10
ANALIZA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTW EM PRACY W GÓRNICTW IE WĘGLA KAMIENNEGO NA PRZYKŁADZIE WYBRANEJ KOPALNI ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM PARTYCYPACJI PR A C O W N IK Ó W
1 0 .1 W PROW ADZENIE
M etody i techniki zapobiegania w ypadkom przechodziły w iele kolejnych zmian, uw arunkow anych poglądam i na tem at przyczyn w ypadków . Przejście od fatalizm u do nowoczesnej profilaktyki w ypadkow ej i zarządzania bezpieczeństw em było dokonyw ane stopniow o poprzez poznaw anie przyczyn zdarzających się w ypadków oraz roli człow ieka w ich pow odowaniu. Jednak czynnikiem najw ażniejszym w kreow aniu now oczesnych zasad zapobiegania w ypadkom przy pracy było narastanie świadom ości o m ożliw ościach podejm ow ania skutecznych działań profilaktycznych zapobiegającym stratom ludzkim i m ateriałow ym . Człow iek m usiał w pierw poznać otaczającą go przyrodę, aby m ógł zrozum ieć, że w ypadki nie są skutkiem fatalistycznej siły wyższej, ale w ynikają z je g o w łasnych błędów, m ożliw ych zarów no do przew idzenia, ja k i do uniknięcia.
W m iarę zdobyw ania inform acji o przyczynach w ypadków , teorie i poglądy w yjaśniające ich genezę ulegały m odyfikacji. W początkow ym okresie postrzegano je jak o zdarzenia przypadkow e lub skutek pojaw ienia się w układach technicznych nieprzew idyw alnej siły w yższej, określonej łacińską nazw ą „vis m aior” . Potem dostrzeżono (Heinrich, B enner) udział człow ieka w pow odow aniu w ypadków , a następnie ich sekw encyjny przebieg [3, 4, 13, 25]. U m ożliw iło to zbudow anie „łańcuchow ego” m odelu w ypadku ujm ow anego jak o następstw o błędów popełnianych z pow odu deficytu m otywacji, w iedzy i doświadczenia, skutku specyficznych cech osobowości, stanu zdrow ia lub zadań nadm iernie trudnych w sytuacjach stresujących [9, 10, 11, 25]. Zgodnie z w spółczesnym i koncepcjam i zarządzania bezpieczeństw em zalecane je st stosowanie profilaktycznych działań technicznych, organizacyjnych i psychologicznych. Poza dotychczasow ym i działaniami techniczno-organizacyjnym i, istotne stało się w yposażenie ludzi w w iedzę, doświadczenie, a zw łaszcza w m otyw ację do podejm ow ania bezpiecznych zachow ań oraz unikanie ryzyka.
Pom im o znaczącej redukcji liczby urazów w ciągu ostatnich lat, nasz kraj należy do państw o w ysokich w skaźnikach w ypadków przy pracy. W I-III kw. 2013 roku zanotow ano ogółem 60295 w ypadków przy pracy, w tym śm iertelnych 176 oraz 357 w ypadków ciężkich.
10 9
N atom iast w górnictw ie i w ydobyw aniu w tym samym okresie było ogółem 1727 w ypadków przy pracy, śm iertelnych 14, 10 w ypadków ciężkich. G órnictw o w ęgla kam iennego odnotow ało 1076 w ypadków ogółem, w tym 8 śm iertelnych [20]. W ystępujące w ypadki, ich skutki, oraz zły stan zdrow ia pracow ników (spow odow any pracą w niekorzystnych w arunkach m aterialnego środow iska pracy) stanow ią przyczynę znacznych strat finansow ych poszkodow anych, ich pracodaw ców , a także całego społeczeństwa.
Pojaw ia się zatem pytanie - ja k ie należy podjąć działania w celu spraw nego skutecznego osiągnięcia popraw y stanu bezpieczeństw a w przedsiębiorstw ie ? A utor żywi nadzieję że poniższe opracow anie w niesie w kład w uzyskanie odpowiedzi.
1 0 .2 ZARZĄDZANIE BEZPIECZEŃSTWEM JAKO ELEMENT ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘBIORSTW EM
R. W. Gryfin tw ierdzi, że „definicje zarządzania są zapew ne rów nie liczne ja k książki na ten tem at” [12]. O znacza to istnienie zróżnicow anego podejścia do problem atyki zarządzania. W odbiorze społecznym zarządzanie łączy się głów nie z rządzeniem rozum ianym jak o spraw ow anie w ładzy - podejm ow anie decyzji. W edług R.W . G riffina
„Zarządzanie je st zbiorem działań obejm ujących: planow anie i podejm ow anie decyzji, organizowanie, przew odzenie, tj. kierow anie ludźmi i kontrolow anie skierow anych na zasoby organizacji (ludzkie, finansow e, rzeczowe, inform atyczne) z zam iarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny i skuteczny” [12]. Zgodnie z podaną definicją działania zw iązane z realizacją celu noszą nazw ę zarządzania. Istota problem u tkwi w m etodach ja k dany cel osiągnąć w sposób sprawny i skuteczny.
B ezpieczeństw o je st stanem, w którym obiekt chroniony w olny je st od w pływ u zagrożeń. W w arunkach rzeczyw istych bezpieczeństw o je st stanem pożądanym (granica naszych dążeń), ale m ało praw dopodobnym (elim inacja w szystkich zagrożeń). Z tego w zględu zachodzi konieczność określenia w arunków , które m ogą być uw ażane za stan bezpieczny. K onieczność w yznaczenia granicy je st pow odem opracow yw ania przepisów i zaleceń. Przykładem tego je st ustaw odaw stw o pracy, w którym ustala się w arunki pracy, chroniące interes pracow nika jak o osoby słabszej w stosunku do pracodaw cy [16].
Podstaw ow ym celem zarządzania bezpieczeństw em je st ochrona zdrow ia i życia ludzi - w sposób sprawny i skuteczny. W ym aga to zastosow ania odpow iednich m etod uw zględniających istniejące uw arunkowania.
W edług R. Studenskiego zarządzanie bezpieczeństw em je st działalnością praktyczną, interdyscyplinarną, w ykorzystującą w iedzę z zakresu teorii systemów, organizacji i zarządzania, profilaktyki w ypadkowej i chorobow ej, psychologii a także ergonomii w tw orzeniu bezpiecznych w arunków pracy i podnoszeniu zdolności oraz m otywacji ludzi do stosow ania zasad bezpieczeństw a w pracy i poza nią [25].
Zdaniem J. L ew andow skiego zarządzanie bezpieczeństw em to zespół funkcji zarządzania, który je st decyduj ący w określaniu i w drażaniu polityki bezpieczeństw a w zakładzie pracy [15].
Z. Paw łow ska pisze, że zarządzanie bezpieczeństw em i higieną pracy obejm uje te aspekty ogólnego zarządzania, które w iążą się z rozw ijaniem i realizacją polityki bezpieczeństw a i higieny pracy. Sprawność tego zarządzania jak o um iejętne sterow anie zasobam i, procesam i i inform acjam i celu osiągnięcia zam ierzonych rezultatów , ma
decydujący w pływ na osiągany poziom bezpieczeństw a higieny pracy [19].
W edług D. Petersena na zarządzanie bezpieczeństw em , w znaczeniu ogólnym, składa się: ocenianie stanu bezpieczeństw a, tw orzenie program ów redukcji w ypadkow ości i zachorow alności zaw odow ej, zarządzanie środkami m aterialnym i do w ydatkow ania na w ym ienione cele, m onitorow anie i korygow anie realizacji celów założonych w program ach prew encyjnych [18]. W w ęższym znaczeniu obejm uje czynności zw iązane z analizow aniem , projektow aniem oraz m onitorow aniem funkcjonow ania systemu bezpieczeństw a, a także tych je g o elem entów składow ych, które m aja w pływ na w ielkość ryzyka utraty życia lub zdrow ia
[18].
M isją zdecydowanej w iększości przedsiębiorstw je st w ypracow anie zysku lub co najmniej osiągnięcie zadow olenia z prowadzonej działalności. D ziałania zw iązane z zapew nieniem bezpieczeństw a są postrzegane jak o dodatkow e obciążenie przedsiębiorstw a. Z tego względu, m im o w erbalnej deklaracji o priorytecie bezpieczeństw a nad produkcją, bezpieczeństw o zajm uje niską pozycję w hierarchii priorytetów przy podejm ow aniu decyzji w przedsiębiorstw ach. W badaniach Gasparskiego, dyrektorom naczelnym przedsiębiorstw przedstaw iono listę 12 kryteriów, którym i m ożna kierow ać się przy podejm ow aniu decyzji [9].
N ajw ażniejsze priorytety to: zysk, rozwój przedsiębiorstw a, m ożliw ość w ykorzystania m ocy produkcyjnych, zarobki załogi. K ryterium „bezpieczeństw a pracy” znalazło się na 9 m iejscu, w yprzedzając tylko: prestiż przedsiębiorstw a, w łasną satysfakcję z nowości, uznania przełożonych.
