Słowa na sztandary. Materiał składa się z sekcji: "Słownictwo wartościujące", "Zadaniowo".

(1)

Słowa na sztandary

Materiał składa się z sekcji: "Słownictwo wartościujące", "Zadaniowo".

Materiał zawiera 4 ilustracje (fotograﬁe, obrazy, rysunki), 9 ćwiczeń, w tym 2 interaktywne.

(2)

Słowa na sztandary

ILUSTRACJA: Pracy i chleba

Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Każdy człowiek ma swój świat wartości, opinii i prawd, według których stara się żyć. Dla jednych ludzi najważniejsze są wartości związane z życiem (np. szczęście, zdrowie), dla innych – wartości moralne (np.

godność, honor). Jeszcze inni cenią wartości poznawcze (np. prawda, poznanie, wiedza), a są też tacy, którzy wybierają wartości estetyczne (np. piękno, uroda). Oczywiście, dzięki językowi można

porównywać świat wartości, można o nich mówić, a nawet o nie się spierać.

Trzeba pamiętać, aby strzec i nie nadużywać słów określających wartości. Słowa te mogą spowszednieć, zdewaluować się (tzn. stracić swoją wartość). Bywają jednak sytuacje, w których człowiek powinien używać takich słów, bo tylko one pozwalają wyrazić jego pragnienia i uczucia. Mówi się, że są to słowa, które ludzie chcieliby „zapisać na swoich sztandarach”.

Już wiesz

Poszukaj w internecie zdjęć z różnych manifestacji, protestów czy marszów. Przyjrzyj się uważnie tym fotograﬁom, a następnie wybierz 10–20 haseł, które zostały uwiecznione na transparentach niesionych przez protestujących ludzi.

Słownictwo wartościujące

(3)

ILUSTRACJA: Kuferek

Wyrazy, które wyrażają oceny pozytywne lub negatywne, często są nazywane słownictwem

wartościującym. Na ogół do oceniania służą przymiotniki lub przysłówki, np.: „dobry” – „zły”, „pracowity”

– „leniwy”, „uczciwy” – „zakłamany”, „ładnie” – „brzydko”, „szybko” – „wolno”. Rozmieszczenie znaczeń przywołanych wyrazów zapewne nikomu nie sprawiłoby kłopotu, ponieważ słownictwo wartościujące pojawia się w każdej sferze ludzkiego życia, tak często poddawanego przecież ocenie.

Słowa mogą wyrażać wartości bezpośrednio (np. pozytywną ocenę w swoim znaczeniu zawierają przymiotniki „dobry”, „spokojny”, „godny”, a negatywną – „zły”, „kłótliwy”, „paskudny”). Często jednak wartości nie ujawniają się w sposób bezpośredni, mogą być wyrażone np. za pomocą obrazów i metafor.

Dla przykładu warto przywołać określenia potoczne: „być na topie”, „być gwiazdą”, które wywołują pozytywne skojarzenia, i te, które również są obecne w języku codziennym, ale są nacechowane negatywnie, np.: „mieć doła”, „być spłukanym”.

Słowa wartościowe

Tematem tego bloku są słowa, którym przypisuje się wyjątkową wartość, są to tzw. słowa sztandarowe.

Niektóre z nich są bezdyskusyjne i wspólne (np. „honor”, „życie”, „matka”, „wolność”), dzięki czemu każdy człowiek łatwo je rozpozna. Te „słowa sztandarowe” tworzą kulturę i system wartości wyznawanych przez ludzi.

Istnieją też słowa będące powodem dyskusji i sporów. Wystarczy przywołać rzeczownik „praca”, który powszechnie oznacza „działanie człowieka, zajęcie, czynność”. Trudno więc w tym wyrazie szukać bezpośrednio takich ocen, jak w słowach „mędrzec” – „głupiec”, „ładny” – „brzydki” czy „życie” – „śmierć”.

Sposób oceny określonego pojęcia zależy od sytuacji komunikacyjnej i relacji między ludźmi. Szczególnie to widać w burzliwych dyskusjach społecznych i politycznych, w których jedno słowo może wywoływać różne – również sprzeczne – opinie. Dlatego też dla niektórych osób – przywołane wcześniej – słowo

„praca” staje się wielką wartością (np. dla osób bez pracy), a zarazem celem, do którego dążą.

