72
Powszechne 2 2 .V I I .1951.
Osobna sprawa t o r ę k o p is y , j a k ie k s . Czuj s t r a c i ł w c z a s ie w ojny, w POK w Poznaniu i w Powstaniu Warszawskim. Nie w eszły
one w o b ieg k u ltu r a ln y , a le w b i o g r a f i i a u to ra n ie s ą bez zna c z e n ia i powinno s i ę u s t a l i ć , co k o n k re tn ie p r z e p a d ło .
Zamykamy t ę pokaźną k s ię g ę o m o d litw ie z uczuciem s z c z e r e j w d z ię c z n o ś c i d la ty c h w s z y s tk ic h , k tó r z y s i ę p r z y c z y n ili do j e j p o w sta n ia i w ydania.
Ks. Andrzej Bober SJ
2 . Ks. Henryk W ójtow icz, S tu d ia nad Nonnosem. L u b lin 1980. KUL,
. K siążk a j e s t rozprawą h a b i l i t a c y j n ą . J e j przedmiotem j e s t Nonnos z m ia sta P a n o p o lls w starożytn ym E g ip c ie , o s t a t n i epik h e l l e ń s k i , ży ją cy w V w. po C h r y s tu s ie , a u to r "Dziejów D io n iz o sa" / h io n y s ia k a / i "Parafrazy E w a n g elii św. Jana" / P a r a f r a s i s / . Nonnos j e s t mało znany w P o ls o e , poniew aż na je g o tem at n ik t j e s z c z e u nas n ie p i s a ł . In form acje zaw arte w podręcznlkaoh h i s t o r i i l i t e r a t u r y g r e c k ie j T. S in k i u d o s tę p n ia ją cz ęścio w o ty lk o w yn iki badań naukowych, j a k ie nad p o e tą z P a n o p o lis z o s t a ł y przeprowadzone p rzez uozonych z a g r a n ic z n y c h . N ależy zazna c z y ć , że za g ra n iczn e opracow ania u w zg lęd n ia ją praw ie w y łą cz n ie je d e n ty lk o utwór Nonnosa, " D zieje D io n iz o s a " , a p o m ija ją zwykle d r u g i. K s. H. W ójtowicz omawia w swej pracy obydwa utwory.
Układ praoy j e s t bardzo p r z e j r z y s t y . S kład a s i ę ona z dwóch c z ę ś c i , z k tó ry ch p ierw sza j e s t p ośw ięcon a Nonnosowi / r o z d z ia ł I / i je g o epickim d zieło m : m itologiczn em u poematowi o D io n iz o s i e / r o z d z i a ł 1 1 / i P a r a fr a z ie E w a n g elii św. Jana / r o z d z i a ł I I I /
7 3
-druga z a ś - e p it e t o w i homeryckiemu u Nonnosa / r o z d z i a ł IV / i e p it e t o w i nonniańskiem u t z n . różnym wyrażeniom n ie pośw iad czonym p rzed Nonnosem w zachowanych d z ie ła c h l i t e r a t u r y g r e c k ie j / r o z d z i a ł V /.
W r o z d z ia le I podaje a u to r b io g r a f i ę p o e ty , k tó r a mogłaby wydawaó s i ę n ie p o tr z e b n a i z b y te c z n a . Tak jednak n ie j e s t , po niew aż a u to r n ie o g r a n ic z a s i ę t y lk o do św iadectw zew n ętrznych, a le o z ę s t o s t o s u j e k r y t e r i a wewnętrzne i w te n sposób wprowadza o z y t e ln lk a stop n iow o w le k tu r ę d z i e ł P a n o p o lita ń cz y k a . B io g ra f i a p o ety s t a j e s i ę w ięc elem entem d op ełn ia ją cy m zrozu m ien ie je g o utworów. I ta k z "Dziejów D io n iz o sa " dowiadujemy s i ę , że Nonnos odbył podróże naukowe do B ery to s i Tyru; w A le k s a n d r ii zaś k s z t a ł c i ł s i ę i n a p is a ł sw oje poem aty. Po p r z e d s ta w ie n iu o z ę s to przeciw n ych s o b ie poglądów k s . W ójtowioz u za sa d n ia dowo dami za c z e r p n ię ty m i z k r y te r ió w w ew nętrznych, że Nonnos b y ł po e t ą c h r z e ś c ija ń s k im zarówno w ted y, k ie d y p i s a ł " D zieje D io n iz o sa " , jak i podczas kom pozycji "P arafrazy e w a n g e lii św. Jana".
W r o z d z ia le I I omawia poemat o D io n iz o s ie , k tó r y z o s t a ł napisany w o k r ś s le między 431 a 476 r . Wsjt^zuje na t o m. i n . e p i t e t / t h e e t o k o s / o k r e ś la ją c y R e ję , wprowadzony p rzez Nonnosa jak o e p ic k i w a ria n t w yra żen ia t h e o t o k o s , / t ^ t i z a s to so w a ł Sobór E fe sk i w o d n ie s ie n iu do M aryi. E p it e t t e n n ie b y ł znany w t e j form ie w c z e ś n i e j s z e j , w prow adził go d o p ie r o Nonnos. Poemat Non nosa o D io n iz o s ie z o s t a ł w ięc n apisan y po r . 4 3 1 . F a k t, że po emat p o w sta ł p rzed rokiem 4 7 6 , u za sa d n ia a u to r tym, że św ia t w nim o p isa n y j e s t j e d n o ś c ią p o lit y o z n ą w ie lk ie g o Imperium Roma- num. Autor p r z e d sta w ia t r e ś ć , w skazuje na ź r ó d ła i wzory l i t e r a tu ry g r e c k i e j , z k t ó r e j Nonnos mógł k o r z y s t a ć . Podobieństw a i r ó ż n ic e w te c h n io e l i t e r a c k i e j ilu str o w a n e s ą lic z n y m i p rzy k ład am i. C z y te ln ik dow iaduje s i ę , że Nonnos p o s ia d a ł wysoką k u ltu r ę l i t e r a c k ą , z n a ł n ie ty lk o g r e c k ic h poetów i prozaików ,
74
a le ta k że i ł a c i ń s k i c h . Z p rzy to czo n y ch w pracy tek stó w wynika, że p o eta z P a n o p o lis z n a ł ew a n g e lię ju ż przy p is a n iu poematu o D io n iz o s ie , łą c z y ły go rów nież pewne zw ią zk i z p o e z ją c h r z e ś c ij a ń s k ą . D okładnie przeprowadzona a n a liz a t e k s tu pokazuje s z c z e g ó ln e upodobanie p o ety do a n t y t e z , oksymoronów, a n a fo r, p ow tórzeń , chiazmów, p a ra lelizm ó w , a l i t e r a c j i i e ty m o lo g ii o p a r te j na dźwiękowych p ow iązan iach gry s ło w n e j. W poemacie Nonnosa sp otyk a s i ę ta k że epigram aty, k tó r e sta n o w ią elem ent str u k tu r a ln y p o szcz eg ó ln y c h przemówień i op isów .
R o z d z ia ł I I I au tor p o św ięca omówieniu "Parafrazy ew a n g e lii św. Jana". J e s t t o utwór p o e ty c k i, n apisany w heksam etrach, po d z ie lo n y na 2 i k s ią g , odpow iadających l i c z b i e ro z d z ia łó w Ewan g e l i i według św. Jana. Pow stanie P arafrazy n o n n ia ń sk ie j u s ta la au tor na podstaw ie dowodów zew nętrznych na l a t a 4 3 1 -4 5 0 . Roz d z i a ł I I I ma układ podobny do r o z d z ia łu I I . Zarówno poemat o D io n iz o s ie , jak i P a ra fra za j e s t dowodem w y so k iej k u ltu r y du
chowej Nonnosa.
Ks. H. W ójtowicz s ł u s z n i e p o ś w ię c ił dużo m ie js c a d y sk u sji m e ry to r y czn ej, język ow i i s t y lo w i P a r a fr a z y , poniew aż t e sprawy b y ły zaniedbane w badaniach je g o poprzedników . S p o r z ą d z ił l i s t ę w spólnych w ier szy obydwu utworów, k tó r e s k ła n i a j ą do p r z y ję o ia h ip o te z y jed n eg o a u to rstw a poematu o D io n iz o s ie i P a ra fra zy . W P a r a fr a z ie s z e r z e j n iż w D io n izja k a o h rozważa f ig u r y r e to r y c z n e .
Prawdziwą ozdobę s t y l u Nonnosa sta n o w ią e p i t e t y o mocnym zab arw ien iu in te le k tu a ln y m i r e fle k s y jn y m . Temu problemowi po ś w i ę c i ł k s . H. W ójtowicz drugą c z ę ś ć / r o z d z i a ł y IV i V / swego d z i e ł a .
W r o z d z ia le IV podaje d e f i n i c j ę i r o d z a je e p i t e t u , omawia n a jw a ż n ie jsz e opraoowania na tem at e p i t e t u hom erycklego oraz je g o u ż y c ie w obydwu poematach Nonnosa. S tw ie r d z a , że p o eta
75
z P a n o p o lis w 100 w ie r sz a c h używa o k o ło 68 e p ite tó w , podczas gdy Homer 5 2 , a W e r g iliu s z 6 1 . P an a p o lita ń o zy k rzadko s t o s u j e id e n ty c z n e form uły podobne do hom eryokich, śla d y swego n a ś la downictwa z a c ie r a za pomocą w łasn ych pomysłów, urozm aiceń i p r z e k s z t a łc e ń . S p o ra d y czn ie je d y n ie k o r z y s t a ze s ta r y c h e p i t e tów hom eryckich w o d n ie s ie n iu do ty c h samych przedm iotów . Za wzorem Homera p rzyjm uje t y lk o k i l k a p o z y c j i m etrycznych, p r z e de w szystk im p r e f e r u je l o k a l i z a c j ę e p ite tó w hom eryckich po c e zurze ż e ń s k i e j . Homerycki e p i t e t w utworach n o n n ia ń sk ich p o d le ga zmianom semantycznym, gramatycznym i metrycznym. Tych p i e r wszych zmian dokonuje Nonnos p rze z nadanie e p it e t o w i nowego, p o g łę b io n eg o i n a j c z ę ś c i e j m eta fo ry czn eg o z n a c z e n ia . Innowacje gram atyczne p o le g a ją n a j c z ę ś c i e j na p r z e k s z ta łc e n iu r z ecz o w n i ka w przym iotnikow y e p i t e t . Zmiany m etryczne p o w sta ją p rzez nową l o k a l i z a c j ę m etryozną stw orzon ą d la ty ch samych e p ite tó w . Przy pomocy hom eryckich ozdobników słow nych p o eta eksponuje przym ioty osób i w ła ś c iw o ś c i przedm iotów , p rzez co s t y l Para fra zy s t a j e s i ę w z n io ś le j s z y w porównaniu z prostym sty lem E w a n g elii według św. Jana.
R o z d z ia ł V p r e z e n tu je r e z u l t a t d otychczasow ych badań nau kowych nad e p ite te m nonniańskim oraz omawia e p i t e t y n ie pośw iad czone p rzed Nonnosem. Autor o g r a n ic z a s i ę do n a jb a r d z ie j ty p o wych przykładów w z ię ty c h z b o g a teg o zasobu e p ite tó w Nonnosa z obydwu j e g o poematów.
Zestawem n a jw a ż n ie jsz y c h p o z y c j i b ib lio g r a f ic z n y c h oraz indeksem e p ite tó w hom eryckich u Nonnosa i e p ite tó w nonniań s k ic h kończy a u to r bogato w problem atykę d z i e ł o .
P r a c a k s . H. W o jto w ic z a j e s t je d y n ą w l i t e r a t u r z e ś w i a t o w e j, k t ó r a z a jm u je s i ę obydwoma poem atam i n o n n ia ó s k im i. S y lw e tk ę N onnosa p r e z e n t u j e a u t o r p r z e d e w s z y s tk im na p o d s ta w ie w n ik liw e j a n a l i z y j e g o obydwu poem atów . Z w ła s z c z a w d r u g i e j c z ę ś c i d z i e ł a
- 76
"S tu d ia nad Nonnosem"można rozpoznać w a u to rze w n ik liw eg o , w prost sk ru p u la tn eg o a n a lit y k a . W idać, że t o d z i e ł o j e s t owocem je g o w i e l o l e t n i c h badań naukowych i s ta r a n n ie przeprowadzonych a n a l i z . K s. B. W ćjtow icz w swych a n a lity c z n y c h wywodach ukazał a u to ra "Oziejćw D io n izo sa " i "Parafrazy e w a n g e lii św. Jana" j a ko znawcę l i t e r a t u r y G rec ji i Rzymu, obeznanego w f i l o z o f i i , z w ła s z c z a w j e j n u r c ie p la to ń sk im , zapoznanego z nauką c h r z e ś c i ja ń s k ą , s z c z e g ó ln ie z B i b l i ą i utworami G rzegorza z Nazjanzu, a p rzede w szystkim ja k o homerydę. D łlę k i w n ik liw ej a n a li z ie d z i e ł p oety z P a n o p o lis ukazano z o s t a ły je g o z a s łu g i d la h i s t o r i i e p i t e t u w e p o s ie greck im . Św iat e p ite tó w n o n n ia ń sk ich przed s t a w i ł a u to r "Studiów" ja k o s y n te z ę antyku z wpływami o r ie n t a l nymi i c h r z e ś c ija ń s k im i. Pod k o n ie c swej pracy k s . H. Wćjtowicz s tw ie r d z a , że Nonnos " j e s t homerydą, p iew cą r e l i g i i sy n k r ety c z- n ej i s o l a r n e j , n e o p la to n ik ie m , eplgram atykiem , oczytanym s z e roko resorem i z a ło ż y o ie le m s z k o ły wywodzącej swą nazwę od jego n azw isk a, tw órcą nowych w e r s j i mitów i p o e tą c h r z e ś c ija ń s k im , k tó re g o tw ó rczo ść przypada na l a t a między 431 a 476 r ." / s . 2 8 4 / N ależy ta k że p o d k r e ś lić , że pracę c e ch u je duża komunikatywność.
