R O C Z N I K I T E O L O G IC Z N O -K A N O N IC Z N E T o m X X I , z e s z y t 1 — 1974
K S. JÓZEF HOM ERSKI
ŹRÓDŁO WODY ŻYW EJ
W PROROCKICH TEKSTACH ESCHATOLOGICZNYCH
Do bardzo ciekaw ych i oryginalnych obietnic prorockich dotyczą cych czasów eschatologicznych należą zapowiedzi pojaw ienia się ta je m niczej wody, w ypływ ającej ze św iątyni' J a h w e .: O bietnice te są tym bardziej znam ienne, że zn a jd u ją się w pism ach kilku proroków a m ia nowicie Ezechiela, Joela i D eutero Zachariasza.
N ajobszerniejszą i chronologicznie pierw szą jest w yrocznia Ