niem dosyć często i stosuje go w roz- ważaniach na temat dzieł Cocteau i Obeya, sztuk Pirandella i Shawa, choć w stosunku do wielkiego komediopisarza angielskiego posługuje się i terminem — shawizm. Nie spotykamy na ogół ściśle sprecyzowanej terminologii w pracy Fr.
Fergussona, choć usiłuje on definiować pojęcia i określenia. Natomiast często spotykamy się ze zwrotami w rodzaju
„teatr poetycki*, „teatr mitu" itd.
W zakresie zagadnień dotyczących kunsztu aktorskiego powołuje się autor na teorię i praktykę Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki. Dopatruje się w niej empirycznej i racjonalistycznej
realizacji założeń Arystotelesa na temat
„naśladownictwa akcji".
Praca Fr. Fergussona, niezależnie od zastrzeżeń natury merytorycznej, jest bardzo interesującym studium krytycz- nym na temat teatru i dramatu.
Wanda Lipiec
OB OCZERKIE. Sbornik statiej pod riedakcijej P. F. Juszina. Izdatielstwo Moskowskoho Uniwiersitieta (Moskwa)
1958, ss. 234+6 nilb.
Zmiany zachodzące w organizacji form życia ludzkiego są jednym z głównych źródeł kształtowania się nowych gatun- ków literackich. Literatura, będąc ar- tystycznym zwierciadłem życia, dostoso- wuje swe możliwości do nowych kształ- tów świata, którym chce dać najwier- niejszy i najdoskonalszy wyraz, poszu-
kuje najwłaściwszych środków dla owej
artystycznej, twórczej reprodukcji. Daw- ne formy literackie okazują się niewy- starczające, wiele istniejących już ga- tunków literackich nie może spełnić no- wych zadań. Rodzi się potrzeba kształ-towania bardziej aktualnych, nowocze- snych gatunków literackich.
Jest rzeczą i charakterystyczną, i zu- pełnie zrozumiałą, że okresami narodzin nowych gatunków literackich, względnie odnowienia niektórych już istniejących przez nadanie im precyzyjnych kształ-
tów i wyposażenie w nową funkcję arty- stycznego oddziaływania — są te chwile dziejowe, w których dokonują się po- ważniejsze przemiany natury społecznej.
To, co można by uznać za „modę literac- ką*, okazuje się w gruncie rzeczy wy- nikiem reagowania na zmiany w spo- łecznym obrazie świata, przełożonym na język literackiej kompozycji. Tu tkwi źródło zmian gatunkowych, gatunkowego odnowienia motywów faktycznie istnie- jących, tu mieści się geneza nowego bohatera (negatywnego lub pozytywne- go), tu znaleźć można przyczynę nowych walorów ideowych. Przykładem, zasługu- jącym na gruntowne opracowanie mono- graficzne, na źródłach oparte, może być seria zmian w formach literackich za- istniała wobec kruszenia się feudalnej struktury społecznej, w okresie zanikania form życia dworskiego, w epoce kształ- towania się zwycięskiego mieszczaństwa, a potem — w okresie rewolucji proleta- riackiej, w okresie formowania się po- rządku socjalistycznego. Szczególnie cie- kawą sferę zjawisk roztaczają dzieje nowożytnej powieści, od mieszczańskiej, obyczajowej, po współczesną polityczną, reportażową. Przywiedzione w poprzed- nim zdaniu określenia przymiotnikowe nie są bynajmniej przypadkowe i dowol- ne, lecz bliższa ich analiza i wylegity- mowanie nie należą do przedmiotu ni- niejszych uwag.
Wiek XX, a zwłaszcza okres od pierw- szej wojny światowej, przyniósł wiele faktów zmieniających oblicze świata tak w sferze polityczno-społecznej, jak kul- turalnej i cywilizacyjnej. Powstanie pierwszego państwa socjalistycznego wy- znaczyło granice nowej epoki, niebywale szybki rozwój techniki przeorał nie tylko przemysłową strukturę świata, ale wtar- gnął w dziedzinę kultury (film, radio, telewizja). Rzeczy odległe stały się bli- skie, rzeczy nieznane musiały stać się znane, bo od tego zależeć mogła nie tylko niepodległość, ale i istnienie na- rodów. Granice kultur zaczęły przebie- gać wedle nowej, dotychczas nie znanej
siatki. Gwałtownie rozszerzył się zakres zainteresowań człowieka. potrzeba po- znania stała się koniecznością dokładne- go poznawania i gruntownej wiedzy.
Wzrosło znaczenie prasy. Prasa stała się niezbędnym artykułem poznawczej kon- sumpcji dla milionów.
Jakaż w tym stanie rzeczy wyznaczon:
została rola literaturze, jaka rolę litera- tura wyznaczyła samej sobie? Nie tu miejsce. aby szukać odpowiedzi na te pytania z całą dociekliwością. nie tu okazja do formułowania tych odpowie- dzi. Na jedno wszakże wypadnie zwrócić uwagę w związku z książką. która jest Źródłem tych rozważań. Wobec tak bar- dzo zmieniającego się obrazu świata. wo- bec nowych potrzeb czytelniczych litera- tura zaczyna wypracowywać nowe. ak- tualne formy artystyczne, mogące spro- stać nowym zadaniom. Obok paru innych formować się zaczyna nowy gatunek literacki dostosowany do okoliczności.
uzbrojony w odpowiednie środki przed- stawieniowe i interpretacyjne. obdarzony nową funkcją. Gatunek ten gromadzi konkretne fakty i na konkretnych faktach się opiera. prezentuje je wedle z góry przyjętych założeń. wyjaśnia i inter- pretuje, przynosi określony materiał po- znawczy. skomponowany wedle zasad eliminacji szczegółów . drugorzędnych i koncentracji wokół planu zasadniczego.
relacjonuje, informuje. przedstawia i na- świetla. Gatunkiem tym jest repor- taż i wszystkie jego formy pochodne.
Problematyce reportażu publicystycznego i literackiego poświęcona jest praca zbio- rowa pod redakcją P. F.
Ob oczerkie.
Książka. o której mowa. nie jest wy- czerpującą monografią gatunku, który zwykliśmy nazywać .„reportażem'*. Jest to zbiór rozpraw historycznoliterackich i teoretycznoliterackich poświęconych te- mu naczelnemu problemowi. W skład książki wchodzą nast. prace: 1. W.
Pielt: M. Gorkij ob oczerkie, 2. P. Ju- Szin: O żanrie oczerkowoj litieratury,
3. M. Łapszin: .„Rajonnyje budni*
Juszina
Walentina Owieczkina, 4. W. Czałma- jew: Problema charaktiera w oczer- kach W. Tendriakowa, 5. I. Demmin:
„W dorogie i doma' W. Połtorackoho, 6. A. Kogan: „Żizń, żanr, mastierstwo"
(Zamietki ob oczerkach | rasskazach 1. Antonowa. S. Załygina, G. Bakłanowa.
G. Trojepolskoho), 7. M. Czeriepa- chow: Głubokije korni (ob oczerkach Anatolija Kalinina), 8. Bibliografia.
Szczególną uwagę poświęcimy rozpra- wie P. Juszina O żanrie oczerkowoj litieratury (s. 36—54).
Najpierw parę słów na tematy termi- nologiczne. Rosyjskie słowo oczerk ma znaczenie dość bogate. Tłumaczyć je mo- żna jako: zarys. szkic, opis, stu- dium. reportaż. Jako termin uży- wane jest ono od dawna w zastosowaniu do literatury naukowej i publicystycznej (studia. szkice). Dzięki swemu ży- wemu znaczeniu etyvmologicznemu mogło być wprowadzone w sposób zupełnie na- turalny jako nazwa gatunku publicysty- cznego i artystycznego (literackiego).
Nowy gatunek literacki (wzgl. „gatunek odnowiony* i bujnie się w piśmiennic- twie współczesnym krzewiący) nie wy- magał terminu importowanego. (Na naszym terenie określenia: sprawozdanie, sprawozdawca ograniczają się w zasadzie do relacji sportowych lub sądowych.
Rangi teoretycznoliterackiej określenia te nie uzyskały). Ta historyczna odmienność terminów oczerk, reportaż inaczej lokuje te gatunki w tradycji literackiej: oczerk wydaje się znacznie starszy, ma przynaj- mniej w świadomości czytelników bogatą przeszłość. reportaż tchnie nowością, jest zupełnie nowy. a w każdym razie zupeł- nie nowym się wydaje. Jedno i drugie poczucie językowe ma swoje głębsze uza- sadnienie. ma swoją rację. Ma się wszak- że wrażenie, że na terenie terminologii, jaką operuje polski czytelnik. termin reportaż wyraziściej odgranicza nowe elementy morfologiczne i kompozycyjne gatunku w tej jego postaci. jaką posiada iw dalszym ciągu rozwija na przestrzeni ostatnich lat bodajże czterdziestu.
