy Suchy Las w dwudziestoleciu

1940–1960

Fig. 13. Areas of woodland gains in Suchy Las commune over the two decades of 1940–1960 ród³o: Opracowanie na podstawie: Mapa topograficz-na Polski – Meâtischblatt Topographische Karte 1:25 000 i Mapa topograficzna powiatów Polski 1:25 000, powiat

Poznañ, województwo poznañskie granica gminy

granica poligonu zalesienia

(12)

j¹ce nienaturalny charakter rzêdów, a po-nadto nie spe³niaj¹cych czêœci funkcji ekologicznych i nie podlegaj¹cych samo-regulacji. G³ówn¹ ich funkcj¹ jest pro-dukcja drewna i nie maj¹ wiêkszej war-toœci przyrodniczej. Kolejnym aspektem sztucznych zadrzewieñ jest ich niezgod-noœæ z siedliskiem. W Wielkopolsce prze-wa¿aj¹ siedliska ¿yzne lasów liœciastych i mieszanych, tak wiêc monokultury sos-nowe by³y wprowadzane wbrew panu-j¹cym tu warunkom naturalnym.

Z analizy rys. 13 wynika, ¿e w okre-sie 1940–1960 na poligonie przyby³o okresie-dem razy wiêcej lasów ni¿ poza nim.

Przyczyna tkwi w wysiedleniu w 1939 r. znajduj¹cych siê wczeœniej w obrêbie ob-szaru wojskowego wsi Chojnica, Glinno i £agiewniki. Opustosza³e i zniszczone osady ludzkie, zajmuj¹ce wczeœniej wraz z przyleg³ymi do nich u¿ytkami rolnymi du¿e area³y terenu, zostawiono nieza-gospodarowane i na ich miejsce zacz¹³ wkraczaæ las.

Poza obrêbem poligonu przyby³o w analizowanym okresie niewiele la-sów, g³ównie ze wzglêdu na zaniechanie podczas wojny intensywnej gospodarki leœnej. Potwierdza to fakt, i¿ nowe za-drzewienia na terenie niewojskowym ³¹-cz¹ siê z tymi z poligonu (w okolicy wsi Z³otkowo i Golczewo) i prawdopodob-nie ich powstaprawdopodob-nie to efekt naturalnej sukcesji wtórnej na terenach wczeœniej zagospodarowanych.

W okresie 1960–1980 (rys. 14) zalesie-nia by³y du¿o wiêksze ni¿ w pierw-szym. Porównuj¹c tê wartoœæ z poprzed-nim dwudziestoleciem, mo¿na zauwa-¿yæ dwukrotny wzrost tempa przyrostu powierzchni leœnych.

Podobnie jak w poprzednio omawia-nej sytuacji, tak¿e i na tym etapie ana-lizy du¿o wiêkszy udzia³ w ogólnym przyroœcie zadrzewieñ maj¹ te na tere-nie poligonu, tym razem jednak na jego obszarze przyby³o ich ponad trzynasto-krotnie wiêcej ni¿ poza nim. Tak du¿y wzrost udzia³u lasów w ogólnej po-wierzchni poligonu by³ najprawdopo-dobniej wynikiem jeszcze intensywniej-szego przebiegu sukcesji wtórnej, w któ-rej niczym nie ograniczana roœlinnoœæ wkracza³a na nowe obszary i tworzy³a bogate ekosystemy, najpierw zakrzacze-nia, przechodz¹ce stopniowo w zadrze-wienia i opanowuj¹ce coraz wiêksze prze-strzenie. Przestrzenny rozk³ad p³atów przyrostu wykazuje du¿e rozproszenie na ca³ym obszarze; mo¿na zauwa¿yæ, ¿e czêsto stanowi¹ one rozszerzenie istnie-j¹cych wczeœniej zadrzewieñ.

Rys. 14. Powierzchnie przyrostu lasów na ob-szarze gminy Suchy Las w dwudziestoleciu

1960–1980

Fig. 14. Areas of woodland gains in Suchy Las commune over the two decades of 1960–1980 ród³o: Opracowanie na podstawie: Mapa topograficz-na powiatów Polski 1:25 000, powiat Poztopograficz-nañ, woje-wództwo poznañskie i Mapa topograficzna Polski 1:25 000, arkusze 422.22 PrzeŸmierowo, 423.11 Suchy

Las, 412.44 Rokietnica, 413.33 Murowana Goœlina granica gminy

granica poligonu zalesienia

(13)

Jeœli chodzi o zalesienia na terenie poza granicami obszaru militarnego, to w omawianym okresie wynios³y one 0,77 km2, co stanowi jedynie niewielki odsetek ca³oœci jego powierzchni. Po-wsta³y one jednak w strategicznych miejscach, czyli wzd³u¿ granicy poligo-nu, stanowi¹c niejako jego otulinê.

