Marian Borzyszkowski
Joannes Nepomucenus redivivus : o
św. Janie Nepomucenie, jego
pomniku w Olsztynie i książkach, o
jego śmierci i oddawanej mu czci
Studia Warmińskie 38, 403-407WT UWM Olsztyn
,
JOANNES NEPOMUCENUS REDIVIVUS.O SW. JANIE NEPOMUCENIE, JEGO POMNIKU W OLSZTYNIE I KSIĄŻKACH, O JEGO ŚMIERCI I ODDAWANEJ MU CZCI
Jan Nepomucen pochodzi z miejscowości Pomuk, od XV w. Nepomuk, w południowo-zachodnich Czechach, gdzie urodził się przed 1350 r. Uczył się w szkole klasztornej. W 1380 r. przyjął święcenia kapłańskie. Został proboszczem przy kościele św. Gawła w Pradze. Swoje studia kontynuował na wydziale prawa najpierw uniwersytetu w Pradze, a potem w Padwie, gdzie w 1387 r. uzyskał doktorat z prawa kanonicznego. Po powrocie do Czech otrzymał kanonię przy kościele św. Piotra i Pawła na Wyszehradzie. Od 1393 r. był notariuszem arcybiskupstwa w Pradze. Pełnił też funkcję wikariusza generalnego arcybiskupa Jana z Jenstejna. Zasłynął jako znakomity kaznodzieja. Był spowiednikiem królo wej Zofii, żony króla Wacława IV. W obronie tajemnicy spowiedzi był na rozkaz króla torturowany. Doprowadziły one Jana Nepomucena do męczeńskiej śmierci 20 marca 1393 r. Ciało jego wrzucono do Wełtawy. Po jego wyłowieniu, pochowano je w katedrze św. Wita w Pradze. Jego grób stał się miejscem stale rozwijającego się kultu. Beatyfikacja św. Jana Nepomucena nastąpiła 13 maja 1721 r., a kanoniza cja 19 marca 1729 r.
Św. Jan Nepomucen był czczony jako patron mostów i dobrej spowiedzi. W ikonografii przedstawiany bywa w sutannie, z palmą męczeńską w ręce, niekiedy również z krzyżem lub językiem albo palcem na ustach. Głowa otoczona bywa aureolą i pięcioma gwiazdkami1.
* * *
Pomnik św. Jana Nepomucena usytuowany był na moście św. Jana w Olsztynie po jego południowej stronie od 1869 r. Wykonał go Wilhelm Jansen z Kolonii. W 1909 r., w związku z przebudową mostu, figurę przesunięto na jego obrzeże i wkomponowano w kamienne poręcze zabezpieczające. Plany umieszczenia figury w przymostowej kapliczce nie doczekały się realizacji2.
1 Por. Jaroslav V. P o 1 c, Giovanni Nepomucen, w: Bibliotheca Sanctorum, Istituto Giovanni XXII della Pontifîcia Universita Lateranense, T. VI, k. 847-855, Roma 1965; M. P o l i v k a , Johannes von Pomuk, w: Lexikon des Mittelalters, Band VI. München - Zürich 1991, к. 595 n.; J. von H e r z o g e n b e r g , Johannes von Nepomuk, w: Lexikon der christlichen Ikonographie, hgb. von Wolfgang B r a u n f e l s , Band VI, Freiburg 1974, k. 153-157; Krystyna K u ź m a k , Maria J a c n i a c k a , Jan Nepomucen św., w: EK, t. VII, к. 812-814, Lublin 1997.
404 RECENZJE i OMÓWIENIA
Po 1945 r. pomnik został usunięty i nie było go przez długie lata3. Sytuacja polityczna tamtych lat nie pozwalała, aby się upomnieć o jego powrót. Nie sprzyjała też jego odbudowie. Lepsze czasy nastały dopiero po 1989 r., gdy Polska Zjednoczona Partia Robotnicza straciła swoją przewodnią rolę w rządzeniu Polską i Olsztynem. Oddany w 1990 r. po naprawie most św. Jana na Starym Mieście w Olsztynie, poświęcony w 1991 r. przez ks. infułata mgr. Tadeusza Borkowskiego, proboszcza parafii św. Jakuba w Olsztynie, swym widokiem przypominał zaintere sowanym dziejami miasta o braku przymostowej figury św. Jana Nepomucena. Przypadające na rok 1993 r. 600-lecie męczeńskiej śmierci św. Jana Nepomucena, przygotowania do jej obchodów w Europie, ożywiły dyskusję o miejscu i roli tego świętego nie tylko w kulturze europejskiej, lecz i polskiej, ze szczególnym uwzględnieniem jej wpływów na Warmii.
Na ten czas przypada ożywienie partnerskich kontaktów między Olsztynem a niemieckim miastem Gelsenkirchen, gdzie mieszka duża grupa byłych mieszkań ców niemieckiego Allenstein. Nawiązane zostały bliskie kontakty między tamtej szym Stadtkreisgemeinschaf Allenstein i Towarzystwem Miłośników Olsztyna. Jednym z ich przejawów była inicjatywa wspólnej odbudowy pomnika św. Jana Nepomucena w Olsztynie przy moście na Łynie. Szóstego marca 1994 r. wyłoniony został komitet honorowy odbudowy pomnika św. Jana Nepomucena w składzie: J. E. Arcybiskup Metropolita Warmiński dr Edmund Piszcz, Janusz Lorenz — wojewoda olsztyński, Tomasz Śrutkowski, redaktor naczelny „Gazety Olsztyńs kiej”, Ryszard Langowski — prezes Polskiego Radia w Olsztynie, mgr Andrzej Sassyn — prezes Towarzystwa Miłośników Olsztyna, który podjął intensywne starania zmierzające do realizacji idei pomnika św. Jana Nepomucena. Po uzys kaniu zgody Urzędu Miejskiego w Olsztynie, już 24 lipca 1994 wmurowano akt erekcyjny pomnika, a Arcybiskup Metropolita Warmiński poświęcił kamień węgie lny pod pomnik.
Założenia i projekt techniczny pomnika św. Jana Nepomucena opracował inż. Jerzy Piekarski, architekt miejski. Projekt rzeźby i gipsowego odlewu wykonali artyści Edward Jurjewicz i Piotr Obarek. Spiżowy odlew figury wykonały Gliwic kie Zakłady Urządzeń Technicznych. Prace kamieniarskie przy cokole i otoczeniu pomnika wykonał zakład kamieniarski inż. Zygfryda Sowińskiego.
POMNIK ŚW. JANA NEPOMUCENA W OLSZTYNIE
Koszty odbudowy pomnika św. Jana Nepomucena zostały pokryte ze zbiórek publicznych, dotacji osób prywatnych i przedsiębiorstw w Polsce i Niemczech, przy finansowym wsparciu Fundacji Polsko-Niemieckiej.
Odsłonięcie i poświęcenie pomnika św. Jana Nepomucena w Olsztynie na stąpiło 25 lipca 1996 r. Poświęcił go Arcybiskup Metropolita Edmund Piszcz, przy
3 Stanisław P i e c h o c k i , Pomniki. Jak losy rzucone na szańce, w: Kalendarz Olsztyński 2000, s. 145: „Pomnik ten w 1945 roku zniknął w nie wyjaśnionych dotąd okolicznościach i nie został do dziś odnaleziony. Według kilku zgodnych relacji dawnych olsztynian, jeszcze w 1946 roku poważnie uszkodzony leżał pośród chaszczy pobliskich ogrodów, między Łyną i ulicą Asnyka, po czym został w pobliżu zakopany. Tam prawdopodobnie tkwi w ziemi do chwili obecnej”. Por. s. 147, 163.
Statua św. Jana Nepomucena na olsztyńskim moś cie na Łynie. A — po odsłonięciu w 1869 r.;
B — po przestawieniu na obrzeże mostu w 1909
406 RECENZJE i OMÓWIENIA
licznym udziale przedstawicieli władz samorządowych i administracyjnych, społe czeństwa, delegacji z Gelsenkirchen, której przewodniczyli dr Heinz Daube i Irmgard Falken. Uroczystości towarzyszył pierwszy zjazd olsztyniaków, roz proszonych po świecie.
Tematyka powrotu figury św. Jana Nepomucena na olsztyński most znalazła żywy oddźwięk w „Gazecie Olsztyńskiej”4, także w gazetach: „Dziennik Pojezie rza”5, „Super Ekspres”6, „Słowo — Dodatek Słowa na Warmii i Mazurach”7. Tematykę tę podejmował także „Posłaniec Warmiński”8 oraz wychodzący w Gel senkirchen „Allensteiner Heimatbrief’9.
W dwa lata później, mianowicie 25 grudnia 1998 r„ kaplica w Areszcie Śledczym otrzymała wezwanie św. Jana Nepomucena. Mgr Andrzej Sassyn, prezes Towarzystwa Miłośników Olsztyna, zasłużony przy odbudowie i powrocie po mnika św. Jana Nepomucena na most nad Łyną, ofiarował do kaplicy więziennej figurę św. Jana Nepomucena, wykonaną przez Jana Gołębiowskiego.
W pewnym sensie nawiązano tu do dawnej tradycji olsztyńskiej kultu św. Jana Nepomucena, gdy w kościele św. Jakuba znajdował się jeszcze w XIX w. ołtarz z dużym obrazem św. Jana Nepomucena, który przeniesiono później do kaplicy cmentarnej w Dajtkach. Obraz ten o wymiarach 175x120 pochodził z XVIII w. Malowany był prawdopodobnie przez Piotra Kolberga. Przedstawiał świętego jako modlącego się w otoczeniu aniołów10. Łaciński werset z księgi Tobiasza 12,7:
Ukrywać tajemnice królewskie jest rzeczą dobrą, wskazywał na św. Jana Nepomu
cena jako na patrona sakramentu pokuty.
Dnia 5 maja 2000 r„ w ramach XXI Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej w Olsztynie, staraniem Instytutu Kultury Chrześcijańskiej im. Jana Pawła II oraz Towarzystwa Miłośników Olsztyna odbyła się w sali posiedzeń ratusza sesja popularnonaukowa poświęcona św. Janowi Nepomucenowi. Jej program wypełniły:
Słowo wstępne, wypowiedziane przez ks. prof. zw. dr. hab. Mariana Borzyszkows-
kiego, dyrektora Instytutu, referaty dr. Janusza Hochleitnera z Instytutu Historii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie na temat: Święty Jan Nepomu
cen w kulturze Warmii oraz mgr. Andrzeja Sassyna, prezesa Towarzystwa Miłoś
ników Olsztyna na temat: Restytucja figury św. Jana Nepomucena w Olsztynie — Zapis historii. Sesję uświetnił występ chóru Medici pro musica pod dyrekcją mgr. Bogusława Palińskiego. Chór wykonał pieśni Stanisława Moniuszki, Feliksa Nowowiejskiego, Józefa Świdra.
4 Por. m.in. 1991: nr 119, s. 1,3; 1993: nr 224, s. 11; nr 229, s. 1,11; nr 236, s. 7; 1994: nr 46, s. 1; nr 47, s. 2; nr 53, s. 7; nr 81, s. 7; nr 135, s. 11; nr 142, s. 9; 1995: nr 19, s. 15; nr 47, s. 7, nr 85, s. 10; nr 104, s. 11; 1996: nr 139, s. 5; nr 101, s. 10; nr 199, s. 20; 1998: nr 153, s. 5. Dziękuję Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Olsztynie za udostępnienie danych bibliograficznych.
5 Por. 1994: nr 22, s. 1-2; 1995: nr 155, s. 3; nr 169, s. 4. 6 1995: nr 259, s. 7; 1996: nr 164, s. 4. 7 1995 nr 67, s. 8. 8 1991 nr 3, s. 8; 1994: nr 6, s. 2, 7; 1995: nr 11, s. 7. 9 1993 nr 216, s. 30-33, 76; 1995: nr 220, s. 18 n.; 1997: nr 223, s. 4 okładki; 1997 nr 224, s. 24; 1998: nr 226, s. 23 n., 35, 4 strona okładki; 1999: nr 227, s. 44-47.
10 Por. Józefa P i s k o r s k a , Zabytki ruchome w kościołach i niektórych kaplicach Olsztyna według stanu z 1973 r. Inwentarz zabytków ruchomych sztuki kościelnej diecezji warmińskiej,
Biorąc pod uwagę dzieje miasta, można mówić w Olsztynie o kilkuwiekowym kulcie św. Jana Nepomucena, który po św. Jakubie Apostole, patronie Olsztyna, dołączył do grona świętych tego miasta.
sfc * *
Emanuel V 1 c e k, Jan z Pomuku (Sv. Jan Nepomucky. Jeho zivot, umuceni a slavne pûsobeni ve svétle soucasne historie a antropologie), Vesmir Praha 1993, ss. 70 + 22 il.
A u to rem k sią żk i je s t p rofesor E m a n u el V lc e k . Z a w iera o n a d o k u m en ta cję badań a n tro p o lo g iczn y ch r e lik w ii św . Jana N e p o m u c e n a ja k im p o d d a n o j e w 1 9 7 2 r.
E. V lc e k u k o ń c z y ł w 1 9 4 8 r. stu d ia a n tro p o lo g ii, a w 1951 r. m e d y c y n ę n a u n iw e r sy te c ie K arola w P radze. P o stu d iach za jm o w a ł s ię w C z e c h a c h i S ło w a c ji b a d an iam i n a u k o w y m i z zak resu p a lea n tro p o lo g ii. H a b ilita cję p rzep ro w a d ził ju ż w 1 9 6 9 r., jed n a k z e w z g lę d ó w p o lity c z n y c h m ó g ł z niej k o rzy sta ć d o p iero o d 1991 r. W ó w c z a s z o sta ł m ia n o w a n y p ro feso rem z w y c z a jn y m an atom ii p o ró w n a w czej.
K sią żk a sk ład a s ię z d w ó c h z a sa d n ic z y c h c z ę ś c i. P ie r w sz a p o d ejm u je tem at ż y c ia i śm ierci Jana N e p o m u c e n a , s z c z e g ó ln ie w k o n te k ś c ie k ron ik i le g e n d (s. 7 - 3 2 ) . O patrzona je s t fragm en tam i ź r ó d ło w y c h d o k u m en tó w , o p ra co w a ń , w y p o w ie d z i, m .in . M artin a H e id e g gera, tek stó w literack ich , w ty m w ie r sz a R .M . R ilk e, a ta k że k o p ia m i d o k u m en tó w , sz ty c h ó w , ry su n k ów . D ru g a c z ę ś ć (s. 3 3 - 5 5 ) za w iera d o k u m en ta cję ek sh u m a cji i b adań c ia ła z grob u Jana N ep o m u cen a . Ich w y n ik i zo sta ły sp isa n e, a n a jw a ż n ie jsz e w n io s k i w y r ó ż n io n e tłu sty m drukiem . U zu p ełn ia ją j e lic z n e fo to g r a fie o charak terze d o k u m en ta ln y m , c z a m o - -b ia łe i k o lo r o w e . W trak cie b ad ań a n tro p o lo g ic z n y c h p o tw ie r d z o n o a u ten ty czn o ść sz c z ą t k ó w z grob u p rzy ołtarzu św . Jana N e p o m u c e n a w k a ted rze św . W ita w P radze. N a le ż a ły o n e d o św . Jana N e p o m u c e n a . C ia ło Ś w ię te g o w rzu co n o d o rzek i W e łta w y ju ż m a rtw e, p o za d a n y ch u p rzed n io m ęk a ch . T z w . relik w ia j ę z y k a sk ła d a s ię z d o b rze z a c h o w a n y c h m ię k k ic h tk an ek m ó z g o w y c h .
K sią żk a j e s t za o p atrzon a w w y k a z literatury i ilustracji.
Jest p ię k n ie w y d a n a , w twardej o p ra w ie, w barw nej o b w o lu c ie , którą z d o b ią z d ję c ia p o m n ik a św . Jana N e p o m u c e n a z 1 6 8 3 r. z m o stu K arola w P ra d ze oraz relik w ia rz w fo r m ie m on stran cji z 1 7 2 9 r. z k ated ry św . W ita w P radze. O d c z u w a s ię brak jej str e sz c z e n ia o b c o ję z y c z n e g o , k tó re za w iera ło b y w y n ik i b adań a n tro p o lo g iczn y ch . T u najbardziej o d p o w ie d n ie b y ło b y w ję z y k u ła ciń sk im .
Ks. M arian Borzyszkow ski
Janusz H o c h l e i t n e r , Powiernik tajemnic królowej. Kult św. Jana Nepomucena na Warmii, Kurier Elbląski, Spółka Wydawnicza s.c. Elbląg 1996, ss. 175.
K sią żk a o św . Jan ie N e p o m u c e n ie , ja k p is z e A u tor w e w stę p ie , je s t sk rótem d y sertacji dok torsk iej z 1 9 9 4 r., której p rom otorem b y ł p rof, dr W a c ła w O d y n ie c , a recen zen ta m i p rof, dr W . P ału b ick i i k s. p rof, dr hab. M . G rzy b o w sk i.
