4 5 5
-TEKSTY ŁACIŃSKICH OJCÓW KOŚCIOŁA
W ZBIORACH POLSKICH OKRESU ŚREDNIOWIECZA I ODRODZENIA*
P o w y ż s z y te m a t o b e jm u je c h r o n o l o g i c z n i e o k r e s s z e ś c i u w iek ó w / X I - X V I / . P o d s ta w ą ź r ó d ło w ą d l a n i n i e j s z e g o r e f e r a t u s ą i n w e n t a r z e i k a t a l o g i k s i ę g o z b i o r ó w h i s t o r y c z n y c h , n i e z a l e ż n i e od s t a n u i o h z a c h o w a n ia . W y k o r z y s ta n o r ó w n ie ż n i e k t ó r e o p r a o o w a n ia . O o b e c n o ś c i p ism O jców K o ś c i o ł a na z ie m ia c h p o l s k i c h m ów ió możemy d o p i e r o od m om entu o h r z t u M ie s z k a I / 9 6 6 r . / . P o w s z e o h n ie z n a n y , l e o z n i e d o s t a t e c z n i e o h y b a d o o e n ia n y j e s t f a k t , i ż p ie r w s z y mi a p o s t o ł a m i o h r z e ś o l j a ń s t w a n a z i e m i a c h p o l s k i o h b y l i b e n e d y k t y n i , z a z w y c z a j d o b r z e o b e z n a n i z k u l t u r ą a n t y o z n ą . B e z p o ś r e d n io j a k g d y b y ł ą c z y l i o n i c h r y s t i a n i z a c j ę P o l s k i z e p o k ą p a t r y s t y c z n ą , z c z a s a m i ś w .B e n e d y k t a i ś w .G r z e g o r z a W i e l k i e g o . B e n e d y k ty n a m i b y l i p r z e c i e ż : p i e r w s z y w P o l s c e b is k u p J o r d a n , k t ó r y p r z y b y ł d o P o z n a n ia n a j p ó ź n i e j z c z e s k ą k s i ę ż n i c z k ą D obraw ą w 9 6 5 r . / o r d y nowany b is k u p e m w 9 6 9 r . / \ j e g o n a s t ę p c a U n g er / b p p o z n a ń s k i w l a t a c h 9 9 1 - 1 0 1 2 / 2 , a t a k ż e ś w .W o j c l e o h . B e n e d y k ty n e m b y ł r ó w n ie ż k r ó l K a z im ie r z O d n o w i c i e l , n i e g d y ś m nioh k l u n i a o k i , u m a c n la ją o y c h r z e ś c i j a ń s t w o w P o l s c e p o r e a k c j i p o g a ń s k ie j * * . P r z y t o c z o n e p r z y k ł a d y , p o z a u k a z a n ie m ś o l s ł e g o z w ią z k u b e n e d y k ty n ó w z c h r y s t i a n i z a c j ą P o l s k i , p o z w a l a j ą n a p r z y p u s z c z e n i e , i ż od p o o z ą tk ó w c h r z e ś c i j a ń s t w a w P o l s c e z n a n a b y ł a p r z y n a j m n ie j " R eg u ła " ś w .B e n e d y k t a 1 , b y ó m o ż e , j e g o "Żyw ot" z I I k s i ę g i " d i a lo g ó w " ś w .G r z e g o r z a W i e l k i e g o . N i e s t e t y , n i e p o s ia d a m y s p i s ó w x T e k s t r e f e r a t u w f o r m ie p r z e d s t a w i o n e j na p o s i e d z e n i u S e k c j i P a t r y s t y c z n e j w d n . i 4 IX 19 8 3 r . , u z u p e łn i o n y p r z y p i s a m i . Ze w z g lę d u n a o g r a n l o z e n i e o z a s u w y g ł a s z a n i a r e f e r a t u do 15 m in . z a jm u ję s i ę t y l k o k ilk o m a w yb ran ym i z a g a d n i e n i a m i . 1 J .N o w a c k i , D z i e j e A r c h i d i e c e z j i P o z n a ń s k i e j , t . l , P o zn a ń 1 9 5 9 , 6 ; t . 2 , P o zn a ń 1 9 6 4 , i , 4 1 . Z o b . r ó w n ie ż : Z . S u ł o w s k l , P o o z ą t k i K o ś c i o ł a p o l s k i e g o , w: K o ś o i ó ł w P o l s c e , t . l , Kraków 1 9 6 8 , 4 6 . 2 N o w a o k l, d z . o y t . , t . l , 2 T . 3 T a m że, t . 2 , T 5 6 .
456
-k s ią g przywożonych do P o ls -k i p rzez p ierw szych benedy-ktynów. Na p r z e ło m ie XII i X III w. można ju ż mówió o is t n i e j ą c y c h w P o lsc e 24 k la s z to r a c h rządząoych s i ę "Regułą" św .Benedykta /1 3 benedyktyń s k lc h i i i o y s t e r s k ic h /, 18 k la s z to r a c h kanoników regu la rn y ch i 12 k la s z to r a c h jo a n n itó w * . Jednakże w badaniach nad udziałem tyoh za konów w upow szechnianiu tek stó w Ojców K o ś c io ła dużą p rzeszk od ą, ja k s tw ie r d z a ł to przy in n ej o k a z ji k s.b p M.Beohowioz, b y ł "brak katalogów n a jsta r sz y o h k la sz to r n y o h b ib lio t e k i fragm entaryczny m a te r ia ł k r o n ik a r sk i" ^ . N ie zachowały s i ę ró w n ie ż , ja k p is a ł k s . J.N ow aoki, żadne in w en tarze śr e d n io w ieczn y ch b i b l i o t e k p i e r w szej m e tr o p o lii w P o lso e ^ . P ierw szy zachowany in w en tarz b i b l i o t e czny posiadamy n atom iast z te r e n u d i e c e z j i k r a k o w sk ie j, utw orzonej w r .1 0 0 0 jako su fr a g a n ia m e tr o p o lii g n ie ź n ie ń s k ie j .