Obecnie zadrzewienia wzd³u¿ grani-cy poligonu sprzyjaj¹ intensywnemu u¿ytkowaniu turystycznemu gminy. Na obszarze wojskowym wytyczono jedn¹ œcie¿kê rowerow¹ wzd³u¿ czêœciowo do-stêpnej drogi dojazdowej do Biedruska, stanowi¹cej granicê poligonu, i ³¹cz¹c¹ siê z drog¹ krajow¹ nr 11, pozwalaj¹c¹ z kolei na penetracjê gminy w osi pó³noc-po³udnie. Zadrzewienie tego ob-szaru znacznie podnios³o walory tej œcie¿ki. Kolejnym ogniskiem zalesiania poza poligonem jest wylesiony uprzed-nio rejon Jeziora Leœnego w pobli¿u Sa-micy Kierskiej. Mo¿e to byæ wynikiem podmakania tego terenu.

Analiza rys. 15 potwierdza odnoto-wan¹ wczeœniej tendencjê wzrostu zale-sieñ na przestrzeni XX w. W granicach terenów o przeznaczeniu specjalnym powsta³y bardzo liczne drobne po³acie zadrzewione, rozproszone po ca³ym te-renie, a tak¿e jedna zwarta i bardzo du¿a powierzchnia leœna we wschodniej jego czêœci. Przyczyny tak du¿ego

wzro-Rys. 15. Powierzchnie przyrostu lasów na ob-szarze gminy Suchy Las w dwudziestoleciu

1980–2000

Fig. 15. Areas of woodland gains in Suchy Las commune over the two decades of 1980–2000 ród³o: Opracowanie na podstawie: Mapa topograficz-na Polski 1:25 000, arkusze 422.22 PrzeŸmierowo, 423.11 Suchy Las, 412.44 Rokietnica, 413.33 Murowana Goœlina i Mapa topograficzna Polski 1:50 000, arkusz N-33-130-d

Oborniki i N-33-130-b Poznañ

Ta b e l a 9. Zestawienie powierzchni przyrostu lasów na terenie gminy Suchy Las Ta b l e 9. List of areas of woodland gains in Suchy Las commune

W latach 1940–1960 W latach 1960–1980 W latach 1980–2000 W ca³ym okresie ba-dawczym [km2]

Zalesienia na obszarze poligonu 4,2 8,95 11,52 24,67 Zalesienia poza obszarem poligonu 0,58 0,77 1,29 2,64 Zalesienia na ca³ym obszarze 4,78 9,72 12,81 27,31

ZÛród³o: opracowanie w³asne na podstawie mapy

granica gminy granica poligonu zalesienia

(14)

stu dynamiki sukcesji to przede wszyst-kim mniej intensywne militarne u¿ytko-wanie terenu ni¿ w poprzednim okresie oraz w dalszym ci¹gu dogodne warunki œrodowiskowe do rozwoju roœlinnoœci.

Poza poligonem powsta³o niewiele zalesieñ. Maj¹ one charakter drobnych p³atów rozmieszczonych nieregularnie na ca³ej powierzchni tej czêœci gminy. Obecnie nie powstaje tam wiele nowych powierzchni leœnych, poniewa¿ po³o¿e-nie po³o¿e-niedaleko miasta, dogodna infra-struktura komunikacyjna i inne czynniki sprawiaj¹, ¿e teren ten jest bardzo atrak-cyjny dla celów inwestyatrak-cyjnych i nie-chêtnie przekazywany pod zalesienia. Wysoka jest zw³aszcza cena rynkowa gruntów na po³udniowym krañcu gmi-ny, w okolicach osiedla Suchy Las.