N ie w ą tp liw ie pewną wadę k s ią ż k i stan ow i w ie lk a i l o ś ć b łę dów d ru k a rsk ich . Autor s p o r z ą d z ił za ra z po ukazaniu s i ę k s ią ż k i k ilk u s tr o n ic o w ą e r r a t ę , a le j e s z o z e pom inął pewne pom yłki dru k a r s k ie , ja k np. na s t r o n i e 118 dw ukrotnie j e s t : " F ilo ą u e" , a powinno być: " F ilio ą u e " ; na s t r o n ie 122 j e s t : " d etero k a n o n i- czn e" , a powinno być: "d eu terok an on iczn e" . Nasuwa s i ę t e ż p y ta n i e , d la c z e g o a u to r na s . 22 p r z y ta c z a sło w a G effck en a o c e n ia ją c e poetów sy n k rety czn y ch za Golegą /S t u d ie n s . 8 0 n / , a n ie dał żadnego odnośnika do J . G effck en a, Der Ausgang d es g r ie c h is c h - rO m lschenH eidentum s, H eid elb erg 1920, 176n, g d z ie G effcken p o św ięca t e j spraw ie w ię c e j m ie js c a i sk ąd, n a le ż y p rzy p u sz c z a ć , G olega za c zer p n ą ł sło w a G effck en a , sk oro p r z y ta c z a j e do
77
s ło w n ie . S łń s z n ie a u to r p o d z i e l i ł p racę na dwie c z ę ś c i . Za g ło s w d y s k u s ji n a le ży uznać p y t a n ie , czy zatem n ie l e p i e j b y ło od d z i e l n i e numerować l i c z b ę ro z d z ia łó w obydwu c z ę ś c i . Zatem I c z ę ś ć pracy m iałyby r o z d z ia ły : i , 2 i 3 , a druga - i i 2 , a n ie 4 i 5 . Zdaje s i ę , że p raca zy sk a ła b y j e s z c z e w ię c e j na p r z e j r z y s t o ś c i .
Podsumowując n a le ż y z a z n a c zy ć, że p raca "S tu d ia nad Nonno- sem" stan ow i n ie ty lk o w y p e łn ie n ie lu k i w z a k r e s ie omawianego z a g a d n ie n ia , a l e ja k o d z i e ł o naukowe stan ow i w i e l k i e o s ią g n ię c i e w d z i e d z i n ie p o ls k i e j nauki oraz cenną pomoo d la klasyków , b ib lls t ó w i p a tro lo g ó w . Szkoda, że z o s t a ł a wydana ty lk o na tzw . m ałej p o l i g r a f i i i t o j e s z c z e w małym n a k ła d z ie /1 0 0 + 25 e g z . / . Pożądany b yłby p rze k ła d "Parafrazy e w a n g e lii św. Jana", p o n ie waż między innymi - ja k s tw ie r d z a sam k s . H. W ójtow icz - celem
j e j n a p is a n ia p rze z Nonnosa b y ła "chęć u p r z y s tę p n ie n ia w y k s z ta ł conemu sp o łe c z e ń stw u t r e ś o i ew a n g eliczn y ch w form ie b a r d z ie j a tr a k c y jn e j n iż prymitywne na o g ó ł pod względem lite r a c k im sform ułow ania ew a n g e listó w , p e łn e semityzmów i n iezgod n e z za sadami a r t y s t y c z n e j prozy g r e c k ie j" / s . 1 2 7 /. P rzek ła d u ł a t w i ł by ogromnie s t u d ia nad wkładem Nonnosa ta k że do sk arb ca Koś c i o ł a .
K s. Augustyn Eckmann
3 . Ks, F ra n cisze k D rąozkow ski. "Agape" w pismach Klemensa A le k s a n d r y js k ie g o , P e l p l in - L u b lin 1980, s .1 4 9 .
Omawiana p o zy o ja j e s t sp e łn ie n ie m zap ow ied zi zg ła sza n y ch przed trzem a la t y w kom unikacie: "Aktualny s ta n badań nad K le mensem A leksandryjskim " /C o lle c t a n e a T h e o lo g ic a 4 8 / 1 9 7 8 / f a s c .I I I s . 1 7 7 / , g d z ie a u to r s y g n a liz o w a ł, i ż ma na w a r s z ta c ie dwa tematy