Literatura reportażowa ma bogate tra- dycje. Ten właśnie fakt skłania Juszina do wypowiedzenia nast. tezy: ..Oczerk [posługujemy się tu na razie terminem rosyjskim] był zawsze jedną z najbar- dziej aktywnych form literaturv narocdo- wej. Prawdziwość w przedstawieniu rze- czywistości, charakteryzująca całość na- szej twórczości artystycznej. wyraziście zaznacza się w gatunku oczerka”. To bo-
tradycji literackiej skłania do sklasyfikowania tego gatunku zja- wiska literackiego bynaimniej nie no- wego. W tym miejscu wszakże
zwrócić uwagę na fakt (dość słabo u Ju- szina podkreślony). iż reportaż w nowo- czesnym rozumieniu prezentuje całą ga- mę nowych właściwości morfologicznych i kompozycyjnych.
Słusznie stwierdza Juszin. iż Podróż z Petersburga do Moskwy A. Radiszcze- wa to daleka wprawdzie w czasie. ale chyba niewątpliwa parantela.
rozwija nasuwających się tu
ani nie kreśli szczegółowszej genezy lite- rackiej gatunku. A przecież wydaje się.
że właśnie modne w w. XVIII ..podróże sentymentalne" (L. Sterne') uznać można za protoplastów gatunku reportażowego (z wszelkimi naturalnie zastrzeżeniami natury historycznej). Niesentymentaina.
realistyczna i demaskatorska Podróż Re- diszczewa wyznacza geneze tego gutunku w Rosji. Znane w Europie bodróże sen- tymentalnc, oparte na dwojakim Imate- riale: na świecie ziawisk zewnęćrznych oraz na wewnętrznych
obserwatora. wniosły też same elemeniv do gatunku literackiego charakterzstycz- nego dla naszej współczesności inatural- nie, o ile ta właśnie linia genetyczna zo- stanie uznana za przeprowadzon:; pra- widłowo): obiektywnie stwierdzony n.a- teriał faktów zewnętrznych.
istniejących. oraz jego indywidua!ną (kierunkową) interpretację.
Wprowadzone na wstępie uwari naiury ogólniejszej w tym właśnie micjscu zy- skują swą właściwą przydatność. Repor- taż jest tvm gatunkiem literachim. ktory gactwo
jako
walto
Autor nie wniosków
przeżyciach
realnie
reaguje na bogate. złożone.
uktualne i ubsorbujące uwagę powszech- ną zjawiska współczesności. Moment ten dostrzega Juszin, pisząc o roli zeportażu
rewolucji. budownictwa pod- staw socjalizmu. wojny narodowej. w in- najżywiej
w. okresie
formowaniu o życiu narodów poza gia- nicawmi Związku Radzieckiego. rozwodząc się na temat kształtowania i doskona- lenia tego gatunku.
Co jest istotą gatunku reportażowego?
Elementem najważniejszym jest cha- rakier materiału. na którym reportaż się opiera. Musi to być materiał „fuktyczn=".
realnie będący konkretnym
elementem rzeczywistości. Iiterackiej rze- istniejący.
reportażu musi odpowiadać pewna paralelnie istniejaca rzeczywistość czywistości
pozaliterucka. „Reportaż nie może być skonstruowany z materiału wymyślone-
stwierdza Juszin. Tak swoiście rozumiana „prawda i zmyślenie” w przed-
miocie iest
z kryteriów wyróżniających reportaż od eatunków literackich.
SO —
utworu literackiego jednym
'nnvch
Jest io jednakże dopiero wstęp do za-
„adnieniu. Reportaż nie jest i nie może bye fotograficznym odwzorowaniem rze- czywistości. Wszelki
„naśladownictwo” sa
naturalizm i nie-
wolnicze zabójcze
dla reportażu. niweczą jego wartość i wy- Reportażowi towarzyszy
myślowe,
mowę. pewne
załczenie wymagające elimi-
nacji tego wszystkiego. co dla myśli na- czelnej jest drugorzędne. a wiec zbędne.
Reportaż jest przeto nie rekonstrukcja
pewnej takim iej
urtrstycznym przekonstruowaniem. aby przedmiotem rzeczywistości. lecz
będącego wyeliminowaniu istota zjawiska
nrzedstawienia po eie-
imontów mniej istotnych wystąpiła w ca- łej swoj naturalnej prawdzie. Fakty uka-
występują więc nie ukształtowaniu reportażu
przez się. ale w zane w
same
nadanym im przez sprawozdawcę.
Reportaż. będąc artystycznym konstruowanieny:
„prze- obrazu rzeczywistości.
musi być równocześnie publicystyczną.
polityczną analizą reprodukowanych Zja- wisk, Zadaniem reportażu jest nie me-
chaniczne pokazanie wycinka rzeczywistości.
pewnego
obraz kierunkowy,
jest lecz
Ponieważ rzeczywistość niezwy le skomplikowana 1 złożona. odpowiednia unaliza staje się tu niezbędny:n.