Na podstawie analizy zamieszczo-nych w tab. 9 wyników badañ nad dy-namik¹ procesu zalesiania w gminie Su-chy Las z uwzglêdnieniem podzia³u na trzy przedzia³y czasowe oraz na dwa wydzielenia wielkoœciowe zaobserwo-waæ mo¿na wyraŸn¹ ogóln¹ tendencjê

wzrostow¹. W ka¿dym kolejnym okre-sie s¹ coraz wiêksze powierzchnie zale-sione. Charakterystyczne jest tak¿e to, ¿e wzrost nastêpuje w obydwu czêœ-ciach gminy doœæ równomiernie, osi¹ga-j¹c du¿o wiêksze wartoœci na terenie u¿ytkowanym dla celów wojskowych ni¿ na pozosta³ym obszarze. Powierzch-nie zalesieñ s¹ tam ok. dziesiêciu razy wiêksze.

Przyczyny ogólnego zwiêkszania siê area³ów lasów zosta³y ju¿ omówione wczeœniej. W dzisiejszych czasach za-drzewienia stanowi¹ bardzo cenny zasób œrodowiska przyrodniczego, wykorzy-stywany przez cz³owieka ju¿ nie tylko w celach produkcyjnych czy energetycz-nych, ale tak¿e jako jeden z najwa¿niej-szych elementów estetyki krajobrazu, podnosz¹cy walory turystyczne i atrak-cyjnoœæ danego terenu jako miejsca za-mieszkania.

Ogólnie nale¿y stwierdziæ, ¿e na te-renie poligonu mechanizmem warunku-j¹cym wzrost zadrzewieñ jest g³ównie sukcesja wtórna, natomiast na

pozosta-Ta b e l a 10. Zestawienie bilansu ubytków i przyrostu powierzchni leœnych na terenie gminy Suchy Las w okresie 1940–2000

Ta b l e 10. Balance sheet of woodland losses and gains in Suchy Las commune in the 1940–2000 period Bilans przy-rostu i ubytków powierzchni leœnych w latach 1940–1960 Bilans przy-rostu i ubytków powierzchni leœnych w latach 1960–1980 Bilans przy-rostu i ubytków powierzchni leœnych w latach 1980–2000 Bilans przy-rostu i ubytków powierzchni leœnych w ca³ym okresie ba-dawczym [km2]

Bilans powierzchni leœnych na obszarze poli-gonu

2,22 4,62 10,75 17,59 Bilans powierzchni leœnych poza obszarem

poligonu

–0,62 0,09 –0,31 –0,84 Bilans powierzchni leœnych na ca³ym

obsza-rze

1,6 4,71 10,44 16,75 ZÛród³o: opracowanie w³asne na podstawie mapy

(15)

³ym obszarze dominuj¹ nasadzenia an-tropogeniczne. Nie przybieraj¹ one jed-nak du¿ych rozmiarów.

WNIOSKI

Dla jeszcze lepszego zilustrowania zmian powierzchni lasów w gminie Suchy Las na podstawie wyników badañ uzyska-nych podczas postêpowania badawcze-go dokonano obliczeñ bilansu prze-rostów i ubytków powierzchni zadrze-wionych z uwzglêdnieniem podzia³u przestrzennego i czasowego (tab. 10).

Z tabeli 10 wynika, i¿ ogólne zmiany powierzchni zalesionych na terenie ca³ej gminy wynosz¹ 16,75 km2na przestrze-ni ca³ego okresu badawczego. Bilans w poszczególnych latach i wydziele-niach przestrzennych rozk³ada³ siê jed-nak ro¿nie.

Dodatnie wartoœci bilansu stwierdzo-no dla wszystkich przedzia³ów czaso-wych na terenie poligonu, przy czym istnieje wyraŸna tendencja wzrostowa – od 2,22 km2 dla okresu miêdzy rokiem 1940 a 1960 do 10,75 km2 dla okresu miêdzy rokiem 1980 a 2000. Ogólny bi-lans dla terenu poligonu ma wiêc war-toœæ wy¿sz¹ ni¿ bilans dla ca³ego obsza-ru, tj. 17,59 km2.

Na obszarze poza poligonem stwier-dzono ogólny ujemny bilans zmian po-wierzchni leœnych, wynosz¹cy –0,84 km2, przy czym równie¿ ujemne wartoœci za-notowano w dwóch z trzech przedzia-³ów czasowych dla tego obszaru. W pierw-szym interwale uby³o 0,62 km2 po-wierzchni zadrzewionych, w drugim przyby³o ich nieznacznie, gdy¿ tylko 0,09 km2, a w trzecim znowu uby³o, tym razem 0,31 km2.

