Tadeusz Pikus
Ambroży Gardeil, jego pisma i
metoda pracy
Studia Theologica Varsaviensia 28/1, 66-96
Studfia T heol. Vasrs. 28 <1990) n r 1
TA D EU SZ P IK U S
AMBROŻY IGARDEIL, JEGO PISMA I METODA PRACY
T r e ś ć : W p ro w a d z e n ie ; 1. S zk ic b io g ra fic z n y , a. d a n e h is to ry c z n e , b. d z ia ła ln o ś ć n a u k o w a G a rd e ila n a p r z e s tr z e n i jeg o ży cia , c. ry s y o so b o w o ści; 2. P o s ta w a i n t e le k tu a ln a i m e to d a ; 3. P is m a . a. L a C r é d i b i
l ité e t VA p o lo g é t iq u e , b. L e D on n é r é v é l é e t la Th éologie, c. L a S t r u c t u r e d e l’â m e e t l’e x p é r i e n c e mys tique-, 4. B ib lio g ra f ia ; Z a k o ń c z e n ie .
W P R O W A D Z E N IE
A. Gardeil, francuski dominikanin, uchodzi za tw órcę Apo logetyki, jako nauki autonomicznej. Dokonał tego poprzez okre ślenie dla niej przedm iotu materialnego, a zwłaszcza form al nego ze wskazaniem, że będzie nim wiarygodność religii chrze ścijańskiej lub wręcz wiarygodność dogm atu katolickiego.1
Ten najbardziej widoczny w kład w niesiony w pow stanie i rozwój odrębnej dyscypliny naukow ej nie w yczerpuje wszy stkich zasług wniesionych przez niego na polu działalności d y daktyczno-naukowej. Wpływ ten rozciąga się na inne dyscypli ny filozoficzno-teologiczne. Rola jego dzieła w zrasta jeszcze bardziej, gdy weźmie się ipod uwagę współczesny m u okres, z końca XIX w. i na ,początku X X w., obfitujący w mnogość i różnorodność nowopowstałych kierunków m yślenia, negują cych często dotychczasowe osiągnięcia w dziedzinie poznania i organizacji nauk. G ardeil usiłuje łączyć vetera et nova z za chowaniem wielkiego krytycyzm u. Reorganizuje istniejące nau ki usiłując podkreślić i ustrzec ich 'autonomię ze wskazaniem na ich własne przedm ioty, metody i potrzebę solidnego usy stem atyzowania. T raktuje je jako narzędzia, opracowane przez
1 P o r. T . P i k u s , L a noció n d e a p ologetica se giln G ardeil, w : E x c e r -
p t a e d i s s e r t a ti o n ib u s in sa cr a Theolo gia, t. X I I I (1987), P a m p lo n a 1988, ss. 409— 491; S t. G r z e c h o w i a k , A m b r o ż y G a r d e il i j e g o p r ó b a o k r e ślen ia p r z e d m i o t u a p o lo g e t y k i, „ S tu d ia G n e s n e n s ia ”, t. V II, G n ie z n o 1982/83, ss. 177— 201; W i a r y g o d n o ś ć o b ja w i e n ia w u j ę c i u A m b r o ż e g o G a r d e il a ja k o p r z e d m i o t f o r m a l n y A p o l o g e t y k i , ta m ż e , t. V III, 1984/85, ss. 169— 192.
[ 2 ] A M B R O Ż Y G A R D E IL 6 7
ludzi, służące do odkryw ania i ukazywania praw dy, która w ska zuje na dobro. Narzędzie to — jak sam stw ierdza — musi być trafn e i skuteczne, a przede w szystkim popraw nie i ściśle określone w swoim, pojęciu.
W ty m krótkim opracowaniu zostanie przedstawiona w za rysie biografia Gardeila, jego sylw etka osobowa, sposób pracy oraz skompletowana w całości, włącznie z pismami wydanymi pośmiertnie, bibliografia.
1. SZKIC BIOGRAFICZNY
a. dane historyczne 2
Ambroży Gardeil urodził się w Nauce we F rancji 29 m arca 1859 r. Po ukończeniu :szikoły średniej w Kolegium St. Sigis- bert, w stąpił w roku 1878 do Zakonu OO. Dominikanów w Arniens. W 1879 r. złożył śluby wieczyste i w tym okresie rozpoczął studia filozoficzne w klasztorze we Flavigny. W li stopadzie 1880 r. musiał opuścić k raj z powodu dekretów rzą du francuskiego wymierzonych przeciwko Zgromadzeniom za konnym .3 Zatrzym ał się w Belmonte w Hiszpanii, gdzie kon tynuow ał studia filozoficzne. W następnym roku dołączył do grupy teologów w Volders na terenie Tyrolu. Tam też w roku 1884 został wyświęcony na kapłana i otrzym ał stanowisko wy kładowcy nauk teoloigicznych. W październiku 1884 r. rozpoczął w Kolegium C arbara swoją karierę profesorską trw ającą aż do 1911 r. W 1911 roku porzucił pracę wykładowcy i poświęcił
2 Na tem at A. Gardeila, jego życia i dzieła zob.: L e P è r e G ardeil
A m b r o i s e , „Bulletin Thom iste” ; N o te s et c o m m u n ica tio n s , 1 <1931) 69— 91; R. G a r r i g o u - L a g r a n g e , L e P è r e A. G ardeil, RThom 36 <1931) 797—803; L. C i l l e r u e l o G a r c i a , G ardeil A m b ro s io , GER 10 (1979) 706; H.-D. G a r d e i l , G a rd eil A m b r o is e , w: D ictionnaire d e Théologie
C ath oliq ue, T a b le s g é n é ra le s par B. L o t h et A. M i c h e l 1 (1935) 1772—(1774; R. A u b e r t , L e p r o b l è m e de l’a ct d e foi, Louvain 1958, 393—450.
8 Rząd francuski republikański od 1875 roku uzyskał w iększość de putowanych w Izbie i Kościół katolicki odczuwał szczególny nacisk z jego strony. M inister ośw iaty Jules Ferry w dniu 15 marca 1879 r. w swoim projekcie prawa na tem at w prowadzenia nauczania podsta w ow ego powszechnie obowiązującego w łączył „artykuł 7”, który zabra niał w szelkiego rodzaju nauczania zgromadzeniom nieautoryzowanym. Sankcjonował ten zakaz w łaściw ym i dekretam i skazującym i na b ani cję. N ajpierw w lipcu 1880 r. zostali w ypędzeni Jezuici, zaś w listopa dzie tego sam ego roku pozostałe nieautoryzowane zgromadzenia mę skie. Por. Hubert J e d i n , M anual d e h isto ria d e la Iglesia, t. 8, Bar celona 1978, 162.
68 T A D E U S Z P I K U S
[ 3 ]
się doskonaleniu swych dzieł i życiu apostolskiemu. Zm arł w Paryżu w dniu 2 października 1931 r.
b. działalność naukowa Gardeila na przestrzeni jego życia Jako w ykładow ca4 rozpoczął w rolku 1884 nauczać i w yja śniać miejsca teologiczne; następnie, od 1888 do 1911 r. wy kładał teologię dogm atyczną i m oralną. W ty m sam ym czasie w 1893 r. przejął funkcję dyrektora studiów w Saulchoir w Belgii.5 Również w 1893 r. ukazał się pierw szy num er „Revue Thom iste”, którego założycielami byli: A. Gardeil, M. Th. Conconier i P. Mandonnet.
G ardeil publikując swój pierwszy arty k u ł w „Revue Tho m iste” rozpoczął swoją bogatą drogę pisarską. Większość jego studiów znajduje się we wspomnianym czasopiśmie. Był jed nym z pierwszych współpracowników M. Vacant w tworzeniu
Dictionnaire de Théologie Catholique, również opublikował se
rię artykułów i recenzji w „Revue de Sciences et Philosophi ques Théologiques” oraiz w „La Vie Spirituelle”. Do tego należy dodać szereg wygłoszonych konferencji, przem ówień i udział w różnych spotkaniach naukowych.
c. rysy osobowości
Obraz osobowy A. Gardeila, k tó ry uzyskujem y przede wszy stkim z jego pism, charakteryzuje się wielką stałością i kon sekwencją zarówno w m yśleniu jak i w działaniu.6 G ardeil na początku swych studiów zetknął się, za pośrednictwem swego
4 U czniam i jego b yli m iędzy innym i Poulpiquet, Garrigou-Lagrange. Wspomina o w pływ ie na uczniów Garrigou-Lagrange, In memoriam, Le Père A. Gardeil: „Parmi les théologiens thom istes de cinquante dernières années, iii en est peu qui aient exercé une in fluence aussi profonde que la sienne. Par son enseignem ent et ses directives in tellec tuelles com m e Régent des études de la Province dom inicaine de Paris, il form a de nom breux professeurs de philosophie et de théologie, qui en différents centres, continuent de suivre la direction qu’il leur a donnée. Bien des prédicateurs et directeurs lu i doivent aussi d’avoir saisi de façon très vivan te les lignes m aîtresse de la doctrine de Saint Thom as”., RThom 36 (1931) 797.