Dlatego też reportaż. tak obficie ekspioa-
iowany
CZYMŚ
przez prasę, stoi na pograniczu publicystyki. jest rodzajem publicystrki.
Zmyślenie .w zasadzie: obce reporta- zowi - nie jest czymś. co w żadnym wypadku nie może mieć w reoporlużu miejsca. Granice są tu dość płynne.
ś tym wszakże. że wszelkie zmyślenie spełnia rolę zdecycowanie pomocniczą.
Jest ono w pełni naedoorządkowane elc- mentowi reainemu. samo jest zjawiskiem natury kompozycyjnej. nie jest tua wem. lecz co najwyże: spoiwem. Jest twórczą licencją biserza zdającezo só- he sprawę z granic gatunku i granie swych uprzwnień.
Juszin zadaje sobie bardzo istotne py- tanie. jaka jest w zasadzie różnica mie dzy reportażem u
opartvmi
innymi catunkiuni faktach rzeczywi-
reportaż od np.
opowiadania czv opowieści będoctch re- lucjami faktów
Pytanie wagi. ale
również na
»Mych. Czym się różni
naprawde rzeczywiście
zaistniałych?
nierwszorzędac:
odpowiedź. jakkolwiek słusznych. nie
Autor zaznacza. Że w
„relacjonujacych*. nie reportażami. „prawda życia swoje odzwierciedlenie w arlystyeznym. w. charakterach działających. | najczęściej
woedic zasad realistycznej twórczości artystycznej” (s. 42). Z MWiuta
pełna
stwierdzeń wydaje sie
wystarczajaco.
utworach cych
będ zna j-
duje obrazie
postaci wymyślonych przez autora
tą wypadnie się chyba zgodzić. niemniej odezuwa się potrzebę dalszego rozwinię- cia tego zagadnienia.
autora
Poza zasięgiem znalazły się co najmnici dwie sprawy: a) reportaż jako
a metoda twórczości reportażowej oraz w związku z tym b) literackie gatunki reportażowe. Jest rzecza niewątpliwa.
że obok reportażu sensu stricto literatura wspołczesna dostarcza
kładów m. in. tzw.
uwasj
gatunek
ciekawych przy-
powieści re-
portezowej. Interesujące byłobv za- prześledzić stosunek zachodzacy między elementami morfologicznymi re- vortażu jako gatunku literackiego a wła-
POWNU
ściwościami pisarskici metody reporta- żowej.
Jeśli chodzi o strukturalne właściwo- ści reportażu jako gatunku literackiego.
warto zwrócić uwage na jedną z funkcji pisarskiej. funkcji prezenta- tywnej. Koportaż to jak gdyby (sit renia
rerboi jest tak
jednej strony za- i współobecność przedmio-
z drugiej czytelnikowi- zjawiska. bez
doznań właśnie tej formy
„literacki telewizor”:
skonstruowany. bv z stąpił podróż
tu : czytelnika-obserw atora.
ZG - aby zaprezentował obserwatorowi istotę”
ubocznych. zbędnych
uwagę. Z tej wrażeń i rezpraszających
funkcji wynika kompozycja gatunku. Jej najbardziej chyba istotne cechy: na- (niekoniecznie w sensie czysto
waż- OCZNOŚĆ
„mersłowym). oszczędność wyrazu.
ność elementów wprowadzonych.
Juszin nie ożranicza sie do omówienia cech gatunku: przeprowadza również próbe systematyki gatunku wedle jeża wewnętrznego zróżnicowania (bez wzglę-
du na Dokładniej
„ujczestsze reportażu
tematykę) omawia
postuci reportażowi
radzieckie-
vo: szkic (oczerkowaja za-
risowia). reportaż iportretnyj;.
portretowy i prodlemnyj
proble-
Mowi oczerk).
kRoówrnocześnie zwraca uwatę na charak- iervstyczne zjawisko ekspansji reportażu
włącznie): 1c- potrzeb literackich
usamodzielnia jako najbardziej
„Gzicnnikarski: literacki. Wśród lifernekich reportaż jest najbardziej pu-
wśród pu- na prase (z dziennikami
bortaż wyrasta Z i informacyjnych prasy.
sc 1 wraca do prasy patunek
blicystycznym gutunkiem. a
blicystycznych galunkiem najbardziej li-
<orackim. Dzięki swej tematycznej aktualności zaspokaja bieżąca potrzebę informacji. dzięki naturalnej prostocie kompozycyjnej i komunikatvwności do-
najszerszych koniecznej
ciera do rzesz odbiorców.
dzięki zwięzłości bcz
trudu wchodzi na łamy pism i jest od- swej
bierany bez nadmiernego wysiłku. dzięki uniwersalności tematycznej jest najbar- dziej literacko .nośny i pojemny. za- spokaja niemal wszystkie głody poznaw- cze i intelektualne. Z drugiej zaś strony.
jako gatunek myślowo kierunkowy”.
a artystycznie wymowny — najłatwiej i najskuteczniej kształtuje świadomość odbiorcy.