Inw entarz te n , opublikowany m .in . p rzez k s . I.P o lk o w sk ieg o ^ z o s t a ł sp isa n y w I liO r . przy in w entarzu sk arb ca k a p itu ły krakow s k i e j , sporządzonym w c z e ś n ie j na p o le o e n le bisk u p a Maura. W s p i s i e tym, na 30 p o z y c j i, na pierwszym m ie jsc u wymienione s ą "Mora- l i a Job" św .G rzegorza W ie lk ie g o , d a le j : " Isld o r u s Ethlm ologiarum ", "Boeoius de c o n s o la c io n e " , " ^ ia lo g u s G regorii" i "Arator", p is a r z c h r z e ś c ij a ń s k i z VI w ., a u to r d z i e ł a "De AotlbuB Apostolorum ". Os t a t n io zajm ujący s i ę tym Inwentarzem p r o f.M .P le z ia ^ Grzegorzowi W ielkiemu p r z y p is u je rów nież p o z y c ją z a p isa n ą jak o "Omeliae" / p i ą t ą w k o le j n o ś c i u P o lk o w sk ie g o /, wskazująo przy tym na benedyktyń s k ie p och od zen ie b i b l i o t e k i k a t e d r a ln e j , k t ó r e j podw aliny stw o rzy l i w sp ó łb r a c ia krakow skiego b iskupa Arona /1 0 4 4 - 1 0 5 9 /, benedyktyna z B rau w eilerlO .
4 S u ło w sk i, d z . o y t . , 105.
5 M .Reohowicz, P o c z ą tk i i rozwój k u ltu r y s c h o la s t y c z n e j , w: D z ie je t e o l o g i i k a t o l i o k i e j w P o ls o e , t . l : Ś r e d n io w ie c z e , Lu b l i n i9 7 4 ,6 2 .
6 Nowacki, d z . o y t . , t . l , 5 6 5 . T S u ło w sk i, d z . o y t . , 46.
8 I .P o lk o w s k i, K atalog rękopisów k a p itu ln y o h k ated ry krakow skiej C z .l: Kodeka rękopiśm ienne 1 -2 2 8 , Kraków 1 8 8 4 ,4 .
9 M .P le z ia , K się g o z b ió r k a ted ry krakow skiej w edle Inw entarza z r .1 1 1 0 , w: S i l v a Rerum, s e r i e s n o v a . . . , Kraków 1 9 8 1 ,1 6 -2 9 . 10 Tamże 2 4 -2 5 .
457
Następny znany óredniow ieozny s p is k s ią ż e k zaohował s i ę rów n ie ż w k o d ek sie k a p itu ły k ra k o w sk iej. Opublikowany jako drugi w ko l e j n o ś c i p rzez k s . I.P olk ow sk iego^ ^ , datowany j e s t p rzez n iego za pierwszym wydawcą A .B ielow skim /llonumenta P o lo n ia e h i s t o r l e a , t . 1 ,3 7 8 / na ok. 1300 rok . N atom iast według Z.Budkowej*2, d a tę pow s t a n ia te g o s p is u n a le ż y oofnąó na przełom XII 1 X III w ., n ie póź n ie j n iż na rok 1217. W łaóoloielem te g o k s ię g o z b io r u b y ł prawdo podobnie biskup krakowski Iwo Odrowąż. W s p i s i e tym na 41 ty tu łó w w 32 kodeksach zaw artyoh, zn ajd u je s i ę 13 ty tu łó w tekstów p a tr y s - tyoznyoh:
1. " / 8 / Decem l l b r i Moralium" - ów.G rzegorza W ie lk ie g o , ą więo ty lk o 10 k s ią g z 35;
2 . " /iO / . . . oum Isid o r o " - najprawdopodobniej je g o "Sententlarum l i b r i tr e s " ;
3 . " /1 4 / . . . cum r e p a r a tio n e la p s i" - ów.Jana Chryzostoma "Parae- n e s is s i v e a d h o r ta tio ad Theodorum lapsum"}
4 . " / i 5 / Registrum G regorli" - z b ió r "Listów" ów.G rzegorza W iel k ie g o ;
6 . " / i 8 / O rosius" - najprawdopodobniej "H lstoriarum adwersue p a - ganos l i b r i septem"}
6 . * / 2 2 / O rigenes super C an tlca oantioorum"; 7 . " /2 3 / B p ls t o le P a u li ad Seneoam";
8 . " /2 8 / E zoerpta A u g u stin i e t diversorum patrum";
9 . " /2 9 / A ugustlnus De v e r b ls Domini Qui d l z i t f r a t r l s u c ,fa tu e " - k a za n ie 55;
10. " /3 2 / L iber A u g u stin i de llb e r o a r b lt r lo " ;
11. " /3 7 / A lte r Y sidorus" - in n e bądź drugi egzem plarz d z i e ł a ów .Izydora;
12. " /3 8 / l ib r o I u l i a n i e p ls o o p i d i o t i s P ren ostloon " - ó w .J u lia n a z Toledo "L ibri t r e s P ro g n o stio o n f u t u r i s a e o u li" , albo ty lk o 1 k s ię g a ;
13. " /3 9 / Q u aestion es O r o sli ad Augustinum" - " C o n su lta tlo s lv e
11 P olk ow sk i, d z . o y t . , 4 - 5 .
12 Z.Budkowa, K się g o z b ió r p o lsk ie g o uczonego z X II/X III w ieku, "Studia Żródłoznawoze" 1 /1 9 5 7 / 109-118.