N iską pozycję bezpieczeństw a pracy m ożna tłum aczyć brakiem w iedzy lub m ożliwości doboru m etod profilaktycznych pow odujących obniżenie strat w ynikających z aktywizacji zagrożeń. N akłady ponoszone przez pracodaw ców na w ypełnienie w ym agań praw nych traktow ane są ja k o nadm ierne obciążenie przedsiębiorstw . W edług D yrektyw y 89/391/EW G
„zw iększenie bezpieczeństw a, doskonalenie higieny i ochrony zdrow ia podczas pracy je st celem, który nie pow inien być podporządkow any w zględom czysto ekonom icznym ” . Porów nując w yniki badań, przepisów i zaleceń m ożna sform ułow ać stanowisko, że efektywne zarządzanie bezpieczeństw em nie je st m ożliw e bez oceny ekonom icznych skutków braku bezpieczeństw a oraz bez prognozy praw dopodobnych strat w yw ołanych zaniechaniem niezbędnych działań profilaktycznych.
N a podkreślenie zasługuje fakt, że coraz więcej zakładów górniczych dostrzega potrzebę opracow ania i w drażania now oczesnych zasad i system ów zarządzania bezpieczeństw em pracy.
1 0 .3 WYMAGANIA DOTYCZĄCE SYSTEMU ZARZĄDZANIA BH P
System Zarządzanie B ezpieczeństw em i H igieną Pracy w przedsiębiorstw ach nabiera coraz w iększego znaczenia z uw agi na rosnącą świadom ość i w ażność problem ów zw iązanych z bezpieczeństw em , nie tylko w otoczeniu organizacji, ale także w najw ażniejszym zasobie przedsiębiorstw a tj. zasobie ludzkim.
O sobiste zaangażow anie najw yższego kierow nictw a je st niezbędnym w arunkiem osiągnięcia sukcesu, jak im je st w drożony i skutecznie funkcjonujący system zarządzania bezpieczeństw em i higieną pracy. Aby w szystko odbyw ało się praw idłow o i sprawnie najw yższe kierow nictw o pow inno w ykazyw ać silne i w yraźne przyw ództw o oraz
111
zaangażow anie w działaniach na rzecz BHP.
Polityka bezpieczeństw a i higieny pracy je st swoistą deklaracją organizacji dotyczącą jej intencji i zasad odnoszących się do ogólnych efektów działalności w zakresie BHP.
O kreśla ona ram y do działania i ustalania celów organizacji dotyczących zarządzania BHP.
Polityka BH P w inna w yrażać zobow iązanie organizacji do:
• zapobiegania zdarzeniom potencjalnie w ypadkow ym , chorobom zaw odow ym , i w ypadkom przy pracy,
• dążenia do ciągłej popraw y stanu BHP,
• realizacji w ym agań przepisów praw nych, a także innych w ym agań dotyczących organizacji,
• ciągłego doskonalenia w szelakich działań w zakresie BHP,
• zagw arantow anie w łaściw ych zasobów i środków do w drażania polityki,
• uw zględnienia roli pracow ników i ich zaangażow ania w działaniach na rzecz BH P oraz podnoszenia ich kwalifikacji.
N ajw yższe kierow nictw o je st odpow iedzialne, za określenie, udokum entow anie, w drażanie i aktualizację polityki BH P, ja k rów nież ogłoszenie jej w szystkim pracow nikom i zapewnienie, aby była przez nich zrozum iana [21].
K ażda organizacja pow inna najpierw określić, a następnie udokum entow ać plany działań ukierunkow anych na osiągnięcie celów dotyczących obszaru bezpieczeństw a i higieny pracy. D o celów tych zalicza się cele zarów no ogólne ja k i szczegółow e dotyczące B H P na w szystkich poziom ach zarządzania w ew nątrz danej organizacji. Cele te m uszą być spójne z polityką bezpieczeństw a i higieną pracy, a zw łaszcza z zobow iązaniem kierow nictw a do ciągłego doskonalenia systemu zarządzania BH P i do zapobiegania chorobom i w ypadkom zawodowym .
Plany te pow inny swoim zasięgiem obejm ow ać w yznaczanie osób odpow iedzialnych za osiąganie celów, określenie w szelkich potrzebnych środków do osiągnięcia celów ja k rów nież w yznaczenie term inów osiągnięcia celów. Plany te pow inny być okresow o przeglądane i w m iarę potrzeby korygow ane, zw łaszcza w przypadku w prow adzania zmian.
W każdej organizacji pow inien zostać w yznaczony przedstaw iciel najw yższego kierow nictw a, który niezależnie od innych obow iązków pow inien m ieć w yznaczony zakres zadań, upraw nień i odpow iedzialności dzięki którym: będzie m ógł zapewnić, że system zarządzania B H P został ustanow iony, w drożony i utrzym yw any je st zgonie z obow iązującym i w ym aganiam i, oraz będzie zdolny przedstaw ić najw yższem u kierow nictw u w szelkie spraw ozdania z funkcjonow ania systemu zarządzania BH P w celu dokonania przeglądu i jego doskonalenia.
Spośród grona najw yższego kierow nictw a należy w yznaczyć osobę, które będzie odpow iedzialna za prom ow anie w spółudziału w szystkich członków organizacji działań na rzecz BHP. W celu zapew nienia efektyw nego zarządzania BH P pow inny zostać określone, udokum entow ane i zakom unikow ane zadania, a także upraw nienia, odpow iedzialności i w zajem ne zależności personelu zarządzającego BH P i w szystkich pracow ników organizacji
[21].
D o w drożenia, funkcjonow ania oraz nadzorow ania systemu bezpieczeństw a i higieny pracy kierow nictw o pow inno zapew nić niezbędne zasoby finansow e, rzeczowe, technologie
oraz zasoby ludzkie posiadające odpow iednie specjalistyczne um iejętności i wiedzę.
O rganizacja pow inna określić i utrzym yw ać procedury ustalenia potrzeb dotyczących szkoleń w zakresie B H P oraz w szelkich sposobów ich realizacji. W szystkie w ystępujące w organizacji program y szkoleniow e pow inny być całkow icie dostosow ane do potrzeb poszczególnych grup zatrudnionych osób.
Pracow nicy organizacji pow inny zostać uśw iadom ienia o w szelkich ew entualnych zagrożeń m ogących w ystąpić w całej organizacji, o korzyściach z elim inacji tychże zagrożeń i ograniczenia ryzyka zaw odow ego. Pow inni mieć świadom ość swoich zadań i odpow iedzialności, procedur i w ym agań zgodnych z system em i polityką BHP, łącznie z w ym aganiam i dotyczącym i gotow ości reagow ania na w ypadki przy pracy i awarie. Jak rów nież w szystkich m ożliw ych konsekw encji w ynikających z nieprzestrzegania procedur.
Pracow nicy wykonuj ący zadania, które m ogą być zw iązane z zagrożeniam i dla nich sam ych lub dla innych pracow ników w organizacji lub spoza niej, pow inni posiadać w łaściw e kom petencje udokum entow ane w ykształceniem , w yszkoleniem bądź doświadczeniem odpow iednio do określonych w ym agań w zakresie BHP.
K ażda organizacja pow inna w drożyć i stosować różnego rodzaju m etody m otyw ow ania swoich pracow ników do ich angażow ania się w działania na obszarze popraw y BHP.
W organizacji pow inny istnieć i być utrzym yw ane i udokum entow ane procedury dotyczące w ew nętrznego kom unikow ania się ze sobą, przekazyw ania inform acji na tem at BHP, na tem at zagrożeń zw iązanych z działaniem organizacji w szystkich pracow ników na każdym szczeblu i w e w szystkich kom órkach organizacyjnych [21].
Stw orzenie i w drożenie system u zarządzania bezpieczeństw em i higieną pracy to dopiero początek do popraw y B H P w organizacji. A by system ten działał efektownie, przez dłuższy okres czasu musi być nadzorow any czyli m onitorow any, w trakcie którego przeprow adzane są kontrole i audyty. K ontrola m a na celu spraw dzenie w arunków środow iska pracy, pom iarów niektórych w ielkości tego środow iska oraz przestrzegania obow iązujących zasad BHP.
A udyt dotyczy oceny poziom u bezpieczeństw a pracy i podejm ow anych przez organizację działań, które pow inny prow adzić do zm niejszenia zagrożenia i obniżenia poziom u ryzyka zaw odow ego. Podstaw ow ym zadaniem audytu je st całościow a ocena system u funkcjonow ania bezpieczeństw em pracy, stw ierdzenie ew entualnych uchybień kierow nictw a i ich usunięcie.
W każdej organizacji pow inny istnieć procedury dotyczące działań koryguj ących i zapobiegaw czych. Pow inny one obejm ow ać identyfikację i analizę przyczyn każdej niezgodności z obow iązującym i zasadam i BHP, a także podejm ow anie działań prow adzących do zm niejszenia negatyw nych skutków w ystępujących nieprawidłow ości. W szelkie podejm ow ane działania korygujące i zapobiegaw cze zw iązane z systemem BH P są spraw dzane pod w zględem swojej skuteczności co zostaje następnie udokum entow ane [21].
Takie dane zebrane ze w szystkich przeprow adzonych kontroli i audytów, ja k rów nież dokum enty zw iązane z zaproponow anym i działaniam i korygującym i są w ażnym i inform acjam i dla organizacji.
113
1 0 .4 FORMY ZAANGAŻOWANIA PRACOW NIKÓW W SYSTEM ZARZĄDZANIA
W edług B. B łaszczyk m ożna w yróżnić trzy poziom y partycypacji: w spółdecydow anie, konsultow anie oraz inform owanie.
W spółdecydow anie je st najszerszym poziom em partycypacji. Charakteryzuje się dużym zaangażow aniem pracow nika w proces decyzyjny. Pracow nik m a m ożliw ość w yrażenia swego sprzeciwu czyli zaw etow ania decyzji niekorzystnych dla siebie, a jeg o opinia je st brana pod uw agę przy ostatecznych posunięciach [2].
K onsultow anie czyli „zasięganie porady, w spólne radzenie się” [24] je st kolejnym poziom em partycypacji. Pracow nicy m ają m niejszy w pływ na podejm ow aną decyzję.
K onsultacje z pracow nikam i lub ich przedstaw icielam i „m ogą być dla kierow nictw a obligatoryjne lub dobrow olne, ja k rów nież m oże istnieć obow iązek konsultow ania pew nych decyzji lub blokada w ykonalności pew nych decyzji w przypadku braku porozum ienia osiągniętego w w yniku konsultacji” [17].
O statnim poziom em partycypacji je st inform ow anie, charakteryzuj ące się niskim w pływ em pracow nika na podejm ow aną decyzj ę oraz m ałym je g o zaangażow aniem . W firm ie może, podobnie ja k w przypadku konsultow ania, w ystępow ać obow iązek inform ow ania pracow nika o podejm ow anych decyzjach, zanim zostaną one podjęte lub m oże to odbywać się na zasadzie dobrowolności. Jednakże z punktu w idzenia partycypacji w ażne jest, aby dany pracow nik został o tym poinform owany.
Poziom y partycypacji m ożna podzielić rów nież na pasyw ne i aktywne form y czyli w spółdziałanie i w spółdecydow anie W obrębie w spółdziałania m ożem y w yszczególnić:
• inform ow anie (przejaw iające się praw em do uzyskania inform acji),
• w ysłuchiw anie (obejm ujące skargi, różnego rodzaju postulaty),
• w ypow iadanie się (ujaw nianie swojego zdania na dany tem at oraz doradztwo
N atom iast we w spółdecydow aniu m ożna wyróżnić: praw o sprzeciwu (m ożliwość w etow ania decyzji), praw o w yrażania zgody (zatw ierdzania decyzji akceptow anych przez pracow nika), praw o do w spólnego rozstrzygania (aktyw ny udział w rozw iązyw aniu problem ów ) oraz praw o do w yłącznego stanow ienia (sam odzielność podejm ow ania decyzji).
M ożna w yróżnić rów nież trzy zasadnicze rodzaje partycypacji:
• partycypacja pełna - m a charakteryzuje się tym , że każdy z zatrudnionych m a w pływ na proces decyzyjny. Jego zdanie, w yrażona opinia są uw zględniane i m ają odzw ierciedlanie w postanow ieniu końcowym ,
• partycypacja częściow a - w organizacji istnieją co najmniej dwie grupy decyzyjne, które m ają m ożliw ość brania udziału w dyskusjach, jed n ak praw o podjęcia końcowej decyzji m a tylko jed n a z nich,
• pseudo partycypacja - przejaw em partycypacji je st tu konieczność otrzym ania przez osobę zatrudnioną szerokiego i jednoznacznie brzm iącego uzasadnienia podjęcia takiej decyzji.
Stw orzenie odpow iedniego klim atu umożliwiaj ącego rozwój i praw idłow e funkcjonow anie narzędzi partycypacyjnych uzależnione je st od kilku zasadniczych warunków , które są ze sobą w zajem nie powiązane.
Pierw szym istotnym czynnikiem je st proces rekrutacji. Przy doborze kadry pracow ników należy zw rócić uw agę nie tylko na ich odpow iednie kw alifikacje zaw odow e czy doświadczenie, ale rów nież na cechy charakteru, które sprzyjałyby zastosow aniu
partycypacyjnego stylu kierowania. W śród tych cech m ożna w yszczególnić: pragnienie niezależności i swobody działania, chęć przyjęcia odpow iedzialności za podejm ow anie decyzji, identyfikacja z celami organizacji, w iedza i dośw iadczenie w ystarczające do radzenia sobie z problem em , dośw iadczenie z poprzednim i przełożonym i pow odujące pozytyw ne nastaw ienie do uczestniczącego stylu kierow ania [23].
K olejnym w arunkiem je st praca zespołow a, polegająca na „zbiorow ym w ysiłku skierow anym na realizację w spólnych zam ierzeń” [1]. Zespołow ość musi się opierać na w zajem nym zaufaniu osób w chodzących w skład grupy, pozytyw nych relacjach m iędzy przełożonym i a pracow nikam i, w zajem nym poszanow aniu i uznaniu, że sukces zależy od w szystkich.
Partycypacja pociąga za sobą szereg zm ian w organizacji, które bardzo często są niechętnie odbierane przez kierow ników oraz pracow ników i m ają ogrom ny w pływ na style kierow ania praktykow ane w przedsiębiorstw ie. Istnieje kilka sposobów, m ających na celu ograniczenie tego negatyw nego aspektu partycypacji:
• doprow adzenie do akceptacji zm ian przez pracow ników - przekonanie ich o korzyściach wynikaj ących z w prow adzania zmian, zaangażow anie pracow ników w proces w prow adzania zm ian (partycypacja rzeczywista),
• zachęcanie do now ych pom ysłów - stw orzenie klim atu w organizacji, który um ożliw iałby pracow nikom w yjaw ianie swoich pom ysłów , życzliw e przyjm ow anie każdego pom ysłu w ychodzącego ze strony pracow ników oraz w drażanie rozw iązań zasygnalizow anych prze pracow ników ,
• ułatw ienie w zajem nych kontaktów - odpow iednia kom unikacja m iędzy grupami, w spółpraca m iędzy grupami, sw oboda przepływ u inform acji,
• tolerow anie niepow odzeń - w przypadku rozczarow ania pow stałego w w yniku niepow odzeń należy unikać nagan, a w zam ian udzielać dodatkow ych porad, rozm aw iać na tem at ujaw nionego problem u,
• ustalenie jasn y ch celów i zapew nienie swobody ich osiągania - w partycypacyjnym stylu kierow ania musi w ystępow ać u pracow ników pew ien m argines swobody w podejm ow aniu decyzji, który um ożliw i im w ykazanie się swoimi kw alifikacjam i oraz um iejętnościam i,
• zapew nienie uznania - dzięki tem u pracow nicy maj ą świadomość, że ich w ysiłek został zauw ażony i doceniony, a w szelkiego rodzaju nagrody będą stanow iły zachętę do dalszego angażow ania się w sprawy firmy.
N astępnym w arunkiem um ożliw iającym praw idłow y rozwój partycypacji je st odpow iedni system inform acyjno-kom unikacyjny. B rak dostępu lub tez utrudnianie dostępu do inform acji m oże stanow ić ogrom ną barierę w rozw iązyw aniu problem ów. „B rak inform acji oznacza w praktyce brak w pływ u na bieg w ydarzeń, stąd w adliw y system inform ow ania i kom unikacji m iędzy kom órkam i organizacyjnym i uniem ożliw ia w ogóle zjaw isko partycypacji” [8]. K om unikacja natom iast je st konieczna do zw eryfikow ania i oceny uzyskanych informacji.
Treść i organizacja pracy rów nież je st bardzo w ażnym czynnikiem w pływ ającym na rozwój partycypacji. Zaangażow anie pracow ników w proces decyzyjny je st m ożliw e w sytuacji, gdy w ykonyw ana praca nie je st m onotonna oraz rutynowa. W przypadku w ykonyw ania pracy, w obrębie narzuconych procedur, pracow nik w ykonuje pracę odtwórczą.
115
N atom iast w sytuacji, gdy um ożliw i m u się pew ną swobodę działania, pojaw ia się tw órczy elem ent w wykonywanej pracy.
K olejnym elem entem mający znaczący w pływ na partycypację je st proces w prow adzania zmian. Ludzie z reguły narzekają i kom entują w prow adzane zmiany.
Głów nym i przyczynam i takiego zachow ania są:
• nawyki - pracow nikom wygodniej pracuje się w znanych w arunkach, gdzie praca je st ju ż przyzw yczajeniem ,
• konform izm - ludzie lubią podporządkow ać się akceptow anym sposobom pracy i zachowania, w szelkie zm iany środow iska pracy są dla nich podejrzane i wywołuj ą niepokój,
• nieporozum ienie - w efekcie słabej kom unikacji m oże okazać się, że pracow nicy nie rozum ieją w prow adzanych zm ian i uw ażają, że w ich konsekw encji m ogą dużo stracić,
• zagrożenie w łasnych interesów - ludzie rzadko w ierzą, że w prow adzana zm iana m oże przynieść im jakiekolw iek indyw idualne korzyści, maj ą tendencje do w yłapyw ania negatyw ów zm iany, niż jej pozytywów,
• pogłoski - zm iany poprzedzone są bardzo często różnego rodzaju pogłoskam i, plotkami, które niestety w yolbrzym iają negatyw ne strony planow anego przedsięwzięcia,
• brak zaangażow ania - zm iany, które są narzucone pracow nikom bez m ożliw ości ich przedyskutow ania bardzo często są przez nich negatyw nie odbierane oraz nie w ykazują oni zainteresow ania nimi [17].
Aby zm niejszyć opór pracow ników pojaw iający się podczas w prow adzania zm ian m ożna zastosow ać partycypacyjne metody przekonywania.
Ostatnim w arunkiem um ożliw iającym w ystępow anie partycypacji je st w ykorzystanie i podnoszenie kw alifikacji zaw odow ych oraz ich rozwój. Pracow nicy o w ysokich kw alifikacjach znacznie częściej i aktywniej angażuj ą się w procesy decyzyjne, jednak z drugiej strony partycypacyjny styl kierow ania um ożliw ia osobą o niższych kw alifikacjach ich rozwój oraz m ożliw ość w ykazyw ania się.
1 0 .5 KORZYŚCI WYNIKAJĄCE Z PARTYCYPACJI PRACOW NIKÓW W SYSTEM ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM
N ajw yższe kierow nictw o każdej jednostki organizacyjnej musi sobie uświadom ić, że
„zarządzanie” je st po prostu zbyt w ażne żeby zostaw ić je kierow nikom i zachęcać pracow ników do w spółpracy” [12, 15]. Term in „zarządzanie” w tym kontekście odnosi się zarów no do całej organizacji, ja k i do spraw zw iązanych z bezpieczeństw em . W szystkie możliw ości zaangażow ania pracow nika w sprawy firmy, a zw łaszcza te które są zw iązane z zarządzaniem bezpieczeństw em , w pływ ają na w zrost integracji pracow ników z firm ą i przynoszą w iele korzyści.
W spółudział pracow ników w podejm ow aniu decyzji zw iązanych z bezpieczeństw em , w pływ a na zw iększenie zadow olenia z wykonywanej pracy oraz pow oduje, że dana osoba utożsam ia się z firmą. A ngażow anie pracow ników w problem y zw iązane nie tylko z ich codziennym i obow iązkam i pow oduje, iż oni sami zaczynają poszerzać horyzonty zainteresow ań i zastanaw iać się nad popraw ą panujących w arunków pracy. Świadom ość tego, że m ają w pływ na funkcjonow anie przedsiębiorstw a, daje im satysfakcję oraz chęć do
działania. Jednak, aby pracow nik chciał się zaangażow ać w sprawy organizacji musi uzyskać z tego tytułu pew ne korzyści, do których bardzo często zaliczam y pieniądze, w szelkiego rodzaju pochw ały ze strony kadry kierow niczej, poczucie uznanie, niezależności lub też m ożliw ość w łasnego rozwoju. N ależy także zaspokoić potrzebę podm iotow ości pracow ników , poprzez przyznanie im należnego m iejsca w organizacji i uw zględnienia ich interesów w e w szystkich poczynaniach przedsiębiorstw a” [2]. M ożliw ość w spółdecydow ania pow oduje, że pracow nicy kształtują w sobie niestandardow e oraz kreatyw ne zachowania, co im plikuje często niestandardow ym podejściem do rozw iązyw anych zadań.
Przedsiębiorstw o, dzięki zaangażow aniu pracow ników tylko na tym zyskuje, poniew aż spow odow any partycypacją w zrost satysfakcji pracow ników z wykonywanej pracy przekłada się na ich efektyw ność i w ydajność, a tym w ydajność firmy. D ow odem na to są badania przeprow adzone przez Europejską Fundację Popraw y W arunków Ż ycia i Pracy w ram ach projektu EPO C - „Pracow nicza bezpośrednia partycypacja w zm ianie organizacyjnej” . P rojekt dotyczył 10 państw Unii Europejskiej i został zrealizow any w latach 1993-1998.
U zyskane w yniki potw ierdziły ekonom iczne korzyści dla firm w ynikające z partycypacji pracow ników . Stwierdzono, że w w yniku zaangażow aniu pracow ników nastąpiło zm niejszenie kosztów (w około 40% pryw atnych firm), popraw a jakości (w około 90% firm), w zrost produkcji (w około 40% firm), spadek zachorow ań (w około 30% firm) czy też spadek absencji (w około 35% firm ) [22]. Aby przedsiębiorstw a uzyskiw ały jeszcze lepsze wyniki z tego zakresu pow inny pam iętać o m ożliw ościach czerpania korzyści z partycypacji ju ż w trakcie przeprow adzania procesu rekrutacji. N ie należy zw racać uw agi tylko i w yłącznie na w ykształcenie i doświadczenie, ale rów nież na osobow ość kandydata. Osoby z odpow iednim i cechami charakteru m ogą stanow ić w ażne ogniw o w rozw oju firmy. R easum ując pow yższe korzyści firm a m oże osiągnąć tylko i w yłącznie dzięki odpow iednio dobranej kadrze pracow niczej, charakteryzującej się tw órczym m yśleniem i kreatyw nością, które stanow ią podstaw ę innow acyjności działania.
Partycypacja pracow ników w system zarządzania bezpieczeństw em oprócz wyżej w ym ienionych korzyści m a duży w pływ na popraw ę funkcjonow ania tego systemu.
Zaangażow anie pracow ników w działania zw iązane z bezpieczeństw em i higieną pracy oraz m ożliw ość sam odzielnego podejm ow ania decyzji pow oduje, że pracow nicy utożsam iają się z firm ą i decyzjam i, które podejmują. D latego też pow inno się w firm ie rozw ijać system partycypacyjny, kładąc w iększy nacisk na bezpośrednie uczestnictw o pracow ników w sprawy zaw iązane z systemem, gdyż m ogą oni nie tylko pom óc w rozw iązyw aniu problem ów ale i w płynąć na lepsze działanie w drożonego systemu.
1 0 .6 CHARAKTERYSTYKA BADANEGO PRZEDSIĘBIORSTW A
B adania przeprow adzono w jednej z pięciu kopalń grupy Jastrzębskiej Spółki W ęglowej SA. Zasadniczą działalnością JSW SA. i kopalń do niej przynależnych je st w ydobyw anie, przeróbka i sprzedaż w ęgla ortokoksow ego, który je st głów nym surowcem w procesie produkcji koksu m etalurgicznego [7].
Procesy odnoszące się do realizow anych w yrobów odbyw ają się w w arunkach nadzorow anych co zapew nione zostaje dzięki działającem u m onitoringow i tych procesów.
Podstaw ow ym produktem handlow ym oferow anym przez kopalnię je st w ęgiel ortokoksow y typu 35. W ęgiel ten charakteryzuje się w ysoką czystością, i niską zaw artością w ilgoci, siarki,
11 7
fosforu i popiołu oraz bardzo dobrymi w łasnościam i koksotw órczym i. W łaściw ości te sprawiają, że w ęgiel ten je st stosowany jak o niezbędny surowiec w procesie produkcji najwyższej jakości koksu hutniczego, który posiada niską reakcyjność i w ysoką w ytrzym ałość mechaniczną. K opalnia produkuje także w ysokokaloryczne miały w ęglow e do celów energetycznych, a także m ałe ilości w ęgli sortym entow ych: groszku, mułu i niesortu [7].
1 0 .7 SYSTEM ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM I HIGIENĄ PRACY PRZERÓBKI MECHANICZNEJ WĘGLA
Grupa Jastrzębskiej Spółki W ęglowej SA. na terenie w szystkich swoich kopalń w drożyła Zintegrow any System Zarządzania. System zaw iera procesy m onitorow ania, pom iarów, analizy, i doskonalenia zgodne z ustaw ow ym i w ym aganiam i, przepisam i praw nym i i innym i w ym aganiam i dotyczącym i w yrobów, w zględem ochrony środowiska, bezpieczeństw a i higieny pracy oraz jakości.
W skład Z integrow anego Systemu Zarządzania wchodzą:
• SZ jakością,
• SZ środowiskow ego,
• SZ bezpieczeństw em i higieną pracy,
• SZ bezpieczeństw em informacji.
W szystkie w ym ienione działania służą zapew nieniu uzyskania zgodności z w ym aganiam i zaw artym i w norm ach PN -E N ISO 9001:2009 dotyczącej jakości, PN -EN ISO 14001:2005 dotyczącej środowiska, PN -N 18001:2004 dotyczącej BHP, PN -ISO /IEC 27001:2007 dotyczącej bezpieczeństw a inform acji, a także ciągłem u doskonaleniu jeg o skuteczności
W celu efektyw nego funkcjonow ania obiegu dokum entów stw orzono program kom puterow y zaw ierający w szystkie w ym agane dokum enty dotyczące ZSZ. Jest on dostępny w yłącznie dla pracow ników JSW SA., zajm ujących się w drażaniem i funkcjonow aniem system u zarządzania bezpieczeństw em i je st na bieżąco aktualizowany.
Polityka bezpieczeństw a zaw iera precyzyjny i spójny zbiór reguł i procedur zgodnych z obowiązuj ącym prawem, w edług których dana organizacja buduje, zarządza, a także udostępnia zasoby i systemy inform acyjne i inform atyczne. Precyzuje ona, które zasoby i w jaki sposób m ają być chronione [7].
Celem SZ BH P je st w ytw orzenie i ciągłe doskonalenie m echanizm ów postępow ania w procesie zarządzania w przedsiębiorstw ie, które doprow adzą do ograniczenia zagrożenia i narażenia pracow ników . Proces taki przebiega w stale powtarzaj ącym się cyklu działań i decyzji planistycznych, organizacyjnych oraz audytów. W szelkie czynności dotyczące BHP prow adzone są na podstaw ie procedur i instrukcji, m onitorow anie, w spom agane je st system em inform atycznym . Takie postępow anie sprzyja doskonaleniu działań w tym obszarze, a w szczególności pozw ala podjąć czynności gw arantujące stosowanie bezpiecznych procesów technologicznych, dążyć do zapobiegania w ypadkom i chorobom zaw odow ym a także w szelkim zdarzeniom potencjalnie w ypadkow ym . K opalnia podjęła deklaracj ę dotyczącą identyfikacji, m onitorow ania i m inim alizacji zagrożeń m ogących mieć w pływ na bezpieczeństw o pracy, a także deklaracje o działaniach zm ierzających do
propagow ania pro-bezpiecznego zachow ania w śród pracow ników . W ram ach certyfikow anego SZBHP w e w szystkich kopalniach należących do JSW SA. przeprow adzane są planow ane audyty w ew nętrzne ja k rów nież coroczne audyty nadzoru. SZBHP w zakładach JSW SA. je st doskonalony w kierunku podnoszenia świadom ości pracow ników w zakresie w ystępujących zagrożeń, i jeg o eliminacji.
W ram ach ZSZ dotyczącego BH P kierow nictw o zobow iązało się do zapew nienia niezbędnych środków, ja k rów nież zasobów m ających na celu kreow anie bezpiecznych postaw załogi oraz m onitorow anie zagrożeń i ograniczanie ich w pływ u na środow isko pracy [17].
Potw ierdzeniem zaangażow ania kierow nictw a całej grupy JSW SA. w tw orzenie, w drożenie i ciągłe doskonalenie efektywności ZSZ jest:
- świadom ość załogi co do w ażności w iedzy na tem at w ym agań klienta, przepisów praw a i innych w ym agań, w tym odnoszących się do ochrony środowiska, inform acji i BHP, - uchw alona, w drożona i realizow ana polityka ZSZ JSW SA.,
- ustanow ienie i zakom unikow anie celów i działań jakościow ych, środowiskowych, bezpieczeństw a i higieny pracy oraz bezpieczeństw a inform acji w ynikających z polityki ZSZ JSW SA. oraz bieżącej strategii,
- dokonyw anie przeglądów zarządzania celem doskonalenia zintegrow anego systemu zarządzania,
- planow anie i dostępność zasobów do realizacji w yznaczonych celów,
- w ydatkow anie środków zw iązanych z zapew nieniem bezpiecznej i higienicznej pracy załóg.
Przeglądy zarządzania dokonyw ane przez kierow nictw o organizow ane są raz do roku, celem określenie skuteczności funkcjonow ania system u oraz jeg o ciągłego doskonalenia.
Przegląd realizow any je st w form ie zaplanowanej i uprzednio przygotow anej analizy:
- decyzji podjętych na podstaw ie ostatniego przeglądu, - efektów audytów,
- w yników oceny ryzyka,
- inform acji zwrotnej od klientów oraz zainteresow anych stron, - niepraw idłow ości w ychw yconych w funkcjonującym systemie, - skuteczności w yznaczonych celów zw iązanych z ZSZ,
- analizy i oceny polityki ZSZ,
- ew entualności w prow adzenia zm ian system u w celu je g o udoskonalenia [7].
Jednym z w ażniejszych zadań najw yższego kierow nictw a je st całkow ite angażow anie się w e w szystkie działania dotyczące działalności swoich zakładów.
W drażanie system u B H P na terenie pięciu kopalń przebiega w podobny sposób, poniew aż w szystkie kopalnie należą do JSW SA. W skład opracowanej dokum entacji ZSZ w chodzą: K sięga Zintegrow anego Systemu Zarządzania, karty procesów, procedury, instrukcje, zapisy [7]. W K siędze ZSZ przedstaw iona została polityka dotycząca jakości, środow iska oraz BHP, cele strategiczne ja k i operacyjne oraz m apa procesów realizow anych przez kierow nictw o JSW SA. K sięga odw ołuje się do w szelkich procedur i instrukcji, które szczegółow o określają sposoby realizacji poszczególnych przedsięw zięć i działań. Procedury zaw ierają bardziej skonkretyzow ane zasady postępow ania i w skazują osoby odpow iedzialne
11 9
za ich realizację. Szczegółow e w ytyczne zaw arte są w instrukcjach, w tym opisy w ykonyw ania i dokum entow ania poszczególnych działań, odnoszących się głów nie do pojedynczych stanow isk lub czynności. Zapisy są rejestracją tego co się w ydarzyło w konkretnym m iejscu i czasie.
Etapy w drażania SZBHP:
- podanie do ogólnej w iadom ości pracow nikom w ym agań do przestrzegania i stosowania w ynikających z polityki ZSZ,
- udostępnienie dokum entacji opisującej system zarządzania, która je st ustalana przez pełnom ocnika,
- zaplanow anie i realizacja szkoleń ułatw iających przysw ojenie, utrw alenie i bieżącą aktualizację wiedzy na tem at ZSZ,
- zadeklarow anie przez kierow nictw o obow iązku zakom unikow ania i w ytłum aczenia pracow nikom sposobów przestrzegania działań zw iązanych ze w szystkim i zintegrow anym i systemami zarządzania [7].
1 0 .8 STAN BEZPIECZEŃSTWA PRACY W BADANEJ KOPALNI
W roku 2011 w kopalniach JSW SA. doszło do 313 w ypadków przy pracy. Przy czym w odniesieniu do roku 2010 odnotow ano spadek ilości w ypadków o 86 (21,5% ) przy jednoczesnym w zroście zatrudnienia o 255 pracow ników (1,2%). W badanej kopalni w 2011 roku odnotow ano 41 w ypadków przy pracy czyli o 24 w ypadki mniej (36,9% ) w odniesieniu do roku 2010, przy pow iększeniu zatrudnienia o 14 pracow ników (0,3%). W tym samym czasie w firm ach obcych działających na terenie i na rzecz kopalni zanotow ano 22 w ypadki lekkie przy pracy, łączna liczba w ypadków w kopalni w yniosła w 65. R ozpatrując badany okres 1997 r. - 2011 r. zaobserw ow ano, iż liczba w ypadków zm niejszyła się o 85,3%.
U w arunkow ane je st to rów nież spadkiem zatrudnienia w tym okresie, które pod koniec 2011 r. w ynosiło 4050 zatrudnionych. D la porów nania w roku 1994 zanotow ano na terenie kopalni 639 w ypadków przy pracy przy liczbie pracow ników wynoszącej 9785 [6, 7].
N a terenie całej kopalni występuj ą różne zagrożenia, do najbardziej niebezpiecznych zw iązanych z pracą pod ziem ią zaliczyć można:
• Zagrożenie m etanowe: w szystkie pokłady na obszarze górniczym są zakw alifikow ane do najwyższej IV kategorii zagrożenia m etanow ego. Podstaw ow a profilaktyka w przypadku takich zagrożeń m a na celu niedopuszczenie do pow stania w w yrobiskach dołow ych niebezpiecznych stężeń m etanu przekraczających w artości dopuszczalne, które są określone w obowiązuj ących przepisach. Aby ja k najbardziej obniżyć praw dopodobieństw o w ystąpienia w ybuchu m etanu są m ontow ane wysokiej jakości czujniki m etanom etrii automatycznej i w skaźniki na bieżąco m onitorujące poziom metanu.
W prow adzony je st także system odm etanow ania i w entylacji, dysz sprężynowych, naw iew ów który dodatkow o zapobiega pow staw aniu niebezpiecznej w artości stężenia metanu. Przeprow adzane są analizy zagrożenia pod w zględem przekw alifikow ania strefy zagrożenia wybuchem.
• Zagrożenie w ybuchem pyłu w ęglow ego: na obszarze górniczym kopalni w szystkie udostępnione pokłady w ęgla lub ich części, razem z w yrobiskam i drążonym i w tych pokładach lub ich częściach, są zaliczone do klasy B zagrożenia w ybuchem pyłu
w ęglow ego. N a terenie kopalni w ystępują także w yrobiska zaliczone do klasy A zagrożenia w ybuchem pyłu w ęglow ego. Aby zapobiec w ystąpieniu w ybuchu pyłu w ęglow ego okresow o usuw a się osady pyłow e pow stające na podłogach obiektów, maszynach, rurociągach, kablach a zw łaszcza w rejonach przesypów, w ysypów , taśm ociągów , itp. w edług skrupulatnego harm onogram u. Przeprow adzane są bieżące pom iary i kontrole stanu zagrożenia w ybuchem pyłu w ęglow ego przez osoby dozoru działu przeróbki m echaniczne węgla.
• Zagrożenie tąpaniam i: w badanej kopalni w ystępuje obecnie I i II stopień zagrożenia tąpaniam i. Problem ten pojaw ił się w zw iązku z coraz to w iększą głębokością eksploatacji i w coraz bardziej złożonych w arunkach geologiczno-górniczych. Aby zm niejszyć ryzyko w ystąpienia zagrożenia utw orzono Stację Geofizyki G órniczej, w której została zainstalow ana aparatura sejsm oakustyczna, ja k rów nież aparatura do pom iaru przyśpieszeń drgań gruntu na pow ierzchni. Zagrożenie to m a duże znaczenie dla bezpieczeństw a pracy i dla procesu produkcyjnego ze w zględu na swoją nieprzew idyw alność. W przyszłości należy liczyć się ze w zrostem tego zagrożenia.
• Zagrożenia pożarowe: pokłady w ęgla na badanym obszarze zaliczone są do I lub II grupy sam ozapalności, tj. są to pokłady o bardzo małej i małej skłonności do samo zapalenia. Są to przede w szystkim zagrożenia w postaci pożarów endogenicznych pow iązanych z różnymi m ożliw ościam i zapalenia się węgla, i pożarów egzogenicznych, które dotyczą w ystąpienia aw aryjnych stanów urządzeń górniczych, a zw łaszcza urządzeń odstaw czych oraz zaprószenia ognia. A by uniknąć w ystąpienia pożarów, należy dostosow ać się do podstaw ow ych zasad B H P zw iązanych z praw idłow ym i bezpiecznym użytkow aniem urządzeń elektrycznych, różnego rodzaju m aszyn, m ateriałów łatw opalnych, używ ania otw artego ognia, zakazem rozpalania ognisk lub w ysypyw ania gorącego popiołu lub żużla w m iejscu um ożliw iającym zapalenie się m ateriałów palnych.
• Zagrożenie działaniem pyłów szkodliwych dla zdrowia: ustalono trzy kategorie A, B, C zagrożenia działaniem pyłów szkodliw ych dla zdrow ia na obszarze kopalni. Zgodnie z aktualnym i przepisam i i ujętym i w nich klasyfikacjam i występuj ą stanow iska pracy zaliczane do kategorii A i B zagrożenia pyłam i szkodliwym i dla zdrowia. W ram ach ochrony przed negatyw nym w pływ em wyżej w ym ienionych pyłów stosuje się liczne instalacje odpylające, zraszanie, używ a się środków popraw iających zw ilżalność wody w układach zraszania, oraz odzież ochronną w tym maski przeciw pyłow e [7].
1 0 .9 ANALIZA W YPADKOWOŚCI W BADANEJ KOPALNI
W ypadkow ość w badanej kopalni przedstaw iono w tabelach (10.1, 10.2, 10.3):
• tabela 10.1 - liczba w ypadków i ich rodzaj, które m iały m iejsce w badanej kopalni w latach 1997-2011,
• tabela 10.2 - bilans w ydobycia, zatrudnienia, w ydajności i liczby dni straconych w latach 1999-2010,
• tabela 10.3 - w skaźniki w ypadkow ości w latach 1999-2010.
121
T a b e la 1 0 .1 L iczba i ro d za j w y p a d k ó w p r z y p r a c y w la ta c h 1 9 9 7 - 2 0 1 1 Zestawienie wypadków przy pracy
w latach 1997-2011 w KWK
Rok Śmiertelne Ciężkie Lekkie Razem
1997 1 3 368 372
1998 1 1 293 295
1999 1 - 135 136
2000 1 1 103 105
2001 1 - 90 91
2002 10 1 80 91
2003 1 - 73 74
2004 - - 69 69
2005 - - 82 82
2006 - 1 84 85
2007 1 1 71 73
2008 1 - 79 80
2009 - - 79 79
2010 3 - 62 65
2011 1 1 39 41
Źródło: Dokumenty wewnętrzne Kopalni [7]
Jak w ynika z zestaw ienia (tabela 10.1), w przedsiębiorstw ie zanotow ano znaczny spadek w ypadków przy pracy, w którym to miał także udział w prow adzony w kopalni System Zarządzania B ezpieczeństw em i H igieną Pracy. Przy analizie stanu bezpieczeństw a w K W K w zięto pod uw agę w skaźniki częstości w ypadków oraz w skaźniki ciężkości w ypadków w latach 1997-2011.
Tabela 10.2 Bilans wydobycia, zatrudnienia, wydajności i liczby dni straconych w latach 1 9 9 9 -2 0 1 0
Rok Wydobycie [t] Zatrudnienie Wydajność [t/n] Liczba dni straconych
1997 3779800 8212 460 brak danych
1998 3206920 7605 422 brak danych
1999 2933600 6643 442 9860
2000 2946500 5748 513 5533
2001 2693600 5061 532 5860
2002 2455900 4751 517 6488
2003 2955000 4558 648 5283
2004 2867300 4428 648 5678
2005 2072800 4410 470 6338
2006 2564000 4362 588 7327
2007 1942800 4299 452 5803
2008 1671800 4231 395 5688
2009 1305200 4144 315 5324
2010 1588000 4007 396 4745
2011 1279200 4050 316 brak danych
Źródło: Dokumenty wewnętrzne Kopalni [7]
N ajczęściej występuj ącymi chorobam i zaw odow ym i w badanym przedsiębiorstw ie je st pylica płuc i uszkodzenie słuchu. Rzadziej w ystępujące choroby to przew lekłe choroby
narządu ruchu, zespół w ibracyjny został w yelim inow any do pojedynczych przypadków w w yniku autom atyzacji prac ręcznych.
Tabela 10.3 W skaźniki w ypadkow ości w latach 1 9 9 9 -2 0 1 0
Wskaźniki
wypadkowości 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Wskaźnik ciężkości 72,5 52,7 64,4 71,3 71,4 82,3 77,3 86,2 79,5 71,1 67,4 73,0 Wskaźnik częstości
wypadków na 100 tys.
Ton wydobycia
4,6 3,5 3,3 3,3 2,5 2,6 3,9 3,3 3,7 4,7 6,0 3,9
Wskaźnik częstości wypadków na 1000 zatrudnionych
20,3 18,2 17,8 17,0 16,2 15,6 18,6 19,5 16,7 18,4 18,9 15,3
Wskaźnik częstości wypadków na 100 tys.
przepracowanych dniówek
9,9 9,7 9,6 8,6 8,3 7,8 9,4 10,0 8,5 9,4 10,2 7,9
Źródło: Dokumenty wewnętrzne kopalni [7]
Tabela 10.4 Liczba chorób zaw odow ych w latach 2 0 0 0 -2 0 1 1 Rok Pylica Płuc Uszkodzenia słuchu
2000 9 17
2001 22 13
2002 17 10
2003 21 13
2004 17 12
2005 7 2
2006 11 2
2007 18 1
2008 12 2
2009 23 4
2010 29 5
2011 22 0
RAZEM 208 81
Źródło: Dokumenty wewnętrzne kopalni [7]
N a koniec roku 2012 zanotow ano 9 chorób zaw odow ych na terenie kopalni, gdzie 8 z nich to pylica płuc i 1 zaw odow e uszkodzenie słuchu. Jak w ynika z przedstaw ionego zestaw ienia (tabela 10.4), rów nież w przypadku chorób zaw odow ych m ożna zauw ażyć tendencję spadkową, tak samo ja k w przypadku w ypadków przy pracy maj ących m iejsce w K opalni [7].
Aby zm niejszyć liczbę w ystępujących chorób zaw odow ych w K W K opracow ano w spólnie z Instytutem M edycyny Pracy i Zdrow ia Środow iskow ego w Sosnowcu, projekty profilaktyki. W w yniku podjętej w spółpracy i przeprow adzonych szkoleń, rozpoznania i systemowej profilaktyki liczba chorób zaw odow ych zw iązanych z uszkodzeniem słuchu uległa ustabilizow aniu [7].
Prow adzone są także dw a program y zw iązane z profilaktyką:
1. Program Profilaktyki Pylicy Płuc, którego działania obejmują: ustalenie źródeł zapylenia kopalnianego pow ietrza, m etod pom iarów stężenia zapylenia powietrza, indyw idualnego
123
zabezpieczenia dróg oddechow ych, m iejsc pracy szczególnie narażonych na działanie pyłów szkodliw ych dla zdrowia, przepisów dotyczących ograniczenia i eliminacji zagrożeń pyłam i szkodliwym i dla zdrowia, skrupulatnego w ykazu działań w celu ograniczenia i elim inacji zagrożenia pyłami, okresowej oceny efektywności w drożonego program u, ustalenia zasad sporządzenia obiektyw nego w yw iadu środowiskowego.
2. Program Profilaktyki zaw odow ego uszkodzenia słuchu, obejm ujący działania w zakresie:
rejestracja źródeł hałasu w środowisku pracy, określenia grup ryzyka różniących się dotychczasow ym stażem narażenia na hałas, ustalenia stanow isk na których w ystępuje ponadnorm atyw ne narażenie na hałas, w celu selekcji pracow ników wymagaj ących w zm ożonego nadzoru profilaktycznego, określenia zakresu ewidencji indyw idualnych daw ek hałasu, optym alizacji badan profilaktycznych, okresowej oceny rezultatów badań profilaktycznych, grupow ych i indyw idualnych środków ochrony słuchu, określenia zasad dotyczących sporządzania obiektyw nego w yw iadu środow iskow ego w zw iązku z podejrzeniem choroby zaw odow ej, okresowej oceny efektywności w drożonego program u, podnoszenia świadom ości zdrowotnej pracow ników [7].