Reportaż jest gatlunkiem. jak na razie.
najbardziej współczesnym i nowoczesnym spośród form prozatorskich.
tomie Ob historycznoliterackie
Zamieszczone w oczernie
rozprawy (wymie-
nione uprzednio) stanowią niejako prak- tyczną ilustrację wywodów teoretycz- nych. skomponowaną z konkretnego ma- teriału pisarskiego najwybitniejszych i najbardziej reprezentatywnych reporta- żystów radzieckich. Lektura
i bardzo pouczająca: na polityczny walor reportażu.
Zamyka tom bogata literatura przed- iniotu (teksty i opracowania) z zakresu fachowego piśmiennictwa rosyjskiego.
ciekawa czym polega
Jan Trzynadlowski
HugoKuhn.GATTUNGSPROBLEME
DER MITTELHOCHDEUTSCHEN 7ITE-
RATUR. Bayerische Akademie der Wissensckaften. Philosophisch-historische Klasse. Sitzunesberichte. Jahrgane 1956.
Heft 4. Munchen 1956. ss. 32.
Literaturoznawstwo niemieckie. bo- cząwszy od A. Kobersteina. autora pier- wszej nowoczesnej historii literatury niemieckiej. poprzez G. Fhrismanna.
twórcę podstawowego dzieła o niemiec- kim piśmiennictwie średniowiecznym. aż do czasów najnowszych (.Deutsche Phi- lologie im Aufriss* pod red. W. Stamm- lera). grupuje powszechnie dzieła litera- tury niemieckiego średniowiecza. po- dobnie jak utwory cpok późniejszych.
według trzech głównych rodzajów lite- rackich: liryki. epiki i dramatu. W tych przedziałach mieści się jednak nie cała twórczość niemieckiego Średniowiecza:
dlatego niektórzy historycy literatury wprowadzają dla tego okresu z koniecz- ności pewne podgrupv (np. .proza').
które nie dadzą się sprowadzić do za- sadniczych rodzajów literackich. O tym.
że stosowany tradycyjnie podział nie zdał egzaminu w odniesieniu do litera- turv średniowiecznej. świadczą także próby odmiennego ugrupowania utwo- rów tego czasu; np. Hermann Schneider wyprowadza swą klasyfikację od grup społecznych -- twórców literatury. co uwidacznia już tytuł jego pracy o pi- śmiennictwie średniowiecznym Helden- dichtung, Geistlichendichtung. Ritter- dichtung 11928).
Zagadnieniu rodzajów literackich śre- dniowiecza poświęca swą rozprawę Hugo Kuhn. znany germanista niemiecki. autor wielu prac i znawca piśmiennictwa śre- dniowiecznego. Wykazuje on. że podział według normatywnych rodzajów literac- kich jest w odniesieniu do literatury średniowiecznej nieprzydatny. jest ana- chronizmem, odsuwa bowiem na mar- gines wiele dzieł ważnych. charaktery- stycznych dla tej epoki. jak utwory dy- daktyczne Freidanka i Thomasina von Zerklaere. opowiadania wierszowane o treści biblijnej i legendarnej itp.
Klasyfikację tę zastępuje nową. opartą na zupełnie innych niż dotychczasowe za- sadach. Nie przeprowadza szczegółowego podziału jest to zadanie historyka literatury - - podaje natomiast wskazania metodologiczne i oparte na nich kryteria kłasyfikacji; na tym też polega oryginal- ność i wartość tej niewielkiej objęto- ściowo. lecz ważkiej rozprawy.
Poddawszy krytyce podział według góry rodzajów poetyki dzisiejszej. autor odrzuca również ewen- tualność stworzenia względnie zrekon- struowania poetyki średniowiecznej w oparciu o ówczesną terminologię. Istnie- je wprawdzie w tym czasie cały szereg terminów. a raczej nazw gatunków lite- rackich (leich, maere. bispel, tageliet itp.). są one jednak nie zdefiniowane.
oznaczają nieraz utwory różne co do narzuconych z