458
-commonltorium" a lb o " E p ls tu la ad Augustinum de h a e r e s ib u s " . Tak w ięo poza dwoma ty tu ła m i d z i e ł Ojców g r e c k ic h , mamy w s p i s i e tym l i t y tu łó w d z i e ł ła c i ń s k i c h Ojców K o ś c io ła . Poza w ys tęp u ją cy m i j u ż w poprzednim s p i s i e ty tu ła m i d z i e ł św .G rz eg o rz a W ie lk ie g o i ś w .I z y d o r a z S e w i l l i spotykam y t u ró w n ie ż d z i e ł a Augus ty n a i O r o z ju sz a . Odmienny n ie c o c h a r a k te r k s ię g o z b io r u p i ż w po przednim s p i s i e można tłu m a o zy ó k on tak tam i w ł a ś c i c i e l a z ośrodk iem p a ry sk im .
P r z e d sta w io n e obydwa s p i s y r ę k o p isó w sta n o w ią w y ją t e k , j e ś l i o h o d z i o zachowane in w e n ta r z e b i b l i o t e o z n e z p oczątków ś r e d n io w ie c z a . W ię k sz o ść zaohowanych k a ta lo g ó w ów czesn yoh b i b l i o t e k p och o d z i z XV/XVI w. i n ie o d d a je s t a n u k s ię g o z b io r ó w z X III ozy XIV w i e k u ^ . D la te g o t e ż o s t a n i e b i b l i o t e k w tym o k r e s ie mówić można j e d y n ie na p o d sta w ie eg zem p larzy zachow anych, o p o św ia d o z o n e j o b e o - n o ś o l w z b io r a o h ś r e d n io w ie c z n y c h ^ . I t a k , n p. n a j s t a r s z y z a c h o wany u nas r ę k o p is d z i e ł św .G r z e g o r z a W ie lk ie g o p o o h o d zi z p o c z ą t ku V III w. 1 z a w ie r a fragm en t / i 4 k a r t / "Dialogów"!**. Z XI w. po ch od zą dwa r ę k o p is y : Ms 141 / 4 4 / 1 Ms 143 / 4 6 / zachow ane w b i b l l o - t e o e k a p it u l n e j k r a k o w s k ie j, a z a w ie r a j ą c e j e g o " H o m ilie " ^ . Rów n i e ż "H om ilie" w r ę k o p i s i e z X II w ., p och odząoe praw dopodobnie z opactw a c y s t e r s k i e g o w P arad yżu , zaoh ow ały s i ę w p o z n a ń sk ie j b i b l i o t e c e k a p it u l n e j I ? . Inne d z i e ł o św .G rz eg o rz a W ie lk ie g o "Mora- l i a i n J ob " , zaoh ow ało s i ę m .in . w P ło ck u w r ę k o p i s i e z X II w .,
13 R eoh ow icz, d z . c y t . , 5 1 .
14 W r e f e r a o i e n in ie j s z y m n ie w ykorzystyw ano jed nak wyników b a dań np. M .D ornow skiej i H .Z d z i t o w l e c k i e j - J a s i e ń s k i e j /Z b io r y rę k o p iśm ie n n e w P o ls c e ś r e d n io w ie c z n e j , Warszawa 1 9 4 7 /, gd yż p r z e r a s t a ło b y t o ramy n i n i e j s z e g o r e f e r a t u . Zob. in d e k sy po w y ż sz e j p r a c y .
15 E n c y k lo p ed ia Wiedzy o K s ią ż o e , Wrooław 1971, k o l . 2 6 0 6 . 16 J.W oln y, Z d z ie jó w k a te c h e z y , w: D z ie j e t e o l o g i i k a t o l l o k i o j
w P o l s c e , t . l : ś r e d n io w ie c z e , L u b lin 1 9 7 4 ,1 7 9 .
17 A .L i s i e o k i , K a ta lo g ręk o p isó w B i b l i o t e k i S em in a r y jn ej w Poz n a n iu , Poznań 1905, nr 3 1 .
459
we W rocław iu - z X I I I w ., w P e l p l i n i e i W łocław ku - z XIV w iek u * ^ . Na p r z e ło m ie X I I I i XIV w. d z i e ł o t o p r z e p is a n e z o s t a ł o w s k r y p toriu m k l a s z t o r u o y s t e r s k i e g o w H enrykow ie na Śląsku***. W p o ło w ie XV w. c z y t a ł j e p r o f e s o r U n iw e r s y te tu K rak ow sk iego, Jan Dąbrów k a , w b ęd ących j e g o w ła s n o ś c i ą dwu r ę k o p iśm ie n n y c h k od ek saoh p o ch o d zą cy ch n ajp raw d op od ob n iej z C zech , w r . 1 3 9 2 , k t ó r e o d k u p ił od k ra k o w sk ic h kanoników r e g u la r n y o h B ożego C ia ła , a n a s t ę p n ie p r z e k a z a ł b i b l i o t e o e sw ego K olegiu m W ięk szeg o / B .J a g . Rkps 1350 i 1 3 5 2 /2 0 . % in n y c h d z i e ł św .G r z e g o r z a W ie lk ie g o , " L ib er r e g u la e p a s t o r a l i s " w r ę k o p i s i e z X II w. zn a jd o w a ło s i ę w G n ie ź n ie , z X III w. w P arad yżu , z XIV w. w P ło o k u , z XV w. w b i b l i o t e o e k a p it u l n e j w K rak ow ie2*. N a to m ia st " D ia lo g i" spotykam y w k s i ę g o z b i o r z e in n e g o
22 p r o f e s o r a U n iw e r s y te tu K rak ow sk iego, M a c ie ja z K o b y lin a . Jak s t w ie r d z a t o W .S z a liń s k a , d z i e ł a św .G r z e g o r z a W ie lk ie g o z d o b iły ów czesn e b i b l i o t e k i n iem a l w s z y s t k ic h p r o fe so r ó w k r a k o w sk lc h 2 3 . By ły one r ó w n ie ż w yk orzystyw an e we w ła sn y ch lo h p r a ca o h , ja k o tym św ia d c z ą " G lo ssa su p e r Novum Testamentum " Jan a I s n e r a p ie r w s z e g o d o k to r a t e o l o g i i U n iw e r s y te tu K rakow sk iego cz y k om entarz do " P ie ś n i nad p ie ś n ia m i" M a c ie ja a Sąspow a2*. Dowodem w y k o r zy sty w a n ia "L istów " św .G r z e g o r z a W ie lk ie g o p r z e z p r o fe so r ó w k rak ow sk ich j e s t ró w n ież k s i ę g a w yp ożyczeń b i b l i o t e c z n y c h K olegiu m W ięk szego /R kps B .J a g . 2 4 2 / 2 ° .
W spominająo o in n y o h ła o i ń s k l o h Ojoaoh K o ś c io ła n ad m len ló może w a r to , i ż jedynym ślad em b i b l i o t e k i K a z im ier za W ie lk ie g o
18 R e c h o w ic z , d z . c y t . , 6 2 .
19 E n c y k lo p e d ia W iedzy o K s i ą ż c e . . . k o l . 2 1 7 5 .
20 W .S z e liń s k a , B i b l i o t e k i p ro fe so r ó w U n iw e r s y te tu K rakow skiego w XV i p o o z ą tk a c h XVI w iek u , Wrocław 1 9 7 6 , 7 4 - 7 5 .
21 R eoh ow ioz, d z . c y t . , 6 1 .
22 W .S z e liń s k a , d z . o y t . , 9 9 - 1 0 0 , p r z y p .1 6 . 23 Tamże 2 7 5 -2 7 6 .
24 M .R ech ow icz, Po z a ł o ż e n iu W yd ziału T e o lo g ic z n e g o w Krakowie /w ie k XV/, w: D z ie j e t e o l o g i i k a t o l i c k i e j w P o ls c e , t . 1 ,1 1 8 -1 2 1 25 S z e l i ń s k a , d z . c y t . , 1 4 9 , p r z y p .1 7 7 .
460 - '
/1 3 3 3 - 1 3 7 0 / j e s t kom entarz "Super Johannem" św .A u g u sty n a zaohowany w b o g a te j o p r a w ie , o z d o b io n e j monogramem k róiew sk im ^ ^ . D z i e ł a św . A ugustyna spotykamy w ie l o k r o t n ie w rę k o p iśm ie n n y ch k o d ek sa ch p ro fe so r ó w Akadem ii K rak ow sk iej^ ^ . 0 o b e c n o ś c i rę k o p isó w d z i e ł św. A ugustyna w P o ls c e pewne w y o b ra żen ie daó może ró w n ież a n a l i z a k a t a lo g u i?.R8mera28. W b i b l i o t e c e k r ó le w s k ie j spotykam y ró w n ież d z i e ł a św .A m brożego, k tó r e n a le ż a ły do zb io ró w k r ó lo w e j J a d w ig i / 1 3 7 1 - 1 3 9 9 /2 9 . W ystęp ują one i w In nych ś r e d n io w ie c z n y c h k s i ę g o z b io r a c h * ^ , p od ob n ie ja k d z i e ł a św .H ier o n im a , ś w .I z y d o r a z S e w il l i , św .B edy C zcigod n ego B o e c j u s z a , św .L eon a W ie lk ie g o . D z ie ła Lak- t a n c j u s z a zamówione w sk ry p to r iu m M.Koyera p o d c za s Soboru w Bazy l e i , p r z y w ie z io n e z o s t a ł y do Krakowa w 1443 r . p r z e z p r o f e s o r a A kadem ii K rakow sk iej M ik o ła ja K o z ło w sk ieg o ^ ^ , n a to m ia s t w sk ry p t o r i a c h k rajow ych p rzep isy w a n o t a k i e d z i e ł a , ja k n p . "De I n s t l - t u t io n lb u s " Jana K a sja n a , k t ó r e sp o rz ą d z o n e rę k ą M a c ie ja z Ł y sej Góry o p u ś c iło sk ry p to riu m ś w ię t o k r z y s k ie w 1418 r .^ ^
N a to m ia st przyk ład em s ta n u o b e c n o ś c i ł a c iń s k lo h te k stó w pa t r y s t y c z n y c h w ów czesn ych k s ię g o z b io r a c h może byó z a w a r to ś ć t r z e c i e g o s p is u k s i ą g z b i b l i o t e k i k a p it u ł y k r a k o w s k ie j, poch odzącego z XV lu b początków XVI w ., z a w ie r a ją c e g o j u ż op rócz ręk o p isó w p ie r w s z e d ru k i^ ^ . o t ó ż na 244 j e d n o s t k i te g o s p is u w 30 z n a jd u ją s i ę t e k s t y o jc ó w K o ś c io ła i z a w ie r a j ą one 78 t y tu łó w d z i e ł p a tr y s t y c z n y c h , w tym 8 ty tu łó w d z i e ł w sohod n ich Ojców K o ś c io ła . Z po z o s t a ł y c h 70 t y t u łó w te k s t ó w ł a o i ó s k i c h Ojców K o ś c io ła n a jw ię k sz ą
