Dziedzictwo starożytnej Grecji we współczesnej edukacji i kulturze Imuzycznej

(1)

53

Dziedzictwo starożytnej Grecji...

Joanna Szczyrba-Poroszewska

ORCID: 0000-0003-1740-2113

Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Dziedzictwo starożytnej Grecji

we współczesnej edukacji i kulturze muzycznej

stotnym składnikiem procesu edukacji muzycznej jest komunikacja, której podstawę stanowi terminologia skodyfikowana, w podstawowym zakresie, już w czasach starożytnych. Operując zatem słownictwem muzycznym niejednokrotnie, nieświadomie nawiązujemy do dziedzictwa starożytnej Grecji. Miejsce to było istotne dla rozwoju teorii muzyki: opracowano tam pojęcia, które przetrwały do dzisiejszych czasów oraz teorie, w których doceniono wartości i funkcje muzyki. Jak podkreśla Martin L. West:

Kultura starożytnej Grecji była przesiąknięta muzyką. Chyba żaden inny lud w dziejach nie poświęcił muzyce i muzykowaniu więcej miejsca w swej literaturze i sztuce. Mimo to prawie wszyscy, którzy uczą się lub nauczają o tej kulturze, pomijają temat muzyki.

Czasami wydaje się, że ledwo co uznają jej istnienie (…) (West 2003, s. 15).

Wiadomości na temat muzyki w starożytnej Grecji przetrwały w wielu źródłach takich jak: pozostałości archeologiczne, sztuki plastyczne, literatura grecka, specjalistyczne pisma poświęcone muzyce, dokumenty pozaliterackie (np. informacje dotyczące o zatrudnieniu muzyków), zapisy muzyki wokalnej i instrumentalnej (West, 2003, s. 18–22) Warto podkreślić, że reminiscencje tego języka przenikają nasze codzienne słownictwo z różnych dziedzin życia.

Celami niniejszego opracowania było podjęcie próby: scharakteryzowania znaczenia muzyki w starożytnej Grecji, opisania wybranych przekonań

I

(2)

54

Joanna Szczyrba-Poroszewska

starożytnych Greków na temat oddziaływania muzyki, przybliżenia sposobu funkcjonowania muzyki w systemie kształcenia w starożytnej Grecji, analizy funkcjonowania greckich pojęć muzycznych w wybranym szkolnym kompendium wiedzy. Każdemu z powyższej celów poświęcono w niniejszym opracowaniu podrozdział. Główną metodą niniejszych badań była analiza treści (Babbie, 2013, s. 356–387).

Znaczenie muzyki w starożytnej Grecji

Szczególne znaczenie dla kolejnych pokoleń miał fakt, iż w starożytnej Grecji wytworzono system i język teoretyczny, który poprzez wieki ulegał modyfikacjom. Słowo „muzyka” w czasach archaicznych oznaczało „wszelką sztukę, którą opiekowały się Muzy” (Fubini, 1997, s. 17; Kowalska, 2001, s. 23).

W późniejszym okresie muzykę określano jako „sztukę dźwięków, obejmującą zarówno teorię, jak i praktykę muzyczną” (Kowalska, 2001, s. 23). Pierwsze rozumienie było utożsamiane m. in. z nurtem pitagorejskim, dla którego istotne były obliczenia liczbowe oraz wynikające z nich proporcje. Dotyczyły one nie tylko muzyki, ale budowy i początków świata (Bernagiewicz, 2007, s. 10). Z tego nurtu wywodzą się zatem istotne dla teorii muzyki koncepcje harmonii (obejmujące ład kosmiczny i wewnętrzny, a także łączenie prze- ciwieństw) oraz koncepcja katharsis (muzyka jako oczyszczenie, lekarstwo dla duszy) (Fubini, 1997, s. 32–35). Drugie ujęcie łączące muzykę z praktyką zostało przedstawione m. in. w dialogach Platona: muzyka stanowiła istotny składnik życia publicznego i prywatnego (Bernagiewicz, 2007, s. 10). Jak podkreśla M. L. West muzyka przenikała greckie uroczystości publiczne (w zawiązku z lokalnymi świętami m.in. śpiewano rytualne hymny, odbywały się tańce chórów czy uczestniczono w procesjach ze śpiewem) (West, 2003, s. 28) oraz prywatne (śluby, pogrzeby) (West, 2003, s. 35).

W domach muzyka i śpiew zapewniały rozrywkę (pieśni epickie np. Ho- mera) (Ibidem, s. 38). Muzyka cechująca się rytmicznością i powtarzalnością towarzyszyła ludziom również w czasie pracy fizycznej (np. śpiewy powroź- ników, prządek, kobiet przy ubijaniu i mieleniu, podczas żniw, tłoczenia winogron, muzyka przy większym robotom budowlanym czy w czasie bitwy) (West, 2003, s. 42–43). Warto podkreślić, że muzyka w greckim społeczeństwie dotyczyła wszystkich obywateli. Do V wieku p. n.e. muzykowanie było na tyle powszechnym zjawiskiem, że trudno było odróżnić amatora od profesjo- nalisty (West,2003, s. 47). Interesującym wyrazem zainteresowania muzyką w starożytności jest fakt, że muzyka stanowiła jedną z dyscyplin olimpijskich:

w czasie igrzysk prowadzono rywalizację w zakresie gry na instrumentach – kitarze i aulosie (Kowalska, 2001, s. 28).