(4)

ILUSTRACJA: Sztandar

Jak rozpoznać słowa wartościujące („słowa na sztandary”)? Zwykle takim wyrazom w zdaniu towarzyszą emocje. Jeśli ktoś używa zdań z wyrazami oceniającymi (np.: „Dla mnie najważniejsza jest prawda”, „W moim życiu najważniejszy jest spokój”, „Szczęście osobiste – to dla mnie najważniejsza wartość”), to w ten sposób daje otoczeniu do zrozumienia, że zaczyna mówić o swoich osobistych wartościach.

Poniżej zamieszczono sposoby oceniania słowa „praca”. Z zestawienia wynika, że różnorodna ocena tego wyrazu wiąże się ze znaczeniami przypisywanymi pojęciu „praca” (np. w związkach wyrazowych,

metaforach i przysłowiach).

Sposób oceniania słowa „praca”

Oceny pozytywne związane ze słowem „praca” Oceny negatywne związane ze słowem „praca”

„Bez pracy nie ma kołaczy”.

„Osiągnąć coś ciężką pracą”.

„Żadna praca nie hańbi”.

„Kto się nie leni, robi złoto z kamieni”.

„Kto dobrze orze, ma chleb w komorze”.

„Kawał dobrej roboty”.

„Orka na ugorze”.

„Praca nie zając, nie ucieknie”.

„Zasuwać jak wół/koń”.

„Czarna robota”.

„Praca galernicza”.

„Wół roboczy”.

Co ciekawe, obok wartości zawsze pojawiają się antywartości. Najczęściej są to zjawiska, z którymi ludzie się nie zgadzają, które pozostają w sprzeczności z wyznawanym przez nich światopoglądem. Słowa o charakterze antywartości także można zapisać na sztandarach (np. „Precz z...”).

Słowa – symbole kulturowe

W życiu społecznym pojawiają się słowa, za którymi kryją się idee lub wartości podzielane przez większą grupę ludzi. Słowa te nabierają znaczenia w ważnych momentach historycznych, określając kulturę danego społeczeństwa. Mogą wyzwalać dodatkowo różne uczucia (np. ważnymi znakami kultury francuskiej są pojęcia: „wolność – równość – braterstwo”, czyli hasła wywodzące się z rewolucji francuskiej).

(5)

20 franków z napisem: „Wolność, równość, braterstwo”

1851, domena publiczna

W polskiej przestrzeni publicznej często występują wyrazy odnoszące się do wydarzeń związanych z walką o wolność i niepodległość, z czasem rozbiorów, okresem II wojny światowej czy czasami PRL‑u (np. hasła: „Bóg – honor – ojczyzna”; „Solidarność”). Wszystkie te wyrazy należą do słownictwa

wartościującego i występują obok słów związanych z życiem społecznym, takimi jak: „demokracja”,

„wolność”, „państwo”, „patriotyzm”, „bezpieczeństwo społeczne”.

Wielkie słowa – wielkie litery

Wyrazy, które są ważne dla jakichś osób czy grup społecznych można rozpoznać też po specyﬁcznej ortograﬁi. W znaczeniach ogólnych (potocznych) zapisuje się je przecież małymi literami. Niekiedy jednak ze względów uczuciowych (emocjonalnych) – w wybranych tekstach lub sytuacjach

komunikacyjnych – stosuje się wielkie litery. Trzeba pamiętać, by nie nadużywać tej emocjonalnej ortograﬁi i właściwie stosować zasady uprawniające do stosowania wielkich liter jako znaku pozytywnych emocji.