26 E n c y k lo p ed ia Wiedzy o K s ią ż c e , k o l . 211 /p ó ź n i e j w ła sn o śó J .D łu g o s z a / .
27 S z e i l ó s k a , d z . c y t . , 5 7 ,7 3 ,8 1 /p r z y p . 1 0 9 /, 9 8 ,9 9 ,1 9 3 ,1 9 4 . 28 F.RHmer, D ie h a n d s c h r i f t l i c h e H b e r lie fe r u n g d e r Werke d e s h e l -
l i g e n A u g u s tln u s . B d .I I I : P o le n , Wleń 1 9 7 3 , s z o z e g ó l n i e s . 1 3 7 - 2 3 4 , z u w zg lęd n ia n iem n ot p r o w en ien o y jn y o h . 29 E n c y k lo p e d ia Wiedzy o K s i ą ż c e . . . , k o l . 2 1 1 . 30 Np. S z e l iń s k a , d z . o y t . , 9 8 , p r z y p . 12. 31 Tamże 48 / B .J a g . 1 2 0 7 /. 32 B n o y k lo p e d la Wiedzy o K s i ą ż c e . . . , k o l . 2 1 7 4 . 33 Opublikowany p r z e z k s . I .P o lk o w s k ie g o w t e g o ż : K a ta lo g r ę k o p isów k a p it u ln y c h k a te d r y k r a k o w s k ie j, Kraków 1 8 4 4 , 7 - 2 4 .
- 461
ioh liczbę, bo aż 34, stanowią dzieła św.Augustyna bądź utwory je- mu przypisywane. Z nich zaś 4 to bliżej nieokreślone traktaty, 3 razy występuje "De fide ad Petrum Diakonum", 3 razy również "So- liloąuiaf. "De oivitate Dei" w katalogu tym spotykamy dwukrotnie, również "De dootrina ohristlana". Pozostałe 22 tytuły dzieł św. Augustyna wstępują jednorazowo /podane tu według zapisu w anali zowanym inwentarzu/: "Super Joannom, De oura pro mortuis gerenda, De oonfllotu Yltioris, De discipllna Christiana, De wirtute ora- tionls, De oateohisandls rudibus, Liber ad Jerosolymam de senten- tia Jaoobi, Epistoła ad sanotam Hedigiam, De honestam mulierum ad olerlcos, De simbolo, De poenitentla medioina, De vera et falsa poenitentla, Speeulum slve Manuale, De decem oordis, Trac- tatus de retraotionlbus, De oontemplatione Iesu ^hristl, Salutatio ad oruoem, De vera innooentia, Liber septuaginta trlum ąuestium, De vera religione, Enohiridion" oraz bliżej nie określone "Homilie".
Następne pod względem liczebności występowania w tym spisie są dzieła św.Grzegorza Wielkiego, któryoh tytuły występują 18 ra zy. W liczbie tej występują siedmiokrotnie wymieniane "Moralia", sześciokrotnie "Homilie", dwukrotnie "Liber regulae pastoralis" 1 "Dialogi" oraz jeden raz "Listy".
Dalej, w tym samym spisie, występuje 5 tytułów dzieł św.Hie ronima oraz 2 do niego się odnosząoe. Są to: po jeden raz zapisane "Eplstolae ad diwersos et dlversorum ad ipsum, Epistoła ad Rusti- oum monaohum, Homiliae, Ejcpositlo fidel ad Alerium et Augustlnum, De simbolo Nioaeni oonoilli" oraz "eius transitum er hoo mundo" 1 "miraoula eius post mortem". Mamy również S dzieł Boecjusza, występującyoh pojedynczo. Są to: "De Trlnitate, De unitate et uno, De Orlgine animae, Arithmetioa, Liber cum computo". Po jeden raz zapisane są homilie: św.Ambrożego, św.Leona Wielkiego i św.Bedy Czoigodnego. Ponadto ów.Izydor "De summo bono" i zapisane tu jako
"Orosius super Cantioa" prawdopodobnie przez błędne odczytanie rę kopisu /powinno byó bowiem raczej, jak w poprzednim spisie, poz. 6 /22 "Orlgenes super Cantioa oanticorum"3*.
- 462
Tak w ię c w k s ię g o z b i o r z e tym z p oczątków XVI w iek u , mamy d z i e ł a z a le d w ie 10 / l u b 1 1 , j e ś l i przyjm iem y O r o z j u s z a / ł a c i ń s k i c h Ojców K o ś o i o ła . P rz e d sta w io n y k a t a lo g k ra k o w sk i, j e d e n z w ie lu zaohowanyoh z t e g o c z a s u / k o n i e c XV w . / in w en ta r zy b i b l i o t e c z n y c h , wprowadza j u ż nas w o k r e s O d rod zen ia. D la o k r e su t e g o , z e w zg lęd u na brak w n in ie j s z y m r e f e r a c i e m o ż liw o śo i s z e r s z e g o om ów ien ia, o g r a n ic z ę s i ę t y lk o do p r z e d s t a w ie n ia n ie k tó r y c h danyoh lio z b o w y o h , z e sta w lo n y o h na p o d sta w ie o z ę śo lo w o j u ż o g ło sz o n y o h w c z e ś n ie j s z y c h badań3B, ja k t e ż na p o d sta w ie b i b l i o g r a f i i opracow anej w s p ó ln ie z d o o .d r h a b . J .C z e r n ia to w io z o w ą ^ ^ . O tóż w o k r e s ie od w prow adzenia do P o ls k i druku / 1 4 7 4 / do końca XVI w ie k u , b lo r ą c pod uwagę j e d y n ie d ru k i / p o l s k i e i obce ob ecn e w z b io r a c h p o l s k i c h / , znano j u ż u n as d z i e ł a 26 p r z e d s t a w i c i e l i p a t r y s t y k i ł a c i ń s k i e j i 25 p r z e d s t a w i c i e l i p a t r y s t y k i g r e o k i e j . Z Ojców ł a o i ń s k i c h w n a jw ię k s z e j l i c z b i e druków w z b io r a c h p o ls k ic h w tym c z a s i e w y stę p u ją d z i e ł a św .A u g u sty n a . P o cz y n a ją o od m ogunokiego druku "De c i v i t a t e D el" z 1473 r . j e g o p o s z c z e g ó ln e d z i e ł a czy t e ż "Opera omnia" w i e l o k r o t n ie w y stęp o w a ły w różn ych k s ię g o z b io r a c h p o l s k i o h . Oprócz św .A ugus ty n a w z b io r a o h p o ls k i c h sp o śr ó d ł a c i ń s k i c h Ojców i p is a r z y pa t r y s t y c z n y c h p r z e z d ru k i swych d z i e ł r e p r e z e n to w a n i b y l i : św.Am b r o ż y , św .G rz eg o rz W ie lk i , św .L eon W ie lk i, św .H ier o n im , R u fin z A k w ll e i, F i l i p P r e z b i t e r , ś w .H ila r y z P o i t i e r s , ś w .I z y d o r z S e w i l l i , św .W inoenty z L erynu, św .B eda C zc ig o d n y , B o e c j u s z , św .B en e d y k t , A u z o n iu sz , P r u d e a c ju s z , T e r t u l i a n , św .C y p ria n z K a r ta g in y , L a k ta n o ju sz , ś w .P a u lin z N o l i , S e d u li u s z , W enancjusz F o r tu n a tu s , Juw enkus, Paweł O r o z ju sz , K a sjo d o r , św .G rz eg o rz z T o u rs, Paweł D iak on .
N a to m ia st j e ś l i c h o d z i o lio z b o w y u d z ia ł druków pism Ojców
35 C z.M azur, L i t e r a t u r a p a t r y s t y c z n a w P o ls c e w o k r e s ie Odrodze n i a , "Summarium. Spraw ozdan ia TN KUL", nr 5 / 2 5 / z a rok 1976, L u b lin 1978, 1 7 - 2 2 .
36 J .C z e r n ia t o w ic z , Cz.M azur; R e c e p c ja an tyk u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o w P o l s c e . M a t e r ia ły b i b l i o g r a f i c z n e , t . l : XV-XVIII w. C z . i ł A utorzy 1 t e k s t y , L u b lin 1 9 7 8 , C z .2 : Problem y d o k tr y n a ln e i h i s t o r i a w czesn eg o c h r z e ś c ij a ń s t w a , L u b lin i 9 8 3 .