Istotnymi pojęciami powstałymi w starożytnej Grecji są także „harmonia”

i „rytm”. Harmonia w starożytności była nauką „zajmująca się porządkiem dźwięków w skalach muzycznych i relacjami pomiędzy skalami. Nie bada-

(3)

55

ła – jak nowożytna teoria harmoniczna – akordów i ich następstwa” (West, 2003, s. 19). Z kolei „rytm” w starożytnej Grecji uznawany był za „duszę muzyki” i opierał się on w dużej mierze na tekstach wierszowanych, z tego względu odzwierciedlał naturalny rytm tekstu wraz z uwzględnieniem relacji między długimi i krótk imi wartościami (West, 2003, s. 148, 215). Obecnie rytmika definiowana jest jako element muzyczny, „który porządkuje mate- riał dźwiękowy w czasie ustalając czas trwania dźwięków i wzajemne relacje między nimi”(Wójcik, 2001, s. 13). Jednym z wielu osiągnięć teoretycznych starożytnych Greków był osobny dla muzyki wokalnej i instrumentalnej system notacji, w którym wysokości dźwięków były oznaczane symbolami literowymi (Kowalska, 2001, s. 24; West, 2003, s. 269).

Ze starożytnej Grecji wywodzą się również takie słowa jak „liryzm”

i liryczny” – „lira (...) towarzyszyła czytaniu poezji i śpiewaniu pieśni podczas codziennych uczt wieczornych” (Kowalska, 2001, s. 28–29). Należy zaznaczyć, że w związku z literaturą powstawały formy: liryczne (elegie i pieśni), epickie (ody, rapsody, hymny), dramatyczne (np. na cześć Dionizosa)(Kowalska, 2001, s. 30). Istotną rolę w ramacie pełnił „chór”, który był aktywnym wyko- nawcą (śpiewał, tańczył itp.). Jego pierwszoplanowa rola była podkreślona poprzez miejsce z przodu sceny zwane „orchestra”(Kowalska, 2001, s. 31).

Słowo „orkiestra” obecnie rozumiemy inaczej – jako „wieloosobowy zespół instrumentalny”(Poniatowska, 1997, s. 88). Obok powyższych kwestii istot- ne były także formy ruchowe np. gymnopedie – tańce wykonywane przez chłopców (o charakterze ćwiczeń gimnastycznych), peany – taniec połączony ze śpiewem wykonywane na cześć Apollina oraz tańce wojenne z kopiami zwane pyrrhicheje (Kowalska, 2001, s. 32).

Pomimo znajomości wielu instrumentów muzycznych – z Grecji pochodzą liry, harfy, cytry, lutnie, aulosy (piszczałki), dudy, fletnia pana, flety, organy, trąby, rogi, kołatki, bębny, czynele, grzechotki i brzękadła (West, 2003, s. 97–

143) – w starożytnej Grecji dominowała muzyka wokalna: „Zdecydowanie przeważającą część muzyki greckiej – jak zresztą w ogóle muzyki etnicznej – stanowił śpiew, zarówno solowy, jak i chóralny. Na instrumentach czasami grywano samodzielnie, przeważnie jednak zadaniem ich było towarzyszenie głosowi ludzkiemu. Śpiew występował na ogół z akompaniamentem (chyba, że ktoś śpiewał dla własnej przyjemności przy innym zajęciu), ale ten ostatni był mu całkowicie podporządkowany. Wieloosobowemu chórowi nie odpo- wiadał równie liczny zespół instrumentalny; akompaniament bardzo często realizował tylko auleta (...)”(West 2003, s. 53).

Wydaje się, że pomimo upływu wielu setek lat funkcja rozrywkowa muzyki nadal dominuje w społeczeństwie. Tym, co się zmieniło jest fakt, iż rozwój techniczny sprawił, iż nie musimy teraz czynnie uprawiać muzyki, aby z niej czerpać przyjemność, w dowolnie wybranym przez nas miejscu. Wydaje się, że idea traktowania muzyki jako „jednej z dyscyplin olimpijskich” współcześnie rozkwita za pośrednictwem mediów. Na estradzie zmagają się profesjonaliści

(4)

56

i amatorzy, wokaliści, instrumentaliści i tancerze, dorośli, dzieci i osoby doj- rzałe. We współczesnej powszechnej edukacji muzycznej w nauczaniu rytmu wykorzystywane są słowa wierszowane i sylaby. Dzieci muzykują na prostych instrumentach perkusyjnych i dętych drewnianych. Podejmowane są także inne aktywności muzyczne związane ze śpiewem, ruchem oraz ze słuchaniem i odtwarzaniem muzyki z mediów. Wydaje się, że współcześnie coraz popu- larniejszym instrumentem akompaniujących staje się ukulele, ze względu na swoje rozmiary, przyjemne brzmienie i stosunkowo łatwy sposób gry.

Przekonania starożytnych Greków na temat oddziaływania muzyki

W starożytnej Grecji nie tylko rozważano funkcje muzyki, ale wręcz wierzono w szczególną siłę oddziaływania muzyki:

Grecy byli oswojeni z myślą, że muzyka może zmieniać usposobienie słuchaczy. Uzna- wali, że ma moc uspokajania, pocieszania, odrywania od trosk, rozweselania, pobudzania, podniecania, wprowadzania w szał. Mieli wypracowane teorie (...) dotyczące wpływów etycznych i emocjonalnych wywieranych przez poszczególne skale i rytmy (West, 2003, s. 45).

Z mistycznym postrzeganiem muzyki przez starożytnych Greków jest związany najstarszy mit o muzyce: śpiew wędrującego Orfeusza połączony z dźwiękiem liry

obala prawa naturalne i może pogodzić przeciwstawne zasady zdające się rządzić naturą: życie i śmierć, zło i dobro, piękno i brzydotę. Śpiew Orfeusza unieważnia i rozwią- zuje wszystkie te antynomie dzięki magiczno-religijnej mocy muzyki (Fubini, 1997, s. 26).

Generalnie w starożytnej Grecji wierzono, że muzyka ma boskie pochodzenie oraz magiczne oddziaływanie. Z tego względu jak wskazuje Enrico Fubini „wszystkie legendy wywodzą ją od bóstw olimpijskich”(Fubini, 1997, s. 27). Dzisiaj wprawdzie nie wierzymy już w legendy olimpijskie, ale z podzi- wem spoglądamy na wybitnych, a także znanych i lubianych przez szerokie kręgi społeczne artystów.

Muzyka była także postrzegana jako czynnik „koordynujący i harmoni- zujący wszystkie zdolności ludzkie” (Fubini, 1997, s. 26). Prawdopodobnie również z tego względu muzyka pełniła istotną rolę w systemach wychowaw- czych proponowanych przez filozofów. Platon dostrzegał w muzyce możliwość oddziaływania na charakter dziecka: „Muzyka miała wpływać na łagodzenie skłonnej do dzikości natury dziecka, oddziaływać kojąco na jego charakter”

(Kurdybacha, 1967, s. 83). Jednak, aby muzyka oddziaływała wychowawczo,

(5)

57

powinna być odpowiednio dobrana, przez co dziecko będzie oczarowane jej postacią kryjącą „wszystko, co dobre, sprawiedliwe i piękne” (Kurdybacha, 1967, s. 82.). Ponadto, jak podkreśla E. Fubini, muzyka i przyjemność przez nią wywoływana, dla Platona, nie była celem, lecz środkiem „wszelka muzyka, dobra lub zła, daje przyjemność, lecz z wychowawczego punktu wiedzenia należy wykorzystać przyjemność sprawianą przez dobrą muzykę, dokonawszy uprzednio skrupulatnego wyboru oraz odrzucenia i oficjalnego zakazania muzyki sprzeciwiającej się prawom państwa” (Fubini, 1997, s. 43). Należy podkreślić, że Platon nie postrzegał muzyki wyłącznie poprzez pryzmat zmysłowej przyjemności, lecz podkreślał także jej znaczenie dla rozwoju mądrości „muzyka nie jest jednak wyłącznie przedmiotem naszych zmysłów:

może ona stanowić wiedzę i – w konsekwencji – przedmiot rozumu. Muzyka jako wiedza może zbliżyć się do filozofii, aż po utożsamienie się z nią, pojętą jako dialektyka i najwyższa mądrość (sophia)”(Fubini, 1997, s. 45).

W ujęciu Arystotelesa muzyka to dyscyplina „wolna i szlachetna”(Fubini, 1997, s. 53) związana z m.in. odpoczynkiem, rozwojem funkcji poznawczych, a także z działaniem katarktycznym i wychowawczym. Kwintesencją takiego rozumowania są następujące słowa dotyczące muzyki:

Ułatwia ona bowiem odpoczynek, dostarcza rozrywki i ćwiczy umysł. Nic nie może silniej skłaniać umysłu do pragnienia tego, co szlachetne i do nienawiści tego co złe, niż muzyka, której melodia i rytm łagodzi złość, wyrabia umiarkowanie, rodzi odwagę i inne zalety duszy. Jest rzeczą dowiedzioną – pisał Arystoteles – że muzyka zmienia ludzkie charaktery (Kurdybacha, 1967, s. 92).

Dla Artystotelesa istotne było wykształcenie człowieka moralnego, któ- ry: „będzie umiał czynić rzeczy dobre i piękne, będzie umiał odpowiednio używać muzyki: i dla rozrywki, i dla szlachetnego wypełniania spoczynku”

(Bernagiewicz, 2007, s. 47.). Jak podkreśla Robert Bernagiewicz:

Arystoteles twierdzi, że dzieciństwo i młodość są odpowiednim okresem w życiu czło- wieka, aby uczyć się grać na instrumentach, zaś wiek dojrzały, aby piękno muzyki oceniać i nim się rozkoszować. Zwraca przy tym uwagę, że trudno jest stać się znawcą i dokonywać trafnych osądów w dyscyplinie, której się samemu nie uprawiało (Bernagiewicz, 2007, s. 48).

Podobne stanowisko reprezentuje E. Fubini: dla Arystotelesa „wykony- wanie muzyki jest jedynie pierwszym, przygotowawczym momentem do działania wyższego, tj. sądzenia o muzyce” (Fubini, 1997, s. 55). Warto pamiętać o tych słowach również we współczesnej edukacji muzycznej.

Arystoteles wyraźnie rozgraniczał katharsis od wychowania: „muzyka powinna służyć wielu celom, wśród których znajduje się zarówno katharsis, jak i wychowanie, jednakże obydwa te zakresy nie powinny być ze sobą utożsamiane” (Fubini, 1997, s. 57). W kwestii wychowawczego oddziaływania

(6)

58

muzyki Arystoteles podobnie jak Platon podkreślał znaczenie doboru różnych rodzajów melodii i rytmów, które wprowadzają człowieka w określony nastrój, stany etyczne człowieka (Bernagiewicz, 2007, s. 48). Natomiast w kwestii katharsis uważał, że: „Muzyka jest lekarstwem dla duszy wtedy, gdy naśladuje uczucia lub emocje, które nas niepokoją i od których pragniemy się uwolnić lub oczyścić” (Fubini, 1997, s.57). Wydaje się, że to przekonanie wiąże się z postulowaną współcześnie w zakresie muzykoterapii zasadą, która głosi, że: „W przypadku pracy z osobą silnie pobudzoną powinniśmy początkowo zaprezentować muzykę żywą, dynamiczną, o odpowiednio dużym natężeniu dźwięku. Po uzyskaniu reakcji pacjenta wprowadza się zasadę stopniowania programu muzycznego. A zatem kolejne utwory powinny być nieco cichsze i spokojniejsze, po to aby zmierzać w kierunku wyznaczonego celu, jakim w tym wypadku ma być uspokojenie klienta” (Stachyra, 2014, s. 73).