1 0 .1 0 WYNIKI BADAŃ
B adanie ankietow e dotyczyło Systemu Zarządzania B ezpieczeństw em i H igieną Pracy, a jeg o celem było poznanie opinii pracow ników na tem at funkcjonuj ącego w ich firm ie systemu SZBHP oraz przeprow adzenie analizy zachow ań i postaw pracow ników K opalni odnośnie bezpieczeństw a i higieny pracy. B adanie to, m iało pom óc w zidentyfikow aniu głów nych problem ów oraz korzyści w ynikających z w drożenia Systemu. D o uzyskania potrzebnych inform acji została w ykorzystana anonim ow a ankieta zaw ierająca 18 pytań.
B adanie ankietow e zostało przeprow adzone w grupie 100 osób, byli to pracow nicy fizyczni, zatrudnieni pod ziemią, mężczyźni. Średnia w ieku ankietow anych kształtow ała się na poziom ie 33 lat [7]. 87% ankiet nadaw ało się do opracowania. W tabeli 10.5, została przedstaw iona struktura zaw odow a badanych pracow ników ze w zględu na stanow isko i wiek.
Tabela 10.5 Struktura zaw odow a badanych w KWK
Stanowisko Wiek Ilość Wykształcenie
Strzałowi i górnicy przodowi 39-44 15 średnie
Górnicy i młodsi górnicy 28-42 30 średnie
Robotnicy dołowi niewykwalifikowani 21-25 20 podstawowe
Elektrycy 31-45 15 średnie
Ślusarze i mechanicy 32-44 10 średnie
Pracownicy obsługi maszyn do urabiania i ładowania 38-45 10 średnie Źródło: Dokumenty wewnętrzne kopalni [7]
Poniżej przedstaw iono odpow iedzi na w ybrane pytania.
N a pytanie :w jakim stopniu K opalnia dba o bezpieczeństw o pracow ników pracujących pod ziem ią ? 51,72% badanych odpow iedziało że K opalnia dba w w ystarczającym stopniu o ich bezpieczeństw o, 25,29% uważa, że w niew ystarczającym , a 22,99% , nie m iało zdania.
Pytanie dotyczace znajom ości System ów Zarządzania funkcjonujących w K opalni, w ykazało znajom ość SZBHP TU V N ord, u 43,67% , Sytem u Zarządzania B ezpieczeństw em i H igieną Pracy 28,74% , a znajom ości Systemu TU V N ord zadeklarow ało 27,59% badanych.
U w idacznia to niską znajom ość System ów Zarządzania w K opalni, dlatego pow inny zostać przeprow adzone dodatkow e szkolenia na ten temat. N atom iast na pytanie: czy SZBHP je st w ażny dla popraw y bezpieczeństw a w K opalni ?. 38% badanych stwierdziło że je st w ażny, 22% że raczej w ażny, a aż 40% nie m iało na ten tem at zdania.
P ytanie dotyczące działań podejm ow anych dla popraw y bezpieczeństw a pracy, pokazało że są to głów nie szkolenia oraz inw estycje, natom iast uczestnictw o pracow ników w tych działaniach ja k i m otyw ow anie ich do bezpiecznej pracy je st znikome. D la 57%
pracow ników , szkolenia które się odbywaj ą są m ało interesujące i nie zaw sze zrozum iałe i ich zdaniem potrzebne. N a pytanie: Czy dla każdego stanow iska je st przeprow adzana ocena ryzyka zaw odow ego ? W iększość badanych 42,53% tw ierdzi, że tak, 22,99% odpowiedziało, że nie, a 34,48% badanych nie w iedziała N a pytanie: Czy o każdym w ypadku należy poinform ow ać osobę dozoru ? 47,13% odpow iedziała, że tak, 20,69% osób nie znało prawidłowej odpowiedzi, 32,18% uw ażało że nie. Pokazuje to braki w iedzy pracow ników i um iejętności dotyczącej oceny ryzyka zaw odow ego na ich stanow iskach pracy. D latego też K opalnia pow inna położyć w iększy nacisk na popraw ę jakości szkoleń.
Co jeszcze m ożna w prow adzić dla popraw y bezpieczeństw a pracow ników ? 51,73%
ankietow anych czuje się bezpiecznie i nie potrzebuje dodatkow ych innow acji w tym kierunku, gdyż uważa, że dla popraw y bezpieczeństw a K opalnia przyczynia się robiąc dużo.
26,43% tw ierdzi, że należy zm ienić sprzęt na lepszy, 21,84% badanych nie m a swojego zdania. U w idacznia się tu duża bierność pracow ników . N ależałoby poznać jej przyczyny i pobudzić partycypację pracow ników w kierunku bezpieczeństw a pracy. Pytanie :czy przestrzega pan przepisów B H P ? 43% odpow iedziało że tak, 37% że czasami, a 20% jeżeli czas pozwala. Pokazuje to że oprócz braku świadom ości w śród pracow ników o konieczności przestrzegania przepisów , m a m iejsce także casami w adliw a organizacja pracy.
W celu uzyskania dodatkow ych inform acji odnośnie znaczenia Systemu Zarządzania B ezpieczeństw em w K W K , został przeprow adzony w yw iad z Inżynierem ds. bezpieczeństwa.
Zdaniem Inżyniera, K opalnia nie przoduje pod w zględem ilości w ypadków , ale je st ich dużo, najgorszy miał m iejsce w 2002 roku (dokładnie 6 lutego) kiedy to z pow odu w ybuchu pyłu w ęglow ego poniosło śmierć 10 górników, a dw óch odniosło pow ażne obrażenia.
W ypadki zazwyczaj są spow odow ane nieprzem yślanym postępow aniem pracow ników . W iele przypadków o tym świadczy. Pracow nicy niekiedy nie rozum ieją, że swoim postępow aniem zagrażają także innym. D latego przed przyjęciem danego pracow nika do pracy posyła się go na koszt K opalni na szkolenie BHP, a później wstępne. Zazwyczaj odbyw ają się w form ie w ykładu, seminarium, lub kursu. Później kiedy, m ają m iejsce na przykład istotne zm iany praw ne, w ysyłani są na kurs, w ykład czy sem inarium o charakterze dokształcającym , który pow inien kończyć się spraw dzianem w iedzy z omawianej tematyki. Jednakże z obserwacji Inżyniera w ynika że w iększość przyszłych pracow ników ignoruje to staranie o ich bezpieczeństw o w przyszłości. Przyszli pracow nicy chodzą na nie, bo chcą pracow ać w K opalni, jedn ak brak u nich zaangażowania.
K opalnia posiada procedurę, m onitorow anie bezpieczeństw a i higieny pracy, w edług niej są m onitorow ane zagrożenia naturalne przez autom atyczne systemy z zastosow aniem cyklicznych pom iarów narażeń występuj ących w środow isku pracy, a później są dokum entow ane i każdy pracow nik m a do nich dostęp. Jeżeli chodzi o zagrożenia techniczne, są one m onitorow ane podczas kontroli i nadzoru danych stanow isk pracy z w ykorzystaniem
125
dokum entacji technicznej. W yniki kontroli rów nież są dokum entow ane. Z kolei m onitorow anie zagrożeń osobow ych odbyw a się na podstaw ie analizy zachow ań pracow ników w trakcie nadzoru i kontroli wykonywanej pracy, zdarzeń potencjalnie w ypadkow ych i zaistniałych w ypadków przy pracy.
K opalnia je st w System ach Zarządzania B ezpieczeństw em i H igieną Pracy na bieżąco.
W 2011 roku recertyfikow ano Zintegrow any System Zarządzania. Jeżeli chodzi o działania początkow e to w roku 2000, postanow iono w drożyć system z uw agi na rosnącą ponow nie liczbę w ypadków , Certyfikat Systemu Zarządzania B ezpieczeństw em i H igieną Pracy w zakresie stopnia podstaw ow ego. Trw ało to do grudnia 2006 r. zanim zakończono w drażanie Pierw szego Certyfikatu, w listopadzie 2006 roku postanow iono w drożyć D rugi Certyfikat.
Trw ało to do listopada 2009 roku. K olejnym krokiem było uzyskanie Certyfikatu TU V Nord.
Pierw szy C ertyfikat uzyskano w okresie od w rześnia 2005 roku do w rześnia 2009 roku.
Potem D rugi Certyfikat od w rześnia 2008 roku do w rześnia 2011 roku. O becnie K opalnia ma w drożone i do dziś stosuje w szystkie podstaw ow e norm y serii ISO.
K orzyści dla K opalni są z w drożenia tych system ów są bardzo duże. Jak pokazują statystyki w ypadków z ponad 370 w ypadków , K opalnia zeszła do poziom u 50,a naw et poniżej. W ęgiel tu w ydobyw any zaczął się liczyć na rynkach zagranicznych, gdyż certyfikaty spowodowały, że w ielu zagranicznych inw estorów dow iedziało się o K opalni. K olejna korzyść łączy się z tym, że przy w drażaniu Certyfikatu TU V N ord zapoznano się z norm ą ISO 14001 dotyczącą zarządzania środowiskiem, co przełożyło się na w yższą świadom ość i mniej szkód w yrządzanych środowisku naturalnem u. O becnie w ęgiel je st lepszej jakości, w w yniku w prow adzenia Systemu Zarządzania Jakością [5].
W NIOSKI KOŃCOWE
W pow yższym artykule zajęto się analizą Systemu Zarządzania Bezpieczeństw em w badanej K opalni poprzez analizę dokum entacji Systemu Zarządzania Bezpieczeństw em Przedsiębiorstw a, analizę w ypadków przy pracy w latach 1997-2011, oraz badań em pirycznych w postaci przeprow adzonej ankiety w śród pracow ników fizycznych dotyczącej znajom ości SZB, postaw i zaangażow ania w sprawy bezpieczeństw a, i w yw iadu z Inżynierem ds. bezpieczeństw a Kopalni.
W w yniku przeprow adzonych badań w yciągnięto następuj ące w nioski:
- B adania przeprow adzone w K W K dotyczące analizy w ypadkow ości pokazują że w prow adzenie Systemu Zarządzania B ezpieczeństw em przyczyniło się do zm niejszenia liczy wypadków . A nalizy w ypadkow ości za lata 1997-2011 uw idacznia znaczący spadek liczby w ypadków , z 372 w ypadków odnotow anych w roku 1997, do 41 w ypadków w 2011 roku.
- N ajczęściej występuj ącymi chorobam i zaw odow ym i w badanym przedsiębiorstw ie je st pylica płuc i uszkodzenie słuchu. Rzadziej w ystępujące choroby to przew lekłe choroby narządu ruchu, zespół w ibracyjny został w yelim inow any do pojedynczych przypadków w w yniku autom atyzacji prac ręcznych. N a koniec roku 2012 zanotow ano 9 chorób zaw odow ych na terenie kopalni, gdzie 8 z nich to pylica płuc i 1 zaw odow e uszkodzenie słuchu. W przypadku chorób zaw odow ych m ożna zauw ażyć tendencję spadkow ą [19].
- Aby zm niejszyć liczbę występuj ących chorób zaw odow ych w K W K opracow ano w spólnie z Instytutem M edycyny Pracy i Zdrow ia Środowiskow ego w Sosnowcu,
projekty profilaktyki. W w yniku podjętej w spółpracy i przeprow adzonych szkoleń, rozpoznania i systemowej profilaktyki liczba chorób zaw odow ych zw iązanych z uszkodzeniem słuchu uległa ustabilizow aniu [19].
- A naliza dokum entów ja k i w yw iad przeprow adzony z Inżynierem ds. bezpieczeństw a w ykazał że K opalnia je st w System ach Zarządzania B ezpieczeństw em i H igieną Pracy na bieżąco. W 2011 roku recertyfikow ano Zintegrow any System Zarządzania. O becnie K opalnia m a w drożone i do dziś stosuje w szystkie podstaw ow e norm y serii ISO.
- K opalnia posiada procedurę, M onitorow anie bezpieczeństw a i higieny pracy, w edług której m onitorow ane są zagrożenia naturalne poprzez autom atyczne systemy z zastosow aniem cyklicznych pom iarów narażeń występuj ących w środow isku pracy, następnie są dokum entow ane i pracow nicy maj ą do nich dostęp. Zagrożenia techniczne, są m onitorow ane podczas kontroli i nadzoru danych stanow isk pracy z w ykorzystaniem dokum entacji technicznej dokum entow ane. M onitorow anie zagrożeń osobowych odbyw a się na podstaw ie analizy zachow ań pracow ników w trakcie nadzoru i kontroli wykonywanej pracy, zdarzeń potencjalnie w ypadkow ych i zaistniałych w ypadków przy pracy.
- Zdaniem Inżynierem ds. bezpieczeństw a w ypadki w dużej m ierze pow odow ane są błędnym postępow aniem pracow ników (pracow nicy często nie rozum ieją, że swoim ryzykow nym postępow aniem zagrażają innym). D latego przed przyjęciem danego pracow nika do pracy posyła się go na koszt K opalni na szkolenie BH P, a później wstępne. Zazwyczaj odbyw ają się w form ie w ykładu, seminarium, lub kursu. Później kiedy, m ają m iejsce na przykład istotne zm iany prawne, w ysyłani są na kurs, w ykład czy sem inarium o charakterze dokształcającym , który pow inien kończyć się sprawdzianem w iedzy z omawianej tem atyki. Jednakże z obserw acji Inżyniera w ynika że w iększość przyszłych pracow ników ignoruje to staranie o ich bezpieczeństw o w przyszłości.
Przyszli pracow nicy chodzą na nie, bo chcą pracow ać w K opalni, jed n ak brak u nich zaangażow ania.
- K opalnia posiada w drożony System Zarządzania Bezpieczeństw em , jednakże ja k w ynika z badań, połow a pracow ników go nie zna, potrzebne są tu dodatkow e szkolenia. Jeżeli jed n ak i one nie przyniosą zadow alających efektów np. brak zainteresow ania pracow ników tem atem , zaleca się stosowanie odpow iednich kar. K oniecznym je st w ypracow anie świadom ości w śród załogi że tylko pracow nik pracujący bezpiecznie tzn.
zgodnie z przepisam i BHP, m oże aw ansow ać lub dostać podw yżkę czy prem ię
- Służby BH P i K ierow nictw o K W K opracowuj ą szereg szkoleń zmierzaj ących do ciągłego doskonalenia i podnoszenia kultury bezpieczeństw a w śród swoich podw ładnych. System Zarządzania B ezpieczeństw em kształtuje kulturę bezpieczeństw a, ale je st on procesem ciągłym i tylko w tedy m oże przynieść w długofalowej perspektyw ie korzystne efekty zmian, tak by poziom w skaźników w ypadkow ości był zadowalający.
- W zarządzaniu bezpieczeństw iem , należy najw iększą uw agę pośw ięcić człowiekow i jako podm iotow i w szelkich działań. Poniew aż to czynnik ludzki je st przyczyną w iększości w ypadków , a pozostałe czynniki określane często m ianem czynnika pracy tracą na znaczeniu, gdy stosowane są now e technologie i m ateriały zapew niające w iększe bezpieczeństwo.
12 7
- W now oczesnym przedsiębiorstw ie w tw orzenie pożądanej kultury bezpieczeństw a m uszą być zaangażow ani w szyscy pracow nicy, każdego szczebla - bez w yjątku. K ażdy szeregow y pracow nik musi realnie w idzieć poszanow anie i przestrzeganie przepisów BH P przez dozór i najw yższe kierow nictw o K opalni.
- Jak w ynika z przeprow adzonych badań em pirycznych, w K opalni pozostaw ia dużo do życzenia problem partycypacji jej pracow ników . Pracow nicy nie są zainteresow aniu we w łączaniu się rozw iązyw anie problem ów dotyczących bezpieczeństw a, raczej cechuje i pew na bierność. Popraw ienie tego stanu rzeczy je st konieczne i leży zarów no po stronie kierow nictw a ja k i załogi.
- K oniecznym w ydaje się także pobudzenie zdrowej m otywacji do bezpiecznej pracy w śród załogi, poprzez jej aktywizację i realizację w ypracow anych w spólnie rozwiązań.
- O dpowiedni dobór do pracy i praw idłow y proces adaptacji zawodowej pracownika.
Pośw ięcenie mu w tym czasie dużo uwagi, i elim inacja pracow ników nie przestrzegających przepisów i zasad BHP, oraz o skłonnościach do zachow ań ryzykow nych.
- Szkolenia dotyczące zagadnień BHP, pow inny być prow adzone w zróżnicow anej form ie przekazu, w sposób interesujący i zrozum iały dla konkretnego odbiorcy. Pow inny w łączać uczestników w dyskusje i rozw iązyw anie problem ów, pobudzać ich kreatyw ność w zgodzie z obow iązującym i przepisami. Pow inny odpow iadać na zapotrzebow anie słuchaczy na poruszane tem aty i zagadnienia. Szkolenia zawsze, bez w yjątku pow inny kończyć się spraw dzianem z w iedzy teoretycznej, ja k i w m iarę m ożliw ości (zależnie od poruszanej tem atyki) spraw dzianem praktycznym z now o nabytych um iejętności.
LITERATURA
1. A rm strong M. "Zarządzanie zasobam i ludzkimi". K raków 2000.
2. B łaszczyk B.: U czestnictw o pracow ników w zarządzaniu przedsiębiorstw am i w krajach Europy Zachodniej, PW E, W arszaw a 1988.
3. Bentley T. J.: red., The M anagem ent Services H andbook. London, Holt, R einhart and W inston.
4. B ernard C. J.: The Functions o f the Executive. Cam bridge, M ass 1938.
5. C yrulik T.: A naliza i ocena funkcjonow ania Systemu Zarządzania B ezpieczeństw em w K W K "Jas-M os". N iepublikow ana praca m agisterska, Zabrze 2012.
6. D ane W yższego U rzędu G órniczego- w w w .w ug.gov.pl 7. D okum enty w ew nętrzne K W K .
8. D usak V., V rcek N. "Technologie inform acyjne ja k o niezbędny czynnik skutecznej kom unikacji w czasie realizacji projektu". W ydaw nictw o Politechniki Śląskiej. Zagrzeb 2002.
9. Gasparski P.: K adra kierow nicza w obec ryzyka zaw odow ego pracow ników . w:
Psychologia i bezpieczeństw o pracy. Instytut Psychologii W arszaw a, PA N 1992.
10. G em balska-K w iecień A. Praca, zdrowie, bezpieczeństw o. "Czynnik ludzki w pow odow aniu błędów podczas pracy". W ydaw nictw o Politechniki Śląskiej. K atow ice
1/2005.