463
-K o ś c i o ł a , t o w zbadanych k s ię g o z b io r a c h p r z e d s t a w ia ł s i ę on n a s t ę p u ją c o /p r z y czym podawane dane o d n o sz ą s i ę do w sch od n ich i z a o h o - d n ic h Ojców i p is a r z y ł ą c z n i e / : n p. na 5 i3 p o z y c j i in w e n ta r z a b i b l i o t e k i b isk u p a w ło c ła w s k ie g o H .R ozrażew sklego*^^, 60 - to d z i e ł a Ojoów K o ś c io ła i p is a r z y s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i c h . W k s ię g o z b i o r z e z a ś b isk u p a P .T om ick iego^ ^ na 86 p o z y c j i , 8 - to d z i e ł a Ojców K o ś- o i o ł a . W k s ię g o z b i o r a c h p r o fe so r ó w Akadem ii K rakow sk iej p ism a Oj ców K o ś c io ła w y stęp o w a ły w z a i e ż n o ś o i od ic h o s o b is t y c h z a i n t e r e - sowpń naukowych, n ie m n ie j jed n a k spotykam y j e p raw ie w każdym k s i ę g o z b i o r z e . I t a k , n p. M arcin Biem z O lk u sza w sw ej b i b l i o t e o e l i o z ą o e j o k .lS O d z i e ł , m ia ł iO eg zem p la rzy pism Ojców K o ś c io ła . W b i b l i o t e o e M ich a ła S te n b e r g a z O le ś n ic y , l i c z ą c e j 70 d z i e ł , by
ł o ró w n ie ż iO egzem p la rzy pism p a tr y s ty c z n y c h ^ ^ . M aciej z M iecho wa /zm . w 1523 r . / , znany g łó w n ie ja k o le k a r z , na 248 p o z y c j i sw ej b i b l i o t e k i m ia ł 20 eg zem p la rz y d z i e ł Ojoów K o ś c i o ł a ^ . P r o f e s o r o w ie Akadem ii K rak ow sk iej p r z e k a z y w a li n a j c z ę ś c i e j swe z b io r y b i b l i o t e c e s w o je j "Alma M ater". W w yniku ty o h le g a tó w g ro m a d z iło s i ę w b i b l i o t e c e Akadem ii w i e l e d u b le tó w . I t a k , n p. pism a św .A u g u sty na b i b l i o t e k a o tr z y m a ła oo n a jm n iej po 9 p r o f e s o r a c h ^ . W b i b l i o t e ce t e j , w ed łu g H .B a r y c z a , "przew agę n ie w ą tp liw ą w śród d z i e ł t e o l o g ic z n y c h m ia ły w ydaw nictw a p a tr y s ty o z n e " * ^ . P o tw ie r d z a t o r ó w n ież a n a l i z a c h o c ia ż b y t y lk o k a ta lo g ó w W .W isłookiego^*^. D z i e ł a Ojców K o ś o io ła zn a jd o w a ły s i ę wówozas ró w n ie ż w b ib l i o t e k a c h p a r a f i a l nych i p ryw atnyoh k s ię ż y zajm u jąoych s i ę d u sz p a ste r stw e m . W b i b l i o te k a c h p a r a f i i d i e c e z j i k r a k o w sk ie j u s o h y łk u XVI w iek u zn ajd ow
a-37 L .G r z e b ie ń , B i b l i o t e k a b isk u p a H ieron im a R o zra żew sk leg o / 1 5 4 2 - 1 6 0 0 / , "Arohiwa, B i b l i o t e k i i Muzea K o ś o ie ln e " 2 2 /1 9 7 1 / 6 1 - 1 6 8 .
38 L .H a jd u k ie w io z , K s ię g o z b ió r i z a in t e r e s o w a n ia b i b l i o f i l s k i e P io t r a T om ick iego na t l e j e g o d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n e j , Wro- oław i 9 6 i , 1 4 4 -1 4 8 , 1 9 5 -2 4 6 . 39 W .S z a liń s k a , d z . c y t . , 2 2 7 ,2 4 8 . 40 L .H a jd u k ie w io z , B i b l i o t e k a M a d e j a z M iechowa, Wrocław 1 9 6 0 , 1 0 4 - i 0 5 , 2 5 i - 4 2 8 . 41 H .B a r y o z, H i s t o r i a U n iw e r s y te tu J a g i e l l o ń s k i e g o w ep ooe huma n izm u, Kraków 1 935, 5 9 9 . 42 Tamże 7 0 6 .
-- 464
ło s i ę ogółem ok. 2300 różnych d z i e ł * * . Z te g o jednak t y lk o około 128 to d z i e ł a Ojców K o ś c io ła . W b lb lio te k a o h prywatnych *^ ięży p a r a fla ln y o h plama Ojoów K o śo io ła występowały r z a d z ie j n iż w b i b lio te k a c h p a r a fia ln y c h , zapewne ze względu na oenę***. Na przykład "Operum epitome" św.Augustyna k osztow ało w P o lso e w XVI w. 20 f l o renów, podozas gdy wół k osztow ał 4 floreny***.
I n te r e s u ją c e może byó tak że porównanie stosunku p o ls k ic h 1 obcych wydań pism Ojców K o śo io ła w zb io r a c h p o ls k ic h , w o k r e sie O drodzenia. Tak w ięo na podstaw ie zbadanych n ie k tó r y c h k s ię g o z b io rów stw ie r d z o n o , że pisma 81 Ojoów K o śo io ła i p isa r z y w czesno c h r z e ś c ija ń s k ic h znano u nas w 48 wydaniach p o ls k ic h i 147 wyda n iach obcych. Jednakże same ty lk o znane u nas p a tr y sty c z n e druki b a z y le j s k ie /4 2 w y d ./ niem al p rzew yższają o a łą p o lsk ą produkoję drukarską w tym z a k r e s ie .
Przygotowywane szczeg ó ło w e z e s ta w ie n ia znanych u nas wówozas obcyoh druków p a tr y sty c z n y c h mogą t e dane n ie c o z m ie n ić , le o z ty lk o w jednym k ieru n k u . W zbadanych k się g o z b io r a c h XVI w ., głów n ie du chownych zajm ujących s i ę nauką, d z i e ł a Ojców K o śc io ła stan ow ią ok. 10% z a w a r to śc i, natom iast p o ls k ie druki tek stów p a tr y sty c z n y c h tó n ie s p e łn a 1% c a łe j rodzim ej p rod u k cji d ru k arsk iej te g o okresu.
Czesław Mazur
t i s J a g e llo n ic a e C r a o o v ie n sis, C raoovlae 1900. D la w c z e ś n ie j szego okresu zob. te g o ż : K atalog rękopisów B ib lio t e k i Uniwersy t e t u J a g ie llo ń s k ie g o , o z . 1 -2 , Kraków 1877-1891.
44 L iczba w y lic z o n a na podstaw ie danyoh zawartyoh w: E.H.Wyczawski, B ib lio t e k i p a r a f ia ln e w d i e o e z j l krakow skiej u sch y łk u XVI w ., PS 6 /1 9 5 3 -1 9 5 4 /, 114-142; 7 /1 9 5 5 /, 2 7 -6 8 , 159-173.
45 PS 7 /1 9 5 5 / 42.
465
-TEKTH LATEINISCHER KIRCHENVATER
IN POLNISCHEN SAMMLUNGEN DES MITTELALTERS UND DER RENAISSANCE /Zuaammenfassung/
Daa referat wurde auf der Grundlage der Analyae erhalten- gebllebener Bestand8verzeichniase und Katalog* hiatoriacher BHohersammlungen auagearbeitet.
Zu Beginn wurde die Tatsaohe unterstrlohen, dasa dle ersten Apostel des Chrlstentuma auf polniachem Boden Benediktiner waren, die die Chriatianiaierung Polena gleichaam mit der patristiachen Epoohe verbanden. Die Benediktiner legten auoh den Grund zur eraten der gegenwHrtlg bekannten BHohersammlungen in Polen. Daa aua dóm Jahre 1110 stammende Be8tandaverzeiohnia der Sohatzkammer des Krakauer Kapitela regiatriert auoh Texte der KirchenvHter, haupt- sHohlich des hl. Gregor d.Gr. Ein zweitea bekanntes mittelalter- llches BHoherverzeichnis ist auoh im Kodex des Krakauer Kapitela erhaltengeblieben und kann Z. Budkowa zufolge auf die Wende vom 12. zum 13. Jahrhundert datiert werden. Besitzer dieser BHcher- aammlung war wahrscheinlioh der Biachof Iwo Odrowąż. In diesem Verzeichnia finden aich unter den in 32 Kodexen enthaltenen 41 Titeln 13 Titel mit patrlstlschen Texten, von denen sioh 11 auf lateinische KirchenvHter beziehen. Da keine Hhnlichen Bestands- verzelohniase aua dem 13. und 14. Jahrhundert erhaltengeblieben sind, die patristische Werke in polnischen BHchersammlungen dieser Zeit beinhalten, kann man lediglich auf der Grundlage der erhal- tenen Kodexe von ihrer bezeugten Anwesenheit in den mittelalterli- ohen BHchersammlungen aprechen. GestHtzt auf diese Methode wurde das Auftreten der Werke des hl. Gregor d.Gr. in den damaligen BHchersammlungen dargestellt; wegen der zeitlichen Begrenzung des Referates wurden die anderen lateinischen VHter nur erwHhnt.
Dann wurde, urn auf dem Gebiet des Krakauer Milieus zu blei- ben, der Inhalt des von Pater I. Polkowski verHffentlichten drit- ten BHcherverzeichniaaea aus der Bibliothek des Krakauer Kapitels vorgestellt, das aua dem 15. Jahrhundert oder vom Beginn des 16. Jahrhunderts stammt und ausser Handschriften schon dle ersten DrHoke beinhaltet. Unter den 244 Einheiten dleaes Verzelchnisses finden wir Texte der KlrchenvHter in 30 Einheiten, die 70 Titel lateinischer KirchenvHter und patrlstischer Sohriftsteller um- fassen. Von diesen 70 Titeln beziehen sioh 34 auf dle Werke des hl. Augustin und 18 Titel auf die doppelt vorkommenden vollstHndi- gen Werke des hl. Gregor d.Gr. Danach finden wir im Verzeichnis je 5 Titel der Werke des hl. Hieronymus und von Boethius, je ein- mal die Homilien des hl. Ambrosius, des hl. Leo d.Gr. und des hl* Beda Venerabilis. Elnmal verzelohnet sind auoh Texte dea hl. Isidor und v<n Orosius /hier wahrscheinlioh ein Lesefehler: Origenes, da der Titel "Super Cantica" lautet/, und nooh einmal verzeiohnet ist Claudianus Claudius.
Dieser Katalog versetzt una aohon in die iienaiasancezeit. PHr diesen Zeltraum wurden auf der Grundlage frHherer Unterau- ohungen sowie Bibliographlen - J.Czernlatowioz, Cz.Mazur, Recepcja
466
antyku chrześcijańskiego w Polsoe /Dle Rezeptlon des ohristliohen Ałtertums in Polen/. Bd.I: 15.-18. Jh. Tell i: Autoren und Tezte, Lublin 1978; Tell 2: Doktrinelle Probleme und Gesohiohte des FrOhehristentums, Lublin 1983 - dle statistlsohen Angaben vorge- stellt, dle dle Druokausgaben der Klrohenv8ter ln Pełen und dle bel uns bekannten fremden Druokausgaben in dieser Zelt betreffen.
FHr diese %eit sind bel uns schon dis Werke von 25 Yertretern der latelnischen und 25 Yertreter der grieohisohen Patristik ln 48 polnlschen und 147 fremden Ausgaben bekannt. Unter den patris- tisohen Druoken stammen allein 42 Ausgaben aus Basel. In den untersuohten Bdohersammlungen treten sle in untersohledlichem Orade auf; anndhernd kann man ihren Bestand mit etwa 10% aller untersuohten Sammlungen angeben, dle hauptsdohlioh Personen ge- hHrten, welohe sioh mit der geistliohen Lehre besohHftigten.