Jeœli chodzi o czasowy rozk³ad bilan-su zmian powierzchni lasów na terenie ca³ej gminy, to uk³ada siê on podobnie jak dla terenu poligonu, czyli

stwier-dzono bardzo du¿y, ponad oœmiokrotny wzrost ogólnego przyrostu lasów – od 1,6 do 10,44 km2.

Ogólne wnioski dotycz¹ce problemu zmian powierzchni zalesionych na tere-nie gminy Suchy Las w œwietle przepro-wadzonych badañ oraz po dokonanej w poprzednich rozdzia³ach analizie uzy-skanych danych kszta³tuj¹ siê nastêpu-j¹co:

1. Przez ca³y okres badañ gmina by³a podzielona przestrzennie na dwie charakterystyczne jednostki. Du¿a od-rêbnoœæ le¿¹cego ca³kowicie w obrêbie granic administracyjnych gminy poligo-nu stanowi o indywidualnoœci rozwoju procesów zmian powierzchni lasu na tym terenie. Pocz¹tki militarnego prze-znaczenia tych okolic siêgaj¹ 1901 r. Przedtem u¿ytkowanie tego obszaru do-prowadzi³o do wylesieñ, tak jak w pozo-sta³ej czêœci gminy, ale od 1940 r. sytua-cja siê zmieni³a. Wysiedlono znajduj¹ce siê tam dawniej osady ludzkie, wybu-rzono wszelkie zabudowania i tereny te podlegaj¹ do dziœ procesom sukcesji wtórnej. Jedynymi przejawami infra-struktury na tym obszarze s¹: wieœ Bie-drusko, stanowi¹ca zaplecze techniczne sztabu wojskowego, oraz dwie utwar-dzone drogi dojazdowe do niej.

2. Procesy prowadz¹ce do zwiêksze-nia lesistoœci analizowanego obszaru przebiega³y g³ównie na obszarze poligo-nu wojskowego, na drodze sukcesji wtórnej, ze wzglêdu na brak trwa³ego u¿ytkowania tego terenu w celach osad-niczych czy gospodarczych.

3. Procesy zalesiania przebiega³y rów-nie¿ poza obrêbem obszaru militarnego, jednak g³ównie poprzez antropogenicz-ne nasadzenia, które mia³y miejsce np. przy granicy z poligonem, jednak ich natê¿enie by³o o wiele mniejsze ni¿ w jego obrêbie.

4. Nasadzenia drzewostanów na terenie gminy Suchy Las poza obrêbem

(16)

jednostki wojskowej nie by³y w stanie zrównowa¿yæ wycinek w pierwszym (1940–1960) i ostatnim (1980–2000) okre-sie, dlatego w efekcie zalesienie tam zmniejsza³o siê; jedynie w interwale œrodkowym (1960–1980) zalesianie prze-wy¿szy³o deforestacjê, jednak tylko nie-znacznie.

5. Sukcesja wtórna w granicach poli-gonu wojskowego przebiega³a w ci¹gu ca³ego okresu badawczego z du¿¹ inten-sywnoœci¹ ze wzglêdu na sprzyjaj¹ce rozwojowi roœlinnoœci warunki natural-ne oraz na brak znacz¹cej ingerencji cz³owieka na tym terenie, co zaowoco-wa³o ogólnym du¿ym wzrostem wskaŸ-nika zalesienia na terenie gminy Suchy Las, równowa¿¹c ujemny bilans na po-zosta³ym jej obszarze.

6. D³ugotrwa³e rozdzielenie funkcji i zupe³nie ró¿ne u¿ytkowanie dwóch wydzieleñ przestrzennych analizowanej gminy doprowadzi³o do wykszta³cenia siê skrajnych ró¿nic krajobrazowych i przeciwieñstw w funkcjonowaniu eko-systemów w tych dwóch jednostkach. Granica terenu militarnego nie jest stre-fowa, lecz liniowa, i odcina go bardzo wyraŸnie od pozosta³ej powierzchni od zachodu, po³udnia i pó³nocy. Obszar po-ligonu graniczy od wschodu z rzek¹ Wart¹, mo¿na zatem uznaæ go za teren o bardzo du¿ej odrêbnoœci. Fakt ten wp³y-wa bardzo korzystnie na œrodowisko przyrodnicze i biocenozy tam wystêpu-j¹ce, pozostawiaj¹c je w stanie zbli¿o-nym do naturalnego.