Poniżej znajdziesz wskazówki określające okoliczności wprowadzania wielkich liter ze względów uczuciowych (emocjonalnych):

w nazwach szczególnie ważnych wydarzeń historycznych, np. „Powstanie Listopadowe”, „Powstanie Warszawskie” (trzeba jednak pamiętać, że na ogół nazywy tego typu są zapisywane małymi literami, np. „unia lubelska”, „insurekcja kościuszkowska” itp.);

w wyrazach i wyrażeniach budzących szacunek, np.: „O jczyzna”, „Orzeł Biały”, „Naród”;

w oﬁcjalnych nazwach organów i instytucji państwowych, np. „Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej”, „Kancelaria Prezesa Rady Ministrów”; jeśli nie podaje się pełnej nazwy instytucji, można stosować nazwy pospolite, które zapisuje się małą literą (np. „obradował sejm i senat”, „prezydent przyjął delegację” itp.);

w nazwach świąt, np. „Święto Konstytucji 3 Maja”; trzeba jednak pamiętać o tym, że słownikowa wersja tej nazwy brzmi: „święto Konstytucji 3 maja”, a oﬁcjalne określenie tego dnia to: „Święto Narodowe Trzeciego Maja”.

W niektórych tekstach okolicznościowych, przygotowanych na specjalną okazję, można stosować wielkie litery w zapisie ważnych pojęć, wartości. Warto pamiętać jednak o tym, że nie wprowadza się tej reguły w tekstach codziennych, nieokolicznościowych.

(6)

Zadaniowo

Ćwiczenie 1

Przyjrzyjcie się przygotowanym wcześniej fotograﬁom (zob. część „Przed lekcją”). Stwórzcie zbiór napisów widocznych na transparentach, które ukazano na tych zdjęciach. Pogrupujcie hasła na te, które odzwierciedlają wartości (np. „Pracy i chleba”), i te, które są obrazem antywartości (np. „Precz z komuną”).

Ćwiczenie 2

Rozważcie, jakich sfer życia dotyczą wypisane przez was hasła.

Wskazówka

Może to być zwykły intuicyjny podział. W tym ćwiczeniu można jednak wprowadzić dodatkowo takie narzędzia, jak kategoryzacja czy typologia. Wówczas jest ważne, aby uświadomić uczniom rolę, jaką odgrywa spójne kryterium podziału. Ćwiczenie to można też zaaranżować w formie mapy myśli tworzonej na dużej kartce papieru lub osobnych karteczkach.

Ćwiczenie 3

Odwołaj się do polecenia zamieszczonego w części „Przed lekcją” i poleceń zamieszczonych powyżej, a następnie wyróżnij (np. kolorem) wartości i antywartości, z których oceną się zgadzasz. Uzasadnij przyczyny swojego wyboru. Twoja praca może przyjąć następujący schemat:

a) Dla mnie X to także wartość pozytywna, ponieważ…

b) Dla mnie Y to także wartość negatywna, ponieważ…

Ćwiczenie 4

Zastanów się i napisz – odwołując się do wniosków sformułowanych podczas wspólnej pracy z koleżankami i kolegami – czy cała twoja grupa w podobny sposób postrzega (ocenia) wybrane wartości i antywartości.

Ćwiczenie 5.1

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 5.2

Przyjrzyj się uważnie tej liście. Rozważ, czy brakuje na niej jakichś słów. Jeśli tak, to dopisz hasła, które – według ciebie – powinny się tam znaleźć.

Ćwiczenie 6

Oceń poprawność ortograﬁczną poniższych zapisów.

Gimnazjum im. Hugona Kołłątaja.

Czytał o przebiegu Bitwy pod Grunwaldem.

Obrady otworzył Marszałek sejmu Rzeczypospolitej Polskiej.

Czytam artykuł na temat Niepodległości i walki w obronie O jczyzny W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe.

Ćwiczenie 7

Przeczytaj pytanie skierowane do Poradni Językowej PWN i odpowiedź prof. Małgorzaty Marcjanik, a następnie streść, czego dotyczy problem.

"18.06.2007"

Ćwiczenie 8

Napisz list do swojego zwierzaka (psa, kota, chomika, rybki itp.). W liście wyjaśnij pupilowi, które jego zachowania podobają ci się, a które wzbudzają twoją dezaprobatę. Zastosuj zasady „grzecznej”

emocjonalnej ortograﬁi. Jeśli nie masz zwierząt, wyobraź sobie takie, które mogłoby z tobą

(7)

zamieszkać, i napisz list właśnie do niego.