We współczesnej edukacji muzycznej często podkreślane są różne funkcje jakie pełni muzyka m.in.: wychowawcza (pobudzenie wyobraźni oraz zaan- gażowanie emocjonalne kształtuje postawy odbiorców), poznawcza (muzyka dostarcza wiedzy dotyczącej rzeczywistości), terapeutyczna (odpowiednia muzyki może uleczyć choroby), katarktyczna (dostarcza silnych doznań estetycznych, które redukują negatywne stany emocjonalne) (Gołaszewska, 1973, s. 143). Taki sposób postrzegania funkcji muzyki posiada wiele wspól- nych cech z filozoficznym postrzeganiem muzyki przez starożytnych Greków.

Muzyka w systemie kształcenia w starożytnej Grecji

Od śpiewaków w Grecji wymagano

wszechstronnego wykształcenia zarówno w zakresie literatury, jak i filozofii, wiedzy przyrodniczej i moralnej. Ponadto żądano, ażeby każdy z nich był muzykiem i poetą, znał historię i mitologię, potrafił być w razie potrzeby przewodnikiem i doradcą moralnym królewskiej rodziny. Kult wszechstronnej, encyklopedycznej wiedzy, widoczny wyraźnie w programie kształcenia mędrców-śpiewaków greckich, został przyjęty w zasach póź- niejszych przez wiele szkół, zwłaszcza ateńskich (Kurdybacha, 1967, s. 59).

Ateńscy synowie byli zatem kształceni elementarnie, gimnastyczne i muzyczne (Kurdybacha, 1967, s. 64). Rozpoczynali edukację po szóstym roku życia w szkole zwykle prowadzonej przez nauczycieli: gramatystę (odpowie- dzialnego za czytanie, pisanie, liczenie, literaturę) oraz kitarystę lub lutnistę (którzy uczyli gry na lutni) (Kurdybacha, 1967, s. 65). Zajęcia odbywały się indywidualnie i przez pierwsze trzy lata uczeń opanowywał umiejętność czytania i pisania. Mając dziesięć lat zapoznawał się z utworami poetyckimi (dzięki, którym wyrabiano smak oraz poznawano historię, geografię, zasady

(7)

59

życia społecznego, mitologię itp.)(Kurdybacha 1967, s. 65–66). Równocześnie ateński chłopiec rozpoczynał lekcje muzyki:

Uczył się na nich gry na lutni, śpiewu, deklamacji, wyrabiając w sobie poczucie rytmu i melodii. Umiejętności te ułatwiały mu udział w organizowanych często uroczystościach państwowych i religijnych, w tańcach wojennych i śpiewach chóralnych, będących nieod- łączną częścią wszystkich świąt ateńskich (Kurdubacha 1967, s. 66).

Interesujące było także funkcjonowanie chórów:

W Atenach chóry formowano na każdą imprezę osobno; jeśli przygotowywany utwór był nowy – co często miało miejsce – szkoleniem śpiewaków zajmował się na ogół sam kompozytor. Tak więc chór nie stanowił tworu dostatecznie stabilnego, by zapewnić sys- tematyczną edukację. W tym celu posyłano chłopców do kitarzysty i trenera wychowania fizycznego. Kitarzysta uczuł ich śpiewać i grać pieśni z ustalonego repertuaru, czasem uczył też czytania i pisania (West, 2003, s. 50).

Takie wychowanie zapewniało chłopcom odpowiednie przygotowanie do udziału w życiu publicznym narodu, a także pozwalało na „harmonijny rozwój umysłu, charakteru i ciała” (Kurdybacha, 1967, s. 68). Według E. Fu- biniego w świecie starożytnym muzyka w ramach powszechnej edukacji szkolnej była związana najczęściej „z uroczystościami świeckimi i religijny- mi, z zawodami gimnastycznymi lub z innymi przejawami życia publicznego”

(Fubini, 1997, s. 25).

Wydaje się, że współczesne wychowanie przedszkolne i edukacja zinte- growana także uwzględniają wiele obszarów istotnych z punktu widzenia rozwoju fizycznego, emocjonalnego, poznawczego i społecznego dziecka. Jak wskazuje Wiesława Aleksandra Sacher:

Muzyka od zarania dziejów jest elementem życia ludzi. Wpisała się w najdawniejsze rytuały, towarzyszyła i towarzyszy wielu doniosłym wydarzeniom, ale też zwykłej codzien- ności. W starożytności zajęła wyróżnione miejsce w systemie kultury i nauki, a więc stała się ważnym elementem kształcenia (Sacher, 2012, s. 17).

Pomimo upływu wielu wieków wykształcony w starożytnych Atenach ideał wychowania człowieka wszechstronnie wykształconego nie traci na aktual- ności. Już sam wyraz kalokagathia będący połączeniem dwóch przymiotni- ków kalós i agathós podkreśla nierozerwalność piękna i dobra jako ideału wychowawczego. Piękno odnosiło się do sprawności fizycznej, natomiast dobrym człowiek się stawał m.in. przez opanowanie „kultury umysłowej, moralnej i muzycznej, wzorowanej na dawnym wykształceniu śpiewaków wędrownych” (Kurdybacha 1967, s. 63). Nierozerwalność piękna i dobra jako

(8)

60

ideału wychowawczego jest szczególnie istotna współcześnie, kiedy w mediach propagowany jest przede wszystkim kult piękna, a nie mądrości.

Analiza funkcjonowania greckich pojęć

muzycznych w wybranym szkolnym kompendium wiedzy

Aby oszacować, ile terminów charakteryzujących się etymologią grecką znajduje się w szkolnym słowniku pojęć muzycznych wybrano szkolny słownik autorstwa Ireny Poniatowskiej. Jak zaznacza ona:

Słownik szkolny. Muzyka jest przeznaczony przede wszystkim dla młodzie- ży szkolnej i dla nauczycieli wychowania muzycznego. Zawiera hasła-terminy teoretyczne i historyczne, odnoszące się do styków, gatunków i form muzyki poważnej, jazzu i muzyki rozrywkowej, popularyzowanej w środkach maso- wego przekazu. Czytelnik znajdzie tu również hasła dotyczące szeroko pojętej kultury muzycznej

Celem Słownika jest ułatwienie zrozumienia terminów, z którymi uczniowie mogą się zetknąć w szkole, przy słuchaniu audycji radiowych bądź podczas oglądania programów muzycznych w telewizji. Powinien on służyć do pogłębiania wiedzy teoretycznej i histo- rycznej oraz ułatwić zrozumienie słuchanej muzyki (Poniatowska, 1997).

Jak wynika z analizy treści nadmienionego słownika, hasła pochodzenia greckiego stanowią w nim około 10% terminów1 obok terminów pochodzenia afrykańskiego, amerykańskiego, angielskiego, austriackiego, azjatyckiego, brazylijskiego, czeskiego, francuskiego, hiszpańskiego, indonezyjskiego, łacińskiego, niemieckiego, polskiego, portugalskiego, rosyjskiego, rzym- skiego, szwajcarskiego, tureckiego, ukraińskiego, węgierskiego, włoskiego itp. Wykaz większości terminów o greckiej etymologii pojawiających się w słowniku ujmuje poniższa tabela. Ze względu na znaczenie terminów uporządkowano je do różnych kategorii, które wiązały się z: elementami muzycznymi (elementami dzieła muzycznego) i określeniami muzycznych znaków; różnymi gatunkami i formami muzycznymi (wraz z elementami formy); systemem dźwiękowym; naukami zajmującymi się różnymi aspek- tami muzyki; urządzeniami i sposobami utrwalania dźwięku; nazwami i grupami instrumentów muzycznych; technikami komponowania i fakturą muzyczną, określeniami miejsc i osób związanych z muzyką, metodyką wychowania muzycznego. Warto zaznaczyć, że szkolne publikacje zwykle charakteryzują się okrojonym materiałem i pewnymi uproszeniami. Z tego 1 Obliczono iż ogółem w nadmienionym słowniku znajduje się 1103 hasła w tym 114 jest pochodzenia greckiego.

(9)

61

względu nie można oczekiwać, aby takie kompendium zawarło wszystkie możliwe określenia muzyczne.

Wśród analizowanych haseł można wyróżnić wiele terminów powstałych w starożytności i stosowanych współcześnie. Grekom zawdzięczamy m.in.

takie słowa jak: muzyka, harmonia, rytm, agogika, melodia. Należy zazna- czyć, że ich znaczenie od starożytności uległo (większym lub mniejszym) modyfikacjom. Interesujący jest fakt, iż wiele wypisanych haseł pochodzących z języka greckiego nazywa powstałe stosunkowo niedawno: urządzenia (np.

metronom, magnetofon, mikrofon, syntezator), nauki (np. etnografia i etnologia muzyczna, akustyka, elektroakustyka, psychologia muzyki, muzykologia, muzykoterapia), techniki kompozytorskie (np. dodekafonia), a także miejsca (np. filharmonia, fonoteka).

W zakresie znajomości podstawowych terminów greckich przeprowa- dzono sondaż diagnostyczny, wśród grupy 14 studentek (II rok, SUM, st.

niestacjonarne). Jak pokazały moje badania większość respondentów (85%) nie zastanawia się nad pochodzeniem słów, których używają. Pomimo tego faktu zdecydowana większość badanych (70–80%) wykazała się świadomością iż, słowa takie jak melodia, rytm, muzyka, katharsis wywodzą się z języka greckiego (spośród błędnych odpowiedzi najczęściej wskazywano na angiel- skie pochodzenie słów). Grupa badanych jednomyślnie kojarzyła Orfeusza z kulturą grecką. Interesujący jest fakt, że spośród pięciu filozofów najczęściej wymieniano filozofów greckich tzn. Sokratesa, Platona, Arystotelesa. Ze względu na niewielką grupę badanych trudno uogólniać wyniki. Ale wydaje się, że w polskiej edukacji i mentalności kultura starożytnej Grecji odcisnęła trwałe piętno, o czym sugerują odpowiedzi respondentek.

Tabela 1.2

Wybrane przykłady¹ terminów przejętych z języka greckiego, które funkcjonują w edukacji muzycznej i kulturze muzycznej Elementy muzyczne/

Elementy dzieła muzycznego Określenia muzycznych znaków agogika [gr. agōgḗ tzn. prowadzenie,

kierowanie], neumy [gr. neúma tzn. znak], pauza [gr.

paúsis tzn. przerwa], znaki chromatyczne [gr. chromatikós tzn. barwny],

2 Tabela w większości bazuje na hasłach wypisanych z: I. Poniatowska, op.cit., uzu- pełniana była ona hasłami Encyklopedii PWN hasła: aerofony, agogika, akustyka, aojda, chordofony, choreografia, chór, chromatyka, cykl, dialog, diatonika, dodekafonia, dramat, dynamika, dodekafonia, dramat, dynamika, echo, elegia, enharmonia, etnografia, etnologia, fantazja, filharmonia, fonograf, fonografia,harmonia, organy, psychologia, chromatyka, diatonika https://encyklopedia.pwn.pl/ dostęp z dn. 1.12. 2021 r.; Orchestra [w:] http://

www.slowanaczasie.uw.edu.pl/jak-co-roku-w-polowie-stycznia-orkiestra/ dostęp z dn. 1.

12. 2021 r.; J. M. Chomiński, Melodia [w:] Mała encyklopedia muzyki (red. S. Śledziński, A. Chodkowski), Warszawa: PWN, 1968, s. 617-628; Monodia [w:] Mała encyklopedia

muzyki (red. S. Śledziński, A. Chodkowski), Warszawa: PWN, 1968, s. 657.

(10)

62

dynamika [gr. dynamikós tzn. mający siłę, silny],

harmonia [gr. zgodność dźwięków, kształtów],

harmonika [gr. harmonikós tzn. dźwięczny], rytm [gr. rhythmós tzn. takt, rytm, miara proporcja],

rytmika [rhythmikós tzn. miarowy, rytmiczny],

polirytmia, [gr. polýs tzn. liczny, rhythmós tzn. rytm],

melodia [gr. melos tzn. śpiew], melika [gr.

melikós tzn. śpiewny]

znaki dynamiczne [gr. dynamikós tzn. silny]

synkopa [gr. synkopḗ tzn. obcięcie],

Grupy instrumentów Instrumenty

aerofony [gr. aḗr tzn. powietrze, phōnḗ tzn.

głos],

chordofony [gr. chordḗ tzn. struna, phōnḗ tzn. dźwięk],

idiofony [gr. ídios tzn. własny; phōnḗ tzn.

dźwięk] ,

elektrofony [gr. ḗlektron tzn. bursztyn, phōnḗ tzn. dźwięk].

bandura [gr. pandoúra tzn. cytra], cymbały [gr. kýmbalon], cytra [gr. kithára], fishar- monia [gr. phýsa tzn. miech, harmonía tzn.

zgodność dźwięków’], fletnia Pana, helikon [gr. héliks tzn. skręcony, spiralny], kitara [gr.

kithára tzn. cytra], ksylofon [gr. ksýlon tzn.

drewno, phōnḗ tzn. głos, dźwięk]

lira [gr. lýra], organy, [gr. órganon tzn.

narzędzie],

monochord [gr. mónos tzn. jeden, chordḗ tzn. struna],

Miejsca Faktura muzyczna

Filharmonia [gr. philéō tzn. lubię, harmonía tzn. zgodność dźwięków],

Fonoteka [gr. phōnḗ tzn. głos, dźwięk, tḗkē tzn. składnica]

monofonia [gr. mónos tzn. jeden, phōnḗ tzn.

głos], monodia [gr. monōidía]

homofonia [gr. homós tzn. taki sam, równy, phōnḗ tzn. głos, dźwięk],

polifonia [gr. polýs tzn. liczny, phōnḗ tzn.

głos, dźwięk],

heterofonia [gr. héteros tzn. drugi, inny, phōnḗ tzn. dźwięk],

monodia [gr. monos tzn. jeden, ode tzn.

śpiew]

Techniki komponowania Różne gatunki i formy muzyczne (i jej elementy)

dodekafonia [gr. dṓdeka tzn. dwana-

ście], phōnḗ tzn. dźwięk, głos], dramat muzyczny [gr. dráma tzn. działanie, akcja],

elegia [gr. elegeía tzn. pieśń żałobna], dialog muzyczny [gr. diálogos tzn. rozmowa’], fantazja [gr. phantasía],

(11)

63

kakofonia [gr.kakophōnía tzn. złe brzmienie],

technika [gr. téchné tzn. sztuka, rzemiosło], polichóralność [gr. polýs tzn. liczny, chorós tzn. chór]

hymn [gr. hýmnos, tzn. pieśń pochwalna], psalm [gr. psalmós tzn. pieśń],

rapsodia [rhapsōidía tzn. pieśń rapsoda, recytacja],

tropy [gr. trópos tzn. zwrot, obrót], organum [gr. órganon tzn. narzędzie].

prolog [z gr. prólogos tzn. wstęp],

temat [gr. thḗma tzn. treść utworu, motyw], fraza [gr. phrásis tzn. mówienie, mowa]

epizod [ gr. epeisódios tzn. dodany, wtrącony],

cykl [gr. kýklos tzn. koło]

muzyka elektroniczna [gr. ḗlektron tzn.

bursztyn],

Nauki System dźwiękowy

akustyka [gr. akoustikós tzn, dotyczący słuchu]

elektroakustyka [gr. ḗlektron tzn. bursztyn’ i akoustikós czyli dotyczący słuchu]

etnografia [gr. éthnos tzn. lud, plemię, na- ród, gráphō tzn. piszę]

etnologia muzyczna [gr. éthnos tzn. lud, plemię, naród, lógos tzn. słowo, nauka], muzykologia [gr. mousikḗ tzn. muzyka , lógos tzn. nauka],

muzykoterapia

[mousikḗ tzn. muzyka, therapeía tzn. opieka, leczenie],

psychologia muzyki [psychologia gr. psychḗ tzn. dusza, lógos tzn. słowo, nauka]

teoria muzyki [gr.thēoría tzn. oglądanie, badanie]

diatonika [gr. diá tzn. przez, tónos tzn. ton], chromatyka [gr. chrōmatíkos tzn. barwny], enharmonia [gr. enarmónios tzn. zgadzający się, zestrojony] ,

gama [gr. gamma tzn. nazwa trzeciej litery alfabetu greckiego],

heksachord [gr. heksáchordos tzn.

sześciostrunowy]

skala chromatyczna [gr. chrōmatíkos tzn.

barwny]

skala diatoniczna [gr. diá tzn. przez, tó- nos tzn. tondźwięk]

system [gr. systematikós tzn. zestawiony]

ton, tonacja, tonalność [gr. tonós tzn.

dźwięk, napięcie]

tonika [gr. tonikós tzn. dźwiękowy, dźwięczący],

tryton [gr triítonos tzn. złożony z trzech tonów]

paralelny [gr. parállelos tzn. równoległy]

pentatonika [gr. pentē tzn. pięć, tonós tzn.

dźwięk]

politonalność [gr. polýs tzn. liczny, tónos tzn.

napięcie, dźwięk]

(12)

64

Urządzenia Utrwalanie przebiegów dźwiękowych

gramofon [gr. grámma tzn. litera, zapis;

phōnḗ tzn. głos],

magnetofon [gr. magnḗtés tzn. magnetyczny, phōnḗ tzn. głos, dźwięk],

metronom [gr. métron tzn miara, nómos tzn.

prawo],

mikrofon [gr. mikrós tzn. mały, phōnḗ tzn.

głos, dźwięk],

syntezator muzyczny [gr. synthetikós tzn.

umiejący składać],

fonograf ,[gr. phōnḗ tzn. głos, dźwięk, grá- phō tzn. piszę]

fonografia [gr. phōnḗ tzn. głos,dźwięk, grá- phō tzn. piszę’]

stereofonia [gr. stereós tzn. ociężały, trójwy- miarowy i phōnḗ tzn. głos, dźwięk]

muzyka mechaniczna [gr. mēchanikós tzn.

dotyczący machin]

Taniec Zespoły muzyczne

choreografia [gr. choreía tzn. taniec, gráphō

tzn. piszę] chór [gr. chorós tzn. taniec rytualny ze

śpiewem]

orkiestra [orchéstrai tzn. tańczę].

Inne Określenie funkcji, zawodów

muzyka [gr. mousikḗ tzn. sztuka będąca pod opieką muz],

echo [gr. ēchṓ tzn. dźwięk, odgłos, echo, odbicie głosu],

melizmat [gr. mélisma tzn. śpiew, pieśń], frazowanie [gr. phrásis tzn. mówienie, mowa].

aojda [gr. aoidós tzn. śpiewak,pieśniarz]

koryfeusz [gr.koryphaíos tzn. przodownik (chóru)]

meloman [gr. mélos tzn. pieśń, manía tzn.

szaleństwo].

Epoki Metody edukacji muzycznej

neoklasycyzm,

neoromantyzm [gr. néos tzn. nowy]. fonogestyka [ gr. phōnḗ tzn. głos, łac. gestus tzn. ruch ciała]

rytmika [gr. rhythmikós tzn. miarowy, rytmiczny],

Źródło: opracowanie własne

Odniesienie się podczas zajęć muzycznych do etymologii terminologii muzycznej może uczniom, studentom ułatwić rozumienie poznawanych pojęć oraz stworzenie interesujących skojarzeń. Przykładowo filharmonia to miejsce miłośników zgodnych brzmień. Meloman to osoba miłująca, szalejąca za pieśnią. W świetle doniesień psychologów, pedagogów słowa, które kojarzą się z emocjami lub je wyzwalają łatwiej zapadają w pamięć (Dudley, 2001;

Żylińska, 2013). Niektóre z określeń mogą stanowić dla uczniów pretekst do twórczych poszukiwań. Przykładowo, dlaczego etymologia słów elektrofony czy muzyka elektroniczna [gr. ḗlektron tzn. bursztyn] odwołuje się do bursz- tynu? Z kolei, aby zapamiętać, czym jest tryton wystarczy odwołać się do jego etymologii [gr. tritonos tzn. złożony z trzech tonów]. Uczniowie mogą także

(13)

65

samodzielnie podawać znane im słowa zwierające w sobie „phōnḗ”. Wydaje się, iż odwołanie się na zajęciach do etymologii wyrazów, może znaczyć więcej niż niejedna zanotowana definicja.

Zakończenie

Współczesna pedagogika muzyki jest rozumiana jako „teoria powszech- nego kształcenia i wychowywania muzycznego” (Sacher s.70). Jej naukowe podstawy tworzą elementy teorii muzyki, muzykologii, filozofii, psychologii, pedagogiki, socjologii (Sacher, s. 70). Z kolei źródła teoretycznego myślenia o muzyce sięgają starożytnej Grecji, skąd do współczesnej nauki przeniknęły pojęcia i terminy muzyczne, a także przekonania o licznych funkcjach muzyki istotnych z punktu widzenia powszechnej edukacji.

Z perspektywy setek lat osiągnięcia starożytnych Greków zaskakują traf- nością nazywania zjawisk muzycznych oraz myślenia o funkcjach muzyki.

Do dzisiaj ich dorobek stanowi kanwę rozważań oraz badań naukowych istotnych z punktu widzenia edukacji muzycznej, psychologii muzyki czy muzykoterapii. Na przestrzeni wieków znaczenie muzyki ewoluowało: począt- kowo urozmaicała ona święta i uczty następnie doceniono jej funkcje etyczną i ychowawczą, co było szczególnie istotne dla wychowywania i edukacji poprzez muzykę (Fubini, 1997, s. 21). Zgłębianie dziedzictwa starożytnej Grecji pozwala zatem nie tylko poszerzać świadomość teoretyczną i historyczną, ale idee kalokagathii i sophii są wciąż aktualnym punktem odniesienia do dalszych rozważań oraz poszukiwań w zakresie dostosowywania edukacji muzycznej do potrzeb współczesnego świata.

Bibliografia:

Bernagiewicz R. (2007). Wprowadzenie do historii teorii muzyki. Starożytna Grecja.

Lublin: Wydawnictwo POLIHYMNIA.

Fubini E. (1997). Historia estetyki muzycznej. Kraków: Musica Iagellonica.

Gołaszewska M. (1973). Zarys estetyki. Kraków:Wydaw. Literackie.

Kowalska M. (2001). ABC Historii muzyki. Kraków: Musica Iagellonica.

Kurdybacha Ł. (1967). Historia wychowania. T.1. Warszawa: Państwowe Wydaw- nictwo Naukowe.

Poniatowska I. (1997). Słownik Szkolny. Muzyka. Warszawa: WSiP.

Sacher W.A. (2012). Pedagogika muzyki. Kraków: Impuls.

Stachyra K. (2014). Zasada ISO i jej wykorzystanie w muzykoterapii. [w:]: K. Sta- chyra (red.), Podstawy muzykoterapii. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

West M.L. (2003). Muzyka starożytnej Grecji, Kraków: Homini.

Wójcik D. (2001). Nauka o muzyce, Kraków, Musica Iagellonica.

(14)

66

Żylińska M. (2013). Neurodydaktyka. Nauczanie i uczenie się przyjazne mózgowi, Toruń Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Netografia:

Encyklopedii PWN hasła: aerofony, agogika, akustyka, aojda, chordofony, choreografia, chór, chromatyka, cykl, dialog, diatonika, dodekafonia, dramat, dynamika, dodekafonia, dramat, dynamika, echo, elegia, enharmonia, etnografia, etnologia, fantazja, filharmonia, fonograf, fonografia, harmonia, organy, psychologia, chromatyka, diatonika https://encyklopedia.pwn.pl/

[dostęp z dn. 1.12. 2021 r.].

Orchestra [w:] http://www.slowanaczasie.uw.edu.pl/jak-co-roku-w-polowie- -stycznia-orkiestra/ [dostęp z dn. 1. 12. 2021 r.].

Abstrakt

Istotnym składnikiem procesu edukacji muzycznej są idee oraz pojęcia skodyfikowane w podstawowym zakresie, już w czasach starożytnych. Celami niniejszego opracowania było podjęcie próby: scharakteryzowania znaczenia muzyki w starożytnej Grecji, opisania wybranych przekonań starożytnych Greków na temat oddziaływania muzyki, przybliżenia sposobu funkcjonowania muzyki w systemie kształcenia w sta- rożytnej Grecji, analizy funkcjonowania greckich pojęć muzycznych w wybranym szkolnym kompendium wiedzy. Główną metodą niniejszych badań była analiza treści, uzupełniającą metodą był sondaż diagnostyczny. Muzyka pełniła istotą funkcję w połeczeństwie, edukacji, filozofii starożytnej Grecji. Terminy greckie stanowią ok.

10 % szkolnego kompendium wiedzy. Wśród analizowanych haseł można wyróżnić wiele terminów powstałych w starożytności i stosowanych współcześnie. Interesujący jest fakt, iż wiele terminów pochodzących z języka greckiego nazywa powstałe stosunkowo niedawno: urządzenia (np. metronom, magnetofon, mikrofon, syntezator), nauki (np. etnografia i etnologia muzyczna, akustyka, elektroakustyka, psychologia muzyki, muzykologia, muzykoterapia), techniki kompozytorskie (np. dodekafonia), a także miejsca (np. filharmonia, fonoteka).

Słowa kluczowe: muzyka w starożytnej Grecji, edukacja muzyczna, funkcje muzyki, grecka etymologia terminów muzycznych, pojęcia stosowane w edukacji i kulturze muzycznej, dziedzictwo współczesności.

The legacy of ancient Greece in contemporary music education and culture Abstract

An important component of the process of music education are ideas and concepts codified to a basic extent, already in ancient times. The aims of this study were to at- tempt to: characterize the meaning of music in ancient Greece, describe selected beliefs of the ancient Greeks about the impact of music, describe the way music functioned in the education system in ancient Greece, analyze the functioning of Greek musical concepts in a selected school compendium of knowledge. The main method of this research was content analysis, complemented by a diagnostic survey. Music played an essential role in society, education, and the philosophy of ancient Greece. Greek

(15)

terms constitute approx. 10% of the school’s compendium of knowledge. Among the analyzed entries, there are many terms that originated in antiquity and are used today.

It is interesting that many terms derived from the Greek language are called relatively recently: devices (e.g. metronome, tape recorder, microphone, synthesizer), sciences (e.g. ethnography and musical ethnology, acoustics, electroacoustics, psychology of music, musicology, music therapy), compositional techniques (e.g. dodecaphony), as well as places (e.g. philharmonic, music library).

Keywords: music in ancient Greece, music education, functions of music, Greek etymology of musical terms, concepts used in music education and culture, contemporary heritage.