5 Por. Biographie de Gardeü, „Bulletin Thom iste”, dz. cyt., 74; Chro
nique, RSPhTh 3 (1909), 183.
6 ,,Był człow iekiem flegm atycznym , przy tym jednak bardzo reflek syj nym, stałym i konsekw entnym w m yślen iu ”. Są to słow a O. Chenu, który znał osobiście Gardeila. W ypowiedział je w czasie rozm owy z autorem tego artykułu (Paryż, 29. 08. 1984), definiując osobowość Gar deila.
[ 4 ] A M B R O Ż Y G A R D E IL 6 9
nauczyciela Beaudoun,7 z nauką św. Tomasza; nauką, która słu żyła m u do końca życia jako kry teriu m ustalone i norm a p ra cy naukowej w filozofii i teologii. Będąc pod w rażeniem k u ltu ry naukowej św. Tomasza oraz nieugiętości w poszukiwaniu praw dy 8 G ardeil usiłuje w iernie go naśladować.
Okres, w którym wypadło m u żyć, charakteryzow ał się nie zwykłym ożywieniem w zakresie .powstawania nowych dzieł i rodzenia się odmiennych sposobów myślenia. Gardeil w ze tknięciu się, w swej pracy badawczej, z tą wielobarwną mo zaiką różnorodnych kierunków konfrontow ał je z kryteriam i obiektywnym i om ijając uważnie jakikolwiek w pływ czynnika subiektywnego. Zauważmy to choćby w* jednej z jego wypo wiedzi na tem at sposobu pracy: „Jest to studium zasad, właści wie dotyczy ono zasad teologicznych: zasada zaś jest najlepszym przyjacielem., bowiem jeśli naw et stanie na drodze naszych am bicji, nie zrobi tego ani przez antypatię ani z góry ustalonych założeń, lecz jedynie z powodu swej mocy przekonyw ującej, tej któ rą ma praw da, zaś oczywistość praw dy zasada niesie w sobie”.9
G ardeil był zwolennikiem uporządkowanego myślenia i rze telnej pracy: „Nie rozumiemy się — mawiał — ponieważ nie 'czytamy tych sam ych książek; w y czytacie K anta, a ja A ry stotelesa i św. Tomasza”.10
Raził go bardzo brak rygoru w pracy intelektualnej oraz •niespójność w myśleniu: „Kto wie — pytał — czy w rzeczy wistości ów nieporządek i galimatias intelektualny dostrzegal n y w śród uczonych, przede wszystkim tych, którzy zajm ują się naukam i eksperym entalnym i, nie pochodzi z faktu lekce ważenia dotychczas znanych racji argum entacyjnych.11 Stąd też, m ając na uwadze tradycję, — stw ierdzał — zanim ktoś osądzi jakiekolwiek myślenie, powinien go poznać, zrozumieć
7 „Dès octobre 1881, étant étudiant de prem ière année en théologie j ’entendais le T. R. P. Beaudouiin, régent des „Etudes”, inaugurant son com m entaire sur la IIa Pars ...”. E x a m e n d e conscience, RThom 34 (1929) 272-; por. L a C e r ti tu d e P robable, RSPhTh 5 (1911) 239.
8 Gardeil, jak sam oświadcza w jednej z polem ik, przyjm uje jako dew izę swej pracy słynne powiedzenie Arystotelesa: „Amicus Plato sed magis arnica veritas”. E x a m e n d e conscience, art. cyt., 287.
9 L a C r é d ib ilité , RThom 13 (1905) 127.
10 L a p h ilo so p h ie au co n g rès d e B ru x e lle s, RThom 2 (1984), 739; „On est toujours barbare pour celui qui ne nous comprend pas”, tamże, 757.
7 0 T A D E U S Z P I K U S [ 5 ]
i następnie krytycznie je ocenić nie bacząc kto jest jego au torem ”.12
iSzczera, poważna i konstruktyw na postawa badawcza Gar deila pomogła mu zrozumieć różne kierunki m yślenia w ystępu jące zarówno w filozofii jak i w teologii oraz odkryć w nich to co jest sprzeczne z zasadami metafizycznymi przysw ajając równocześnie zaw arte w nich idee wartościowe.13
Dla G ardeila człowiek przedstaw ia się jako stworzenie Bo ga całkowicie uzdolnione do nawiązania relacji ze swoim Stw ór cą.14 „Jego natu ra — stw ierdza — domaga się im peratyw nie 'dopełnienia siebie w postawie religijn ej” .15 Stąd też powstaje konkretna wizja człowieka w raz z jego możliwościami po'bo- wiązkami z mocnym w yakcentowaniem pierw iastka intelek tualnego. ‘„Nade wszystko — powiada — trzeba być człowie kiem, to znaczy świadomym; a itutaj świadomość oznacza świa-
itlo rozum u”.18 Człowiekowi talk pojmowanemu G ardeil poświę
ca wszystkie swoje siły, zdolności i czas, chcąc jak najpełniej .ukazać tkwiące w nim możliwości poznania świata, samego sie bie i Boga. Wiedza, według Gardeila, w inna organizować całe życie ludzkie i doprowadzić człowieka do ostatecznego przezna czenia: „Tam ^— powiada — gdzie jeszcze niedawno była je dynie chaotyczna masa energii, często przeciwnych sobie i u- kierunkow anych instynktow nie ku celom partykularnym , dzię k i w ładzy rozum u pojawia się jednolity organizm o wyższej wartości pozostający w żywej relacji z ideą Dobra, które jest odbiciem Dobra doskonałego i boskiego”.17
To, aby człowiek „umiał- przemyśleć, osądzić i wreszcie pa nować zgodnie z wymaganiami miłości Boga ...” 18 — stanowi dla Gardeila jakby program nauczania i postępowania.
12 Por. A p r è s le cours d e M. B ou tro u x , RThom 5 (1897), 2. 18 Por. Tamże, 1—30; 180—194; 490—516.
14 „Le stigm ate de notre dépendance essen tielle v is-à -v is de Dieu est inscrit dans notre nature. C’est un fait auquel l ’Homme libre ne peut rien changer”. L ’éd u ca tio n pers o n n elle e t su r n a tu re lle d e s o i - m ê m e
p a r la v e r t u d e re lig ion, RThom 24 (1919) 108. 15 Tamże, 110.
16 L a C r é d ib ilité , RThom 13 (1905) 126. Gardeil bronił klasycznego pojęcia człowieka, podkreślając nade w szystko jego sferę duchową: „L’homm e est un anim al raisonnable, composé d’un corps et d’une âme...”. L e C o m p o sé h u m a in d e v a n t l’A c a d é m i e de Sciences m o r a les
e t p o litiq u e s , RThom 2 (:1884) 243; Następnie dodaje: „J’ai dit que l’être spécifique de l ’homme était constitué par une âme raisonable inform ant un corps”, tamże, 375—376.
17 L e g o u v e r n e m e n t p e rs o n n e l e t s u r n a tu r e l d e s o i - m ê m e , RThom 23 (1918) 58.
16] A M B R O Ż Y G A R D E IL 7 1 W tym krótkim szkicu postaci G ardeila uw ydatnia się n a j mocniej, w bycie i działaniu, jego miłość do porządku racjo nalnego w dochodzeniu do praw dy.19 W praktycznym w ym ia rze pojaw ia się u niego pewnego rodzaju w ątek ascetyczny po legający na wprowadzeniu praw dy w życie miłości: „Je fabri querai — stw ierdza — avec m a vie, de la vérité dans la cha rité ”.2«
2. POSTAWA INTELEKTUALNA I METODA
P raca naukowa G ardeila w pełni zgadza się;z jego ideą rze czywistości: „Wszędzie tam — stw ierdza — gdzie znajduje się •to co rzeczywiste, znajduje się też to, co jest zrozumiałe, znaj
duje się praw da”.21 Myśl zaw arta w ty m krótkim zdaniu, sta nowiła dla G ardeila jakby nić przewodnią w całej jego pracy. Poza ty m można zauważyć u niego mozolnie realizowane szczególnego rodzaju itinerarium naukowe, zmierzające do stopniowego zagłębienia się w poznawaniu rzeczywistości bo- sikiej. Rozpoczyna drogę badań od tem atów filozoficznych, n a stępnie psychologicznych, apologetycznych, teologicznych, asce tycznych i kończy na zagadnieniach związanych z m istyką.22
Gardeil, z właściwą sobie przenikliwością filozoficzną, sto sował w swej p racy naukę uznawaną przez siebie za pewną oraz ustalone i sprawdzone metody 23 dążąc do skorygowania i rozwiązania problemów współczesnych 24 i odkrycia aspektów pozytywnych w badanej rzeczywistości.
19 Gardeil odrzuca w szelką doktrynę nieokreśloności „Une énergie v i vante indéterm inée est un non-sen s”. Ce qu’il y a de vrai dans le
Néo-Scotisme, RThom 9 (1901) 410.
ao Le gouvernem ent personnel et surnaturel de soi-même, art. eyt., 73; V eritatem facientes in caritate (Ef 4, 15).
21 La certitude probable, RSPhTh 5 (1911) 250.
22 „Mais l’essentiel est bien là, et jamais tém oignage de l ’auteur sur son oeuvre n ’en marqua plus cliarem ent l'unité, qui sans doute ne se révéla entièrem ent à lu i-m êm e qu’au term e de son accom plissem ent, •dans la délectable jouissance d’un esprit entré en pleine possession des m atériaux accum ulés au cours d’une vie toujours en appétit”. Notes
et communications le Père A. Gardeil, „Bulletin Thom iste”, 1 (1931),
69; Aby to potwierdzić, w ystarczy spojrzeć na porządek chronologiczny jego pism, czy też na datację jego słynnej trylogii: La Crédibilité et
VApologétique (1908); L e Donné ré vélé et la Théologie (19’10); La Struc ture de l’âme et l’Expérience m ystiqu e (1926).
28 Jak zostało już zaznaczone w tekście, Gardeil przyswoił całą doktrynę św. Tomasza i użył ją jako narzędzie do sw ojej pracy. Poza tym w ykorzystał idee A rystotelesa, św. A ugustyna, Melchiora Cano, św . Teresy, Pascala i innych.
7 2 T A D E U S Z P I K U S [ 7 ]
iNie znajdujem y u G ardeila postawy intelektualnej now ator skiej lub rew olucyjnej w sensie wznawiania prób zmierzających do radykalnych zmian w podstawach ustalonych w przeszłości zarówno w naukach n aturalnych jak i nadprzyrodzonych; nie spotykam y też u niego takich właściwości, które uznawałyby doświadczenia osobiste i czynniki subiektyw ne jako determ i nujące drogę poszukiwania praw dy obiektywnej.
Według niego w całym poznaniu ludzkim decyduje rozum,25 któ ry z kolei w praw dzie odkrywa i ukazuje dobro poruszające wolę.26 Na bazie tych zasad Gardeil egzam inuje badaną rzeczy wistość porządkując ją wedle ścisłego i logicznego systemu. Należy stwierdzić, że Gardeil widział bardzo jasno granice mo żliwości poznawczej rozumu, szczególnie gdy ten stykał się z rzeczywistością, która przekraczała jego siłę i zakres postę powania naukowego: „I wobec tego — powiada — tam, gdzie nauka się kończy problem istnieje nadal. Pozostanie zatem dla tej kw estii faza pozanaukowa”.27
Jest przekonany, że między tym co n aturalne i nadprzyro dzone istnieje rozziew nie do przebycia przez same tylko siły człowieka. Zatem, aby go pokonać, najpierw trzeba ustalić, czy jest ktoś, kto mógłby i chciałby podnieść człowieka, następnie zaś należałoby uzyskać rozeznanie, czy człowiek z kolei byłby zdolny przyjąć oferowaną pomoc.28 W tym miejscu
ześrodko-przeszlych, odgryw ały swą w ażną rolę w tym okresie. Dotyczą one przede w szystkim spraw człowieka, św iata i Boga.
ï5 „L’esprit n ’a qu’une loi s’égaler au réel, au vrai”. La Certitude
probable, RSPhTh 5 (19ill) 442; L ’homme n ’est homm e et son activité
n ’est vraim ent humaine' que par la raison. Et donc sa perfection est d’être selon la raison comme la perfection de toute activité est de s’exercer selon sa loi propre le bien rationnel est donc la mobile nor mal de l ’hom m e”. R e vu e critique de Revues, RThom 6 (1898) 229; por. Sth I—II, q. 18, a. 5.
26 „Le bien propre de l ’homm e nous apparaît ainsi com m e l ’Objet dernier”, com m e le ressort universal et profond de toutes nos appé- titions (...) l ’appétit du bien propre de l’homme, „bonum conveniëns homini”, est, que nous le voulions ou non, le m oteur dernier de l ’action...” Les Exigences objectives de l’action”, RThom 6 (1898) 269.
27 La Notion du Lieu Théologique, RSPhTh 2 (1908) 57.
28 Pierw sza kw estia n ie stanow i problemu dla Gardeila, bow iem Bóg m oże i chce, gdyż sam nam to objawił. Druga istn ieje jako problem i stanow i przedm iot w nikliw ych badań Gardeila. Dotyczą one przede w szystkim sprawdzenia, w jaki sposób nadprzyrodzoność dotyka lub oddziaływ uje na człowieka. „C’est d’ailleurs a priori inévitable, en vertu du principe que ce qui est reçu se conforme au mode d’être d e don sujet récepteur. Tout mon ouvrage tend à établir cette conform ité structurale”. Questions de nomenclature en m ati ère de contemplation, RThom 36 (1931) 727, por. Examen de conscience, RThom 34 (1929) 274.
[
8
]
A M B R O Ż Y G A R D E IL 7 3 w u je się studium relacji epistemologicznych między tym co n atu raln e i nadprzyrodzone.Według Gardeila Boga może zobaczyć jedynie byt rozum ny.29 S tąd też powiada: „Alby móc wierzyć z w iarą nadprzyrodzoną, na pierwszym miejscu musi znajdować się rozum stworzony, radykalnie zdolny do poznania Boga w Jego istocie (...). Po nadto jest wymagane objawienie praw dy obiektyw nej doty czącej Boga (...). I wreszcie potrzebna jest pomoc Boża, która obiektyw nie ujaw nia się przez Objawienie (...) i subiektywnie przez oświecenie rozum u i pobudzenie woli ...”.30 Tak oto mo żna by w tym miejscu wyrażać w skrócie p u n k t w yjścia oraz m etodę zm ierzającą do poznania Boga.
Działalność naukowa G ardeila obraca się, przede wszystkim, wokół kw estii metodologicznych. Żyjąc w epoce zoranej inte lektualnie przez różne i nowe idee próbuje uważnie egzamino wać, aż do samych fundam entów, budow lę tradycyjnego m y ślenia chrześcijańskiego: przem yślałem to, na przestrzeni w ielu lat, linię po linii”,31 w yznał przy okazji wypowiedzi na konkretny tem at. Jego pragnien em było poprawne przedsta wienie, w sposób naukow y — zgodnie z w ymaganiami epo ki — całej dyscypliny filozoficznej, apologetyeznej i teologi cznej.
Pierwszym i podstawowym zadaniem — stw ierdził — jest ustalenie nowych lub potwierdzenie starych znanych zasad. N astępnym, zebranie wszystkich faktów. Mając już zasady i fak ty można przeprowadzić dzieło uporządkowania zmierzające do utworzenia system u.32 Jednakże, aby móc uniknąć braków i błędów w postępowaniu naukowym — dodał — jest rzeczą konieczną właściwe i popraw ne przedstaw ienie interesującej nas kwestii,33 następnie jasne dostrzeganie przedm iotu m ate rialnego, a nade wszystko formalnego, k tó ry zawsze jest tru d niejszy do ustalenia i zachowania oraz używanie ścisłej i ade kw atnej terminologii w ram ach konkretnej dyscypliny.34 Jed
29 ,,(...)j’entende dans l’intelligence humaine envisagée dans s On fond, non seulem ent comme puissance intellectuelle, m ais com m e form e, com m e principe caractérisant la nature hum aine elle-m êm e, m ens”. La
Structure analogique de l’intelect, RThom 32 (1927) 4.
30 La Crédibilité et VApologétique, Paris 1908, 10 nn.
81 La Structu re de la Connaissance Mystique, RThom 29 (1924), 110. 52 Por. L ’Evolutionisme et les principes de S. Thom as d ’Aquin, RThom 1 (1893), 31.
33 „Une question bien posée, a -t-on dit, est à m oitié resołue”. La No
tion du Lieu théologique, RSPhTh 2 (1908) 62.
7 4 T A D E U S Z P I K U S [ 9 ]
nak tym co najbardziej go przejm uje, to są zagadnienia m eto dologiczne: „Ile nagromadzonych błędów — żalił się — zarów no po stronie naszych przeciwników, jak i niestety naszej w y nikających z powstałego pomieszania m etody naukowej i filo zoficznej; pierwszej ze swej istoty eksperym entalnej sięgającej do najdrobniejszych szczegółów, drugiej ze swej istoty ab strak cyjnej sięgającej aż .poszukiwań najbardzie konkretnych”.35
Należy jeszcze raz podkreślić, że w tym okresie niektórzy uczeni odnosili się z nieufnością, a naw et z lekceważeniem do nauik tradycyjnych, przede wszystkim zaś do metafizyki i ca łego w kładu scholastycznego, włącznie z dwiema wielkimi Su mami św. Tomasza. Stąd też zadaniem G ardeila było możliwie najlepsze przedstawienie stałej i trw ałej w artości tomizmu. Przy tym, jak można zauważyć, nie ograniczał się tylko do za chowania postawy defensywnej. Znał doskonale idee głoszone przez współczesnych m u myślicieli. W związku z tym dokonał w ielu k ry ty k i wszczął liczne polemiki. W swym postępowa niu nie zatrzym yw ał się tylko na aspektach negatyw nych, lecz usiłował zawsze wydobywać istniejące elem enty pozytyw ne.36 W konfrontacji ze swymi przeciwnikami w ykorzystyw ał w ar
tościowe idee nowych kierunków m yślenia.37
Dla uzasadnienia swych racji czerpał argum enty z dwóch źró deł: z autorytetu i rozum u.38 A rgum entacja au to ry tetu służyła m u przede wszystkim w Teologii, w nauce, w której ta forma dowodu zawsze uw ydatniała swoje zwierzchnictwo: tak jak auto ry te t Boga, M agisterium Kościoła, wielkich teologów i m isty ków itd. Poza zakresem argum entacji autorytetu reszta proce
w łasnej term inologii „II est d’ailleurs im possible d’étudier ce qui con cerne proprement l’inform ité de la nature spirituelle sans avoir quel ques notions précises sur l ’ensem ble de la doctrine de l ’inform ité ori g in elle de la création en général”. L ’â m e s u j e t ré c e p t e u r d e la grâce,
RThom 30 (1925) 422 s.; Gardeil sam często w yjaśnia pojęcia, których używa, aby uniknąć nieporozumień i wieloznaczności. Por. B u lle tin p h i
losophiq ue, RThom 4 (1896) 387; L e d é v e l o p p e m e n t d u d o g m e, RSPhTh 3 (1909) 459.
85 N o te s b ib lio g r a p h iq u e s, RThom 5 (1897) 139; por. B u lle tin p h i
los oph iqu e, RThom 4 (1896) 811; L a P h ilosoph ie au congrès d e B ru
x e ll e s , RThom 2 (1894) 754; N o te s b ib liograph iqu es, RThom 9 (1901) 631. 86 Por. D ev o n s -n o u s t r a v e r s e r K a n t? RThom 5 (1897) 180 n.
87 Por. A p r è s le cours d e M. B ou tro u x , RThom 5 (1897) 1—30; 180— 194; 490—516; „Notre but actuel est de faire ressortir un nouvel aspect de la théorie du conscient, en l ’opposant à la théorie de M. de H art- man. Nous espérons, par cette oposition, délim iter avec plus d’exactitu de ce que les deux systèm es peuvent offrir d'élém ents véridiques et assim ilables”. L ’E v o lu tio n is m e e t le s p r in c ip e s d e S a in t T h o m a s, RThom 3 (1895) 624.
A M B R O Ż Y G A R D E IL 75
su poznawczego była całkowicie podporządkowana rozumowi, który brał udział w organizowaniu i przeprow adzaniu dzieła naukowego Gardeila.
3. PISMA »
A. Gardeil publikował swoje dzieła w przeciągu praw ie czter dziestu lat.40 Większość z nich znajduje się w kilku czasopis mach 41 oraz w Dictionnaire de Théologie Catholique. W sposób ogólny można by je sklasyfikować j alko :
a. monografie; b. artyfkuły; c. hasła słownikowe; d. notatki i biuletyny; e. relacje bibliograficzne; f. noty biograficzne; g. w ykłady i przemówienia; h. w stępy i w ydania.
Początkowy okres działalności pisarskiej Gardeila stanowi apologie praw dy, polegającej na dochodzeniu do tego co jest rzeczywiste i co mogłoby stanowić korelat z praw dą absolutną, czyli z samym Bogiem.42 Pierwszą publikację stanowi seria a r tykułów. w których autor studiuje koncepcje ewolucji świa ta,43 układ konstytutyw ny człow ieka44 oraz jego możliwości
38 „Après l ’argum ent d’auctorité voici les argum ents de raison”. Q u
estio n s d e n o m e n c l a tu r e e n m a t i è r e d e c o n te m p la t io n , RThom 36 (1931) 729.
39 Zob. bib lio grafia .
40 Pierw sze artykuły ukazały się w 1893 r., RThom 1 (1893) 128—132. 41 RThom, RSPhTh, YS.
42 Gardeil w sposób w yraźny naśladuje św. Tomasza, który w swoim dziele C on tra G en tiles przyjm uje na siebie odpowiedzialność mędrca studiującego w szerokim i przenikliwym widżeniu cel w szechśw iata i wznoszącego się do poznania najw yższych przyczyn: „Finis ultim us uniuscuiusque rei est qui intenditur a primo auctore vel motore ipsius. Primus autem et motor universi est irâtellectus. ... Oportet igiitur u lti- m um finern universi esse bonum intellectus. Hoc autem est veritas. Oportet igitur veritatem esse ultim um finem totius universi, et circa eius consideratianem prinoipaliter isaipieotiam insistere (...) prfcnam philo- sophiam Philosophus determ inat esse „scientiam veritatis”, non cuiusli- bet, sed eius veritatis quae est origo omnis veritatis, scilicet quae per- tinat ad primum principium essendi omnibus; unde et sua veritas est omnis veritatis principium: sic enim est dîs'positio rerum in veritate sicut in esse” C o n tra gentiles, 1 I c. 1.
43 Zob. artykuły: L ’E v o lu tio n ism e et les p rin c ip e s d e S. T hom as, RThom 1 (1893) 27—45, 316—327, 725, 737; 2 (1894) 29—42; 3 (1895) 61—84, 607—633; 4 (1896) 64—86, 215—247.
7 6 T A D E U S Z P I K U S U l ]
noetyczno-wolitywne.45 Na ten okres przypada zdecydowane posziuiki w anie Doga na drodze poznania naturalnego w ram ach dociekań metafizycznych, filozoficznych i psychologicznych.
Na przestrzeni tego czasu G ardeil zgłębia naukę św. Toma sza i stosuje ją, bądź jako narzędzie do swojej pracy, bądź
jako kryterium argum entacyjne.
N iektóre arty ku ły z czasopism zostały zgrupowane przez Gar- deila, po uprzednim ich przejrzeniu, popraw ieniu a naw et po szerzeniu, w jednej publikacji książkowej. Ta praktyka prze drukow ywania pism, z uwzględnieniem k o rek ty autora, po zwala dostrzec w pracy naukow ej Gardeila ew entualne zmiany w jego poglądach na dany tem at. Należałoby zaznaczyć, że niemal wszystkie jego pisma stanow iły próbę odpowiedzi na pojawiające się współczesne m u problemy. Niekiedy pisał na zlecenie,48 lub na prośbę braci ze swej wspólnoty.47
Pierwsze przedrukow ane artykuły,48 edytowane w formie książki, w swej treści dotyczyły spraw życia duchowego, a więc darów Ducha Świętego i ich znaczenia w form acji zako nu dominikańskiego. Poprzez to studium chciał oświecić i w ska zać tę drogę do doskonałości, którą szedł sam oraz jego bracia w powołaniu. W skazuje na zasady ascetyczne, k tó re pozwala
ją z jednoczesnym w ykorzystaniem darów Ducha Sw. osiągnąć pełną współpracę z Bogiem.49
W tym miejscu należałoby wyakcentować najważniejsze dzie ło Gardeila, na które składają się trzy książki i które można by nazwać trylogią:
La Crédibilité et VApologétique Le Donné révélé et la Théologie
La Structure de l’âme et l’experience m ystique
ces morales et politiques, RThom 2 (1894) 229—243, 367—386; La ph i losophie au congrès de Bruxelles RThom 2 (1894) 569—585, 738—759.
45 Zob. artykuły: Après le cours de M. Boutroux, RThom 5 (1897) 1—30; Devons-nous traverser Kant? tamże, 180—194; Ont-ils vr a im e n t
dépassé Kant? tamże, 490—516.
46 Hasła do DThC.
47 Np. w ydanie La Crédibilité et VApologétique, Paris 1908, por. A v e r
tissement, VI.
48 Le rôle des dons du Saint-Esprit, ADom 37 (1897) 56—61, 111—119;
Les dons du Saint Esprit dans les saints dominicains, tamże, 155—162, 194
—201; 38 (1898) 350—357; 39 (1899) 112—115, 160—163; 40 (1900) 349—535. 49 Książka: Les dons du Saint-E sprit dans les saints dominicains, Paris, Gabalda, 1903.
[ 1 2 ] A M B R O Ż Y G A R D E IL 7 7
a. La Crédibitité et VApologétique so
Temat u jęty w tej 'książce znalazł się na w arsztacie Gardeila w 1904 r., kiedy ten przyjął zamówienie, złożone przez dyrekcję DThC na opracowanie hasła pt. Crédibilité. Uzyskane wyniki jego refleksji dotyczącej kwestii fundam entalnych w iarygod ności religii chrześcijańskiej (dogmatu) zostały następnie przez niego opublikowane w kilku artykułach pod ogólnym tytułem
La Crédibilité w „Revue Thomiste”, między, rokiem 1905 a
1907. W nich przekazał szerokie podsumowanie pierw szej czę ści opracowanego hasła ze wspomnianego słownika. Niebawem, na usilną prośbę braci zakonnych, zdecydował się dopracować tem at i opublikować w oddzielnym tomie, któ ry ukazał się w 1908 roku.
N akład książki wyczerpał się w ciągu kilku miesięcy i po w stała ipotrzeiba ponownego wydania. Ponadto wokół niej po w stały dyskusje domagające się w yjaśnień niektórych kw e stii. Wobec tego zdecydował się na drugie w ydanie swego dzieła, które ukazało się w 1912 roku w całości przerobione i znacznie powiększone.51
Wiarygodność racjonalna przedm iotu w iary, według G ardei la, jest przyczyną obiektyw nie jedyną i decydującą o wszel kim dowodzeniu apologetycznym. Talki p u nkt widzenia prze ciwstawiał się przede wszystkim nominalizmowi, w oluntaryz mowi i wszystkim rodzajom im m anentyzm u.52
50 La C ré d ib ilité , RThom 13 (1905) 5—28, 125—146, 278—295, 633—645; 14 (1906) 127—144, 511—528; 15 (1907) 18—35; w: DThC III (1907—1908), art. C r éd ib ilité, kol. 2201—2310. W kolum nach od 2201 do 2236 znaj duje się część spekulatyw na, w pozostałych znajduje się antologia tek stów Pism a św., Tradycji i teologii scholastycznej: L a C r é d ib i li té et
VA p o lo g é t iq u e , Paris 1908.
51 Por. Andrés Rodriguez R é s i n a , En to r n o a la noció n d e C r e d i- ■
bilid ad, „Revdsta Catalama de Teologia” VII ,(1952) 316 n.; R. A u be r t, dz. cyt., 395— 435.
62 Gardeil analizuje szczegółowo w kilku artykułach m otyw y działa nia ludzkiego. Mimo, że nie w ym ienia w prost sw ego przeciwnika, n ie w ątp liw ie cała jego krytyka odnosi się do M. Blondela i jego słynnej tezy „L’A ction” naznaczonej im m antentyzm em w noszącym ładunek su biektywizm u. Oddziaływuje też na nom inalistów, podkreślając wartość ontologiczną zasady celowości. Por. G a r r i g o u - L a g r a n g e , L e P ère
A. G ardeil, art. cyt., 801 n.; Podajem y artykuły, w których Gardeil egzam inuje m otyw y działania ludzkiego. Les e x ig e n c e s o b j e c t i v e s de
l ’action , RThom 6 (1898), 125—138, 269—294; L ’action. Ses ressources
s u b j e c ti v e s , tamże, 7 (1899) 23—39; L e s res so u rces d u vou loir, tamże, 447—461; L es ressou rces d e la raison p ra tiq u e , tamże, 8 (1900) 377—399;
7 8 T A D E U S Z P I K U S 1 1 3 ]
b. Le Donné révélé et la Théologie
W te j książce G ardeil zajął się od nowa swoimi studiam i z roku 1897, 1901 i 1904 na tem at pierwszych zasad i w ar tości pojęć.53 Poza tym stara się ukazać, że idea bytu jest pojęciem w ybitnie analogicznym i ustala zasięg transcenden talny i absolutny zasady przyczynowości (ss. 124— 128). U ka zuje wartość tw ierdzeń filozoficznych dotyczących n atu ry i atrybutów Boga (ss. 130— 135) oraz stosuje metodę analogii do interpretacji form uł dogmatycznych odnoszących się do Trójcy Sw., Wcielenia odkupieńczego i życia Kościoła z uka zaniem jednorodności między danymi Objawienia a jego roz wojem dogmatycznym.54
W drugiej części swego dzieła G ardeil naw iązuje do Teo logii, w ysuw ając jako w arunek konieczny dla teologa, by ten był w nieustannym kontakcie z integralnym depozytem Ob jaw ienia podanego przez K ościół55 i przyjętego z w iarą w la ną. Teolog powinien też korzystać w swej pracy naukow ej z Teologii pozytywnej, która stara się określić dane teologi czne bezpośrednie.58
Teologia, w pojęciu Gardeila, posiada jasność właściwą praw dom naukowym. To co może być objawione mieszczące się w danych Objawienia jest przyczyną obiektywną i właściwą dla Teologii, szczególnie zaś Teologii spekulatyw nej, Widzi Teologię jako nau'kę solidnie u argumentowaną, aczkolwiek jest świadomy, że tu taj argum entom racjonalnym przysługuje tylko wartość drugorzędna. Teologia — powtórzy za św. Toma szem — jest „sacra doctrina huiusmodi auctoritatibus utitur quasi extraneis argum entis, et probabilibus”.57
Dotykam y tu taj problem u związanego z oceną wartości po znania opartego na argum entach wiarygodnych (probabilita- tes). Zanegowanie bowiem prawdziwości argum entów w iary Ce q u ’il y a de vrai dans le néo-scotisme, tamże, 531—550, 648—665; 9
(1901) 407—443.
63 Le d év eloppem ent du dogme, RSPhTh 3 (1909) 447—469; Le donné
théologique, RThom 17 (1909) 385—405; Książka Le Donné révélé et la théologie, Paris, Gabalda, 1910. Gardeil uznaje to dzieło jako uzupeł
nienie studiów zaw artych w książce pt.: La C rédebüité et l’Apologé-
tique.
** Por. G a r r i g o u - L a g r a n g e , art. cyt., 803 n.
55 Por. Revue critique de Revues, RThom 6 (18S8) 778.
56 La notion du lieu théologique, RSPhTh 2 (1908) 51—73, 246—276, 484—505. La notion du lieu théologique, Paris, Gabalda 1908.
67 STh. I. q. 1, a. 8; por. La notion du lieu théologique, RSPhTh 2 (1908) 261.
[ 1 4 ] A M B R O Ż Y G A R D E IL 7 9
godnych byłoby całkowitym odrzuceniem Teologii jako nauki i odebraniem poznaniu teologicznemu w artości obiektyw nej. G ardeil poddaje to zagadnienie egzaminowi analitycznem u, form ułując je w następujący sposób: Czy pewność pozostaje w opozycji absolutnej do wiarygodności?.58 D yskusja nad tym zagadnieniem spowodowała powstanie kilku artykułów i opra cowania książkowego.59 W końcowym wniosku G ardeil stw ier dza, że „pewność nie znajduje się w opozycji z wiarygodno ścią”.60
c. La Structure de l’âme et l’expérience m ystique 61 Rozważania na tem aty mistyczne zostały podjęte w kilku a r tykułach dotyczących .spraw ascetycznych,62 w których Gardeil opracował pewne idee fun d am entaln e63 służące następnie za podstawę do prowadzenia prawdziwego i autentycznego życia chrześcijańskiego.
Relacja bezpośrednia pomiędzy boskością a duszą praw ą ■— stwierdza Gardeil — stanowi wyjaśnienie i przyczynę słusz ną modlitw mistycznych. Pow stają one w zależności od bezpo średniego doświadczenia Boga. Stąd też przyczyną dla Teolo gii mistycznej, będącą jej przedm iotem studiów, jest stru k tu ra duszy prawej.
G ardeil we wszystkich wspom nianych naukach (Apologety- ka, Teologia, Teologia mistyczna) postępuje z atencją i z taką samą metodą, mianowicie stara się ustalić w każdej z nich swój własny, specyficzny im przedm iot form alny, coś co za sadniczo uniezależnia daną naukę od innych. Jego zamiarem, który nota bene w yraźnie unifikuje tę trylogię, prawdziwy esej metodologiczny, jest w ypracowanie cech prawdziwie nau kowych tym trzem rodzajom poznania Boga. Postępuje on
55 La Certitude probable, RSPhTh 5 (1911) 237.
59 Artykuły: La Certitude probable, tamże, 237—266, 441—485; La
topi-cité, tamże 750—757. Książka: La Certitude probable, Paris, Gabalda,
1911.
60 La Certitude probable, RSPhTh 5 (19111) 485.
81 La Structure de l’âme et l’expérience m ystique, Paris, Gabalda, 1927; Poza tym na ten tem at Gardeil opublikował kilka artykułów. Zob. bibliografia.
62 Le gouvernem ent de soi-même. La Faculté de gou vernement. RThom 23 (1918) 57—73, 111—143, 205—216; Le gouvernem ent de soi-même par
la v e rtu de la religion, RThom 24 (1919) 104—124, 214—225, 342, 355;
25 (1920) 14—38.
3 0 T A D E U S Z P I K U S [ 1 5 ]
według następującej zasady: „Wówczas mamy do czynienia z nauką, gdy znamy przyczynę, z powodu której istnieje ...”.64 W sposób bardzo syntetyczny można by w yrazić następują ce racje form alne przedm iotu, specyfikujące poszczególne na uki:
1. Wiarygodność racjonalna — Apologetyka;
2. To co obja-wione —- Teologia (przede wszystkim speku- latywna);
3. S tru k tu ra duszy praw ej — Teologia mistyczna.
4. BIBLIOGRAFIA
a. Książki
1 Les dons du Saint-Esprit dans les sants dominicains, Paris, Gabalda, 1903.
2 La Crédibilité et VApologétique, Paris, Galbalda, pierw sze wydanie z dodatkiem. Note sur la preuve par le
miracle, 1908; drugie wyd. w całości przerobione i po
ważnie powiększone z trzem a dodatkami: Sur la puis
sance obédientielle de l’âme hum aine en regard du S u rnaturel; Du rôle m oteur des Suppléances de la Cré dibilité; Tableau de la genèse de l’acte de foi de la première édition, 1912; trzecie w ydanie 1928, przedruk
z wyd. z 1912, bez w stępu i dodatków.
3 La notion de lieu théologique, Paris, Gabalda, 1908. 4 Le Donné révélé et la Théologie, Paris, Gabalda, 1910;
wyd. drugie, Paris, Cerf, 1932 ze w stępem P. Chenu OP.
5 La Certitude probable, Paris, Galbalda, 1911.
6 La Structure de l’âme et l’expérience m ystique, Paris, Gaîbalda, 1927 (2 vol.); wyd. drugie 1929.
b. A rtykuły czasopism
7 L ’évolutionisme et les principes de S. Thomas, RThom 1 (1893) 27—45, 316—327, 725—737; 2 (1894) 29—42; 3 (1895) 61—84, 607—633; 4 (1896) 64—86, 215—247. 8 Le composé hum ain devant L ’Académie de Sciences
morales et politiques, RThom 2 (1894) 229—243, 367—
386.
[16] A M B R O Ż Y G A R D E IL 81 9 La philosophie au congrès de Bruxelles, RThom 2 (1894)
569—585, 738—759.
10 Après le cours de M. Boutroux, RThom 5 (1897) 1—30. 11 Devons-nous „traverser K a n t”? RThom 5 1(1987) 180—
194.
12 Ont-ils vraim ent „dépassé K a n t”? RThom 5 (1897) 490—516.
+13 Le rôle des dons du Saint-Esprit, ADom 37 (1897) 56— 61, lil;l— 119.65
+li Les dons du Saint-Esprit dans les saints dominicains,
ADom 37 (1897) 155— 162, 194—201; 38 (1898) 350— 357; 39 (1899) 112— 115, 160— 163; 40 (1900) 349—353. 15 Les exigences objectives de l’action, RThom 6 (1898)
125— 138, 269—294.
16 L ’action. Ses ressources subjectives, RThom 7 (1899) 23— 39.
17 Les ressources du vouloir, RTWom 7 (1899) 447—461. 18 Les ressources de la raison pratique, RThom 8 (1900)
377—399.
19 Ce qu’il y a de vrai dans le néo-scotisme, RThom 8 (1900) 531—550, 648—665; 9 (lpOl) 407—443.
20 Sur une conception nouvelle de la loi positive (F. Geny), RThom 9 (1901) 61— 75.
21 La réform e de la théologie catholique, RThom 11 (1903) 5— 19, 197— 215, 428—457, 633—649; 12 (1904) 48—76. + 2 2 La Crédibilité, RThom 13 (1905) 5— 28, 125— 146, 278—
295, 633—645; 14 (1906) 127— 141, 511, 528; 15 (1907) 18— 35.
23 (Sous le pseudonyme de: M a t t h a e u s ) Pour le soir
du Jeudi-Saint, ADom 47 (1907) 98— 102.
24 Le nouveau règlem ent des études dans l’ordre de Saint
Dominique, ADom 48 (1908) 120— 123.
+25 La notion du lieu théologique, RSPhTh 2 (1908) 51— 73, 246— 276, 484—505.
+26 Le développem ent du dogme, RSPhTh 3 (1909) 447— 469.
+27 Le donné théologique, RThom 17 (1909) 385—405. +2S La C ertitude probable, RSPhTh 5 (1911) 237—266 441—
485.
+29 La topicité, RSPhTh 5 (1901) 750—757.
30 Soixante-dix ans d’études et d’exodes, w: Le P. La-
cordaire et la Province dominicaine de France, Paris,
Lethielleux, 1910, 59—85. 6 — S t u d i a T h e o l. V a r s . 28(1990) n r 1
T A D E U S Z P I K U S [171
31 La synthèse apologétique du P. Schawlm, RThom 21 (1913) 513—536.
32 Le gouvernem ent de soi-même. La faculté de gouver
nem ent, RThom 23 (1918) 57—73, 111— 143, 205—216.
33 Idée fondam entale de la vie chrétienne, VS 1 (1919) 20—29, 731—90.
34 Le gouvernem ent de soi-m êm e par la vertu de religion, RThom 24 (1919) 04— 124, 214—225, 342— 355; 25 (1920) 114—38.
+35 Com ment se réalise l’habitation de Dieu dans les âmes
justes, RTom 28 (1923) 3— 42, 129— 141.
+36 L ’habitation de Dieu en nous et la structure interne
de l’âme, RThom 28 (1923) 238— 260.
+37 Le m ens d’après S. Thomas, RSPhTh 13 (1924) 145— 161.
+38 La perception expérim entale de l’âme par elle-m êm e
d’après S. Thomas. En Mélangés thom istes publiés p ar
les dominicains de la Province de France à l’occasion du VIe centenaire de la canonisation de S. Thomas d ’Aquin (18 juillet 1323) (Bi'blioth. Thom. III) Le Saul- ehoir, Kain, 1923, 219—236.
+39 La structure de la connaissance m ystique, RThom 29 ((1924) 109— 126, 225— 242, 340—369, 429—459.
40 L ’esprit septiforme, Lumen, Ju in 1924.
+41 Les m ouvem ents direct, en spirale, circulaire de l’âme
(Denys) et les oraisons m ystiques, RThom 30 (1925)
321— 340.
+i2 L ’âme sujet récepteur de la grâce, Rhom 30 (1925)
417—433, 534—557.
+43 La puissance obédientielle au surnaturel selon S. Augu
stin, RThom 31 (1926) 3—23, 104— 129.
+ii Le désir naturel de voir Dieu, RThom 31 (1926) 381—
410.
+iS La vitalité de la vision divine et des actes surnaturels,
RThom 31 (1926) 477—489.
+46 La structure analogique de l’intellect, fondem ent de
la puissance obédientielle au surnaturel, RThom 32
(1927) 3— 19.
+47 S. Thomas et l’ïïlum inism e augustinien, „Rev. de Phil.” 27 (1927) 168— 180.
48 Vie humaine et vie divine, „Rev, des Jeunes” , 192,7, t. 2, 5— 17.
[ 1 8 ] A M B R O Ż Y G A R D E IL 8 3
49 Intelligence et moralité, „Rev. des Jeunes”, 1927, t. 2, 353— 366, 474—482.
50 Direction (trois articles sous la signature de S e n e x), „Rev. des Jeunes”, 1928, t. 1, 477—482; t. 2, 1— 16, 121— 126.
51 Exam en de conscience. De la connaissance habituelle
de l’âme par soi-même, RThom 33 (1928) 156— 180.
52 Exam en de conscience. Du verbe dans la connaissance
que l’ange a de soi-même, RThom 34 (1929) 70— 84.
53 Exam en de conscience. L ’habitation de la Sainte T rini
té, Rthom 34 (1929) 270—287, 381—399.
54 ji propos d’un cahier du R. P. Romeyer, RThom 34 (1929) 520—532.
55 Questions de nomenclature en m atière de contempla
tion, RThom 36 (1931) 727—748.
56 A propos de la Madeleine de Pierre Janet. Quel rap
port y a-t-il entre la vie des vertus et la santé de l’intelligence?, „Etudes carm élitaine” 16 (1931), t. 2,
126— 136.
c. Hasła, w: Dictionnaire de Théologie catholique (Vacant-M angenot-Amann, Paris)
57 Acte, 1 (1905) kol. 334—346. 38 Appétit, 1 (1905) kol. 1692— 1700. 59 Beatitude, 2 (1905) kol. 497—515.
Béatitudes évangéliques, (1905) kol. 515—517.
61 Bien, 2 (1905) kol. 825— 843.
62 Cardinales (Vertus), 3 (1908) kol. 1714— 1717. «3 Conseil, 3 (1908) kol. 1175— 1176.
64 Consentiment, 3 (1908) kol. 1182— 1186. 63 Crédibilité, 3 (1908) kol. 2202—2310.
66 Dons du Saint-Esprit, 4 (1911) kol. 1728— 1781. 67 Election (acte humain), 4 (1911) kol. 2242—2256. 68 Fruits du Saint-Esprit, 6 (1920) kol. 944—949. 69 L ieux théologiques, 6 (1925) kol. 711—747.
d. Notatki, dyskusje i biuletyny
70 Sommaires de Revues scolastiques (principaux article# (1893), RThom 1 (1893) 128— 132.
71 Trois exordes inédits de sermonts de S. Thomas d’Aquin, RThom 1 (1893) 378—386.
T A D E U S Z P I K U S [19]
72 Bulletin. I. Les cours de Philosophie en France (1892—
1893); II. Les cours de M. E. B o utroux; III. Les cours de M. Ribot, RThom 1 (1893) 509—523, 629—638.
73 Note sur l’emploi du m ot „energeia” (Métaph., IX), RThom 1 {1893) 777—783.
74 En collaboration avec R. P. V a n B e c e l a e r e . B ul
letin. Le problème de la connaissance dans les revues anglo-américanes; A. S e t h, Epistemology .in Locke and K a n t; J. G. S c h u r m a n , K a n t’s critical problem ;
A. B a i n , The respective spheres and m utual Helps
of introduction and psycho-physical experim ent in P sy chology:; P. C a r u s , Sameness and M ind; Ch. S. P e i r
ce. Reply to the Necessitarians, RThom 2 (1984) 802— 820.
75 En collaboration avec le R. P. V a n B e c e l a e r e , Bulletin, Le problème de la connaissance dans les re
vues anglo-américanes (suite); A. S e t h, The episte mology of newkantism ; S. G. H o d g s o n , Mind; G. R.
S t o u t , The philosophy of M. S. Hodgson; W. C a 1 d- w e 11 e, The epistemology of E. V. H artm ann; H. J o- n e s, The nature and A im s of philosophy; J. S e t h ,
The truth of empirism, RThom 3 (1895) 247—270.
76 Notes sur quelques publications relatives au congrès de
Bruxelles, RThom 3 (1895) 784—788.
77 L ettre du R. P. Gardeïl sur l’argum ent du prem ier m o
teur. A propos de l’article de la „Revue Thom iste” de 1894 sur la philosophie au congrès de Bruxelles, APhc
(1895) 309—315.
78 Bulletin philosophique ( Th. R i b o t, Psychologie des
sentiments; A. F o u i l l é e , Le m ouvem ent idéaliste et la réaction contre la science positive), RThom 4 (1896)
379—400.
79 Bulletin philosophique (suite), (C. R e n o u v i e r, Dou
te et croyance; L. D a u r i a c , Pour la philosophie de la contingence; E. B o u t r o u x , De la contengence des lois de la nature. De Vidée de loi naturelle dans la science et la philosophie contemporaine), RThom 4
(1896) 794— 821.
80 L ettre réponse a M. J. Segond, RThom 5 (1897) 412— 417.
81 Observation sur une note de M. Fonsegrive, RThom 5 (1897) 443—444.
A M B R O Ż Y G A R D E IL 8 5
J. J. G o u r d , Les trois dialectes; L. D a a i r i a . g , Idé
alisme et positivism e d’après M. Fouillée; F. S y n d i -
c us, Idealismus historice ïllustratus et a S. Thoma con-
futatus; Mgr M e r c i e r / Discussion de la théorie de trois vérité primitives; J. M. G r o s j e a n , Science et
mathématique; G. F o n s e g r i v e , Spiritualism e et
matérialisme; X. M. L e B a e h e 1 e t, Questions d’Apo logétique; B. B a y n a u d , Philosophie et religion; R. P.
L. L a b e r t h o n n i è r e , Le problème religieux à propos de la question apologétique; F. P i 11 o n , Les lois de la nature; B. B r u n h e s , L ’évolutionisme et le principe de Carnot; B. B r u n h e s , Le mécanisme car tésien et la physique actuelle; H. P o i n c a r é , Réponse à quelques critique; D. N y s, La notion de tem ps d’après S. Thomas d’Aquin; D o m e t d e V o r g e s , Revue des Revues; P. J a n e t, L ’influence somnam bulique et le besoin de direction; G. T a r d e , L ’idée d ’opposition;
L a T o u r , L ’admiration; H. H a l l e z , La vue et les
couleurs; B. B o u r d o n , Expériences sur la perception
visuelle de la profondeur; B o i s s e a u x , S u l l y ,
P r u d h o m m e , E. D e s b e a u x , M. M a n g i n , A. G u e r r o n a u, D a r i e x , Expériences de Paris
sur Eusapia Paladino; ’R o 1 f e s. La controverse to
uchant la possibilité d’une création sans commencement;
A. N a v i 11 e, Economique et morale; D e B a e t s, Une
question touchant le droit de punir; A. F o u i l l é e , Les jeunes criminels; M. S p r o n e k , La crise de l’uni versité; A. d e M u n , L ettre à M. Spronek sur la crise de l’université; P. B ' u r n i c i h o n , Les m écomptes de l’université; B e j a an'b e s e/t O t t , Lettres sur la crise de l’université; R. B a z i n , De toute son âme; A. d e
M a r g e r i e , La philosophie de M. Fouillée; D. P a r o - d i, L ’idéalisme scientifique. Etude sur M. Durand de Gros; G. L é c h a 1 l a s , Joseph Delboeuf: le philosophie;
V. G i r a u d, La philosophie de Pascal).
Revues des Revues, RThom 5 (1897) 271—286. (J. T i-
g e r, De la m éthode cartésienne. Aristote et Descartes; J. S e c o n d , Essai sur l’identité; L. W e b e r , Le prin
cipe de non-contradiction comme principe dialectique;
C r i t o n, Cinquième dialogue philosophique entre
Eudoxe et Ariste; J. M. G r o s j e a n , Science et m é taphysique; L. C o u t u r a t , Sur l’hypothèse des ato mes; R. P. H. B r e m o n d, M. Brunetière et la
psy-T A D E U S Z P I K U S [ 2 1]
chologie de la foi; F. R a u h , De l’usage scientifique des théories psychologiques; R. P. P a c h e u, Vaul Verlaine et la m ystique chrétienne; R. D o u m i c , La poësie d’Henri Heine; J. J. G o u r d , La dialectique pratique; D e G r y s e, Les socialiste et les citations des Pères de l’Eglise; A. L e h m k u h l , Le droit au secours; G. S e a i l i e s , Les philosophies de la liberté;
F. P i 11 o n, La philosophie de Secrétan; B r o u s - s a i s, Testam ent philosophique).
Revue critique des Revues, RThom 5 (1897) 417—434.
(G. L e c h a l a s , Matière et mémoire d’après le livre
de M. Bergson; V. D e 1 b o s, Matière et mémoire par M. Bergson; F. T o u r n e b i s e , Le dogme de l’expia tion; J. J. G o u r d, Les trois dialectiques. III, La dia lectique religieuse; G. F o n s e g r i v e , Les révélations de la conscience moderne; E. C o m m e r, Jahrbuch fu r Philosophie und spekulative Theologie; F. P e r r i o t , L ’âmi du clergé; A. F o u i l l é e , Le m ouvem ent posi tiviste et la conception sociologique du monde.
Revue critique des Revues, RThom 5 (1897) 685—700.
(P. L a p i e , Morale déductive; L. D u g a s, Analyse
psychologique de l’idée du devoir; A. T h i e r y, La vue et les couleurs; X, La philosophie universitaire est-
-elle la philosophie tout court?; F. B r u n e t i è r e ,
Dans l’Est américain).
Revue critique des Revues, RThom 5 (1897) 802—829.
(A. V a c a n t , D’où vient que Duns Scot ne conçoit
point la volonté comme S. Thomas d’Aquin?; L. W e-
b e r , L ’idéalisme logique; M. G. R e m a c 1 e, La M é
taphysique de Scotùs novanticus; R. P. L. G. d e
G r a n d m a i s o n , Théologiens scolastiques et théolo
giens critiques).
Revue critique des Revues, RThom 6 (1898) 103— 110.
(A. d e l a B a r r e , Point de départ scientifique et con-
nextions logiques en physique et en métaphisique; G.
S é a i l l e s . Un philosophe inconnu: Jules Lequier; R. P. M o n t a g n e , Une morale sans obligation ni san
ction; M. d e W u 1 f, Les récents travaux sur l’histoire de la philosophie médvevale; G. F o n s e g r i v e , L ’édu cation pour la vie).
Revue critique des Revues, RThom 6 (1898) 218—231.
(F r. S y n d i c u s, Kantiana; K antstudien; N. d e 1 P T a- d o, De veritate fundam entali philosophiae christianae;
122] A M B R O Ż Y G A R D E IL
8 7
F. D u b o i s , La méthode d’immanence en apologéti
que; CI. P i a t , La vie de l’esprit; V. E r m o n i , Né cessité de l’esprit critique de philosophie; M. F e r -
n a r d , La critique kantienne de toute morale m até
rielle).
89 Revue critique des Revues, RThom 6 (1898) 361—389. (C h . R e n o u v i e r , De l’idée de Dieu; F. P i 11 o n,
L ’année philosophique; A. D a r 1 u, De M. Brunetière et de l’individualisme),
90 Revue critique des Revues, RThoim 6 (1898) 774—780. l(G. R a m e 1 l i n i , Bibliographia; Ami du clergé, No tes et souvenirs d’un vieu x moraliste; L. M e o h i n e a u , La thèse de l’origine mosaïque du Pentateuque; A. M a r -
t i n, Suarez m étaphysicien, com m entateur de S. Tho
mas).
91 Le congrès de Besaçon, RThom 6 (1898) 766'—770. 92 Revue critique des Revues, RThom 7 (1899) 234—236,
i(G. R e m a c l e , Recherche d’une m éthode en psycholo
gie)i.
93 Une conférence philosophique et théologique d’un non
ce apostolique, Lorenzelli, RThom 8 (1900) 106.
94 Souvenir public du couvent de Saint-Jacques de Paris, RThom 8 (1900) 106— 107.
95 Le „Divus Thomas”, RThom 8 (1900) 107— 108.
96 Le IV e congrès international de Psychologie (Reproduit dans le „Journal des débats”), RThom 8 (1900) 461— 474.
97 Note sur le „Saint A ugustin” de M. J. Martin, RThom 9 (1901) 628—636.
98 La documentation de S. Thomas. Réponse à M. Turmel, RThom 12 (1904) 207—211.
99 La docum entation de S. Thomas. Réplique à M. Turmel, RThom 12 (1904) 486—493.
100 La documentation de S. Thomas. D euxièm e réplique
à M. Turmel, RThom 12 (1904) 583—592.
101 La documentation de S. Thomas. Un dernier m ot à M.
Turm el, RThom 13 (1905) 194— 197.
102 L ’évolution de la foi catholique d’après M. Hébert, RThom 13 (1905) 692—700.
103 La Crédibilité et l’apologétique. Réponse du P. Gardeil
au P. Bainvel, RAp 7 (1908) 178— 201, 271—281.
104 „Destruction des destructions” du R. P. Chossat, RThom 18 (1910) 361—391. Por. 494 Addenda et mutanda.
88 T A D E U S Z P I K U S [ 2 3 ] i°5 Observations sur une note du R. P. Chossat sur la
„Destruction des destructions” du R. P. Gardeil, RThom
8 (1910) 521—527.
108 Faculté du divin ou faculté de l’être? Observations sur
une note de l article de M. P. Rousselot: M étaphysique thom iste et critique de la connaissance, „Rev. neo-scol.
de Phil.” 18 (1911) 90— 100.
107 Bulletin d ’introduction à la théologie (E. D u b 1 a n c h y, Art. Dogmatique eit art. Dogme du Diet. Théol. caith.; H. P i n a r d , A rt. Dogme du Diet. d ’Apoil.; A. M. L e- p i c i e r , De stabïlitate et progressu dogmatis; A. P a l m i e r i, Il progresso dom matico; Ch. G u i g n e b e r t ,
L ’évolution des dogmes; J. V. B a i n v e 1, De scrip- tura sacra), RThom 4 (1910) 800—813.
108 B ulletin d’introduction à la théologie (A. P a l m i e r i,
Theologia dogmatica orthodoxa), RSPhTh 5 (1911) 821—
824.
109 Bulletin d’introduction
à
la théologie (J. G. Ar
i n t e- r o, El Progreso dogmatico-objectivo; L. M u r i l l o ,Algunas reflexiones sobre un trabajo publicado en „La Ciencia Tom ista” acera de la evoluciôn del dogma. Et: Reflexiones sobre la evoluciôn del dogma christiano;
F. M a r i n - S o l a, La homogeneidad de la doctrina
catôlica), R SPhTh 6 (1912) 82:3—829.
119 Bulletin d’introduction à la théologie (H. M e r k e l - ib a c h, L ’inspiration des divines Ecritures; A. D u- r a n d , Art. Inspiration du Diet. d ’Apol.; H. P o p e ,
W hy Divorce our teaching of theology from our teach ing of the Bible; P i c c i r e l l i , De catholico dogma- te; F. M a r i n - S o 1 a, La homogeneidad de la doctrina catolica), RSPhTh 7 (1913) 786—795.
111 B ulletin d’introduction à la théologie (J. M u n c u n i 11,
Tractatus de locis theologicis; R. G a r r i g o u - L a -
g r a n g e , De revelatione; M. M. T u y a e r t s, L ’évo
lution du dogme; F. M a r i n - S o l a , La homogeneidad de la doctrina catôlica; S. S z à 'b o. Die A uktoritât des hl. Thomas von Aquin in der Theologie), RSPhTh 9
(1920) 648—665.
112 Bulletin d’introduction à la théologie (F. M a r i n - S o - 1 a, Repuesta a un estudio histôrico sobre la conclusion
theologica; M. D’H e r b i g n y, La théologie du révé lé), RSPhTh 11 (1922) 688—692.
-{ 2 4 ] A M B R O Ż Y G A R D E IL 8 9
t e s , Introductio ad historiam dogm atum ; F. M a r i n - - S o 1 a, L ’évolution homogène du dogme catholique), RSPhTh 13 (1924) 576-—590.
114 B ulletin d’introduction à la théologie (A. L a n g , Die
„De locis theologicis” des Melchior Cano und die Me thode des dogmatischen Beweises; Discussion avec le R. P. Schultes sur L ’Évolution du dogme, à propos des livres du P. Schultes et du P. Marin-Sola; G. R a b e a u , Introduction à l’étude de la théologie), RSPhTh 15
(1926) 585—604.
115 Annotations à une lettre du R. P. d’Alès (Sur la puis
sance obédientielle), RThom 31 (1926) 524—527.
e. Recenzje bibliograficzne
116-117 RThom 1 (1893) 389: F. R a v a i s o n , M étaphysique et
morale; 784: A. V i 11 a r d, Die devant la science et la raison.
118 RThom 2 (1894) 287: N. K a u f m a n n , Die teologische
Naturphilosophie des Aristoteles.
H9-122 RThom 3 ((1895) 126: A. L e i p i d i , La critica délia ra-
gione pura secondo K ant e la vera filosofia; 540: C.
B a e u m k e r , Avencebrolis fons vitae; 678—690: J. G a r d a i r, La connaissance; 789—794; A. M. D u m - m e r m u t h , Defensio doctrinae S. Thomae Aquinatis
de praemotine physica.
123-126 RThom 4 (1896) 264—265: A. P o u l a i n , La m ystique
de S. Jean de la Corix; 408—410: A. V a c a n t , La con stitution Dei Filius; 410: J. E. A 1 a u x, Théorie de l’âme humaine; 535: H. B i s s c h o p, Réplique à la „courte réponse” du R. P. Frins.
127-129 RThom 5 (1897) 137: F. l e D a n t e c , Le déterm inism e
biologique et la personnalité consciente; 138— 139; F.
M i l l i o n , La clef de la philosophie scolastique; 139— 140: E. C o m b e s , Le panthéisme moderne.
130-136 RThom 5 (1897) T h . R i boit, L évolution des idées
générales, et E. P e i 11 a u b e, Théorie des concepts;
833: E. B o u t r o u x , Etudes d’histoire de la philosophie; 836: F. d e D a m t e e , L ’individualité et l’erreur indivi
dualiste, et C. P i a t, La personne humaine; 840: F.
P i 11 o n, La philosophie de Charles Secrétan, et A. V a c a n t , Études comparées sur la philosophie de S.
Thomas d’A quin et sur celle de Duns Scot.
137-Mo RThom 6 (1898) 235— 236: A. L a u n a y, Histoire des