7. Lokalizacja poligonu wojskowego na terenie gminy Suchy Las znacznie ogranicza mo¿liwoœæ wykorzystania prze-strzeni, gdy¿ zmniejsza o ponad po³owê obszar, który móg³by byæ zainwestowa-ny, co spowalnia jej rozwój gospodarczy,

ale z drugiej strony tak du¿y obszar zie-lony jest niezwyk³ym bogactwem dla tej jednostki administracyjnej i w pewnym sensie poprawia jej atrakcyjnoœæ.

8) Obszar poza granicami poligonu jest bardzo ma³o zalesiony ze wzglêdu na konieczn¹ kondensacjê wszystkich funkcji na niewielkim obszarze, dlatego powinno siê wprowadziæ chocia¿by nie-wielkie p³aty zadrzewieñ œródpolnych, a w miejscach zabudowanych zieleñ parkow¹.

Podsumowuj¹c omawiany problem, nale¿y stwierdziæ, ¿e poziom zalesienia w gminie Suchy Las jest wysoki, lecz nieregularny. Minimalizacja przestrzeni pod zainwestowanie i mieszkalnictwo przy jednoczesnej ogromnej atrakcyjno-œci obszaru dla tych¿e celów powoduj¹ powstanie sytuacji, w której konieczna jest kontrola wylesieñ poza obszarem u¿ytkowanym wojskowo. Du¿a lesistoœæ poligonu wprawdzie rekompensuje ubyt-ki powstaj¹ce w pozosta³ej czêœci gminy i jest jej wielkim bogactwem, aczkolwiek korzystniejsze dla architektury krajobra-zu i samopockrajobra-zucia ludnoœci by³oby wpro-wadzanie nasadzeñ drzew na terenie poza poligonem, np. w postaci zadrze-wieñ œródpolnych, zakrzaczeñ wzd³u¿ dróg czy zieleni osiedlowej.

LITERATURA

H£ADY£OWICZK.J., 1932: Zmiany krajobrazu i roz-wój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX w. Badania z Dziejów Spo³ecznych i Gospodarczych, Lwów.

PIETRZAK M., 1998: Syntezy krajobrazowe –

za-³o¿enia, problemy, zastosowania. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ.

TROLLC., 1939: Luftbildplan und ökolische

Bo-denforchung. Zeitung der Gesichte für Erd-kunde, Berlin.

Recenzent: prof. zw. dr hab. Leon Kozacki Zak³ad Kszta³towania Œrodowiska Przyrodniczego i Fotointerpretacji Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

(17)

DYNAMICS OF CHANGE IN THE WOODLAND AREA OF SUCHY LAS COMMUNE IN THE 1940–2000 PERIOD

S u m m a r y

The article presents the results of a research on the dynamics of change in the woodland area of Suchy Las commune in the 1940–2000 period. The commune was chosen because of its interesting spatial division resulting from the existence of the Biedrusko military ground wi-thin its limits. A comparison was made of the level of afforestation of the commune as provi-ded by its topographic maps from the years 1940, 1960, 1980, and 2000. An analysis was also made of the number of woodland complexes as well as the extent of deforestation and afforesta-tion. Throughout the study period the commu-ne was divided into two characteristic spatial units. The lasting separation of functions and totally different land-use patterns has made them develop radically dissimilar landscapes. Over the study period the commune’s total wo-odland area grew from 23.75 ha to 43.5 ha, but

in the military ground it increased from 24.45 ha to 42.04 ha, while beyond it there was a decline from 2.3 ha to 1.46 ha. The military ground in Suchy Las commune greatly restricts the possi-ble uses of land there and reduces the area of potential investment by more than a half, but on the other hand such an extensive green space (the woodiness index for this part of the com-mune equals 36.1%) is its great natural wealth, enhances its landscape attractiveness, and facili-tates natural vegetation growth. By contrast, the area outside the military ground features very sparse woodland (the woodiness index for this part of the commune is a mere 1.2%), which is due to the necessary concentration of many functions in a small area. The economic deve-lopment of the commune may lead to further loss of woodland in this part.

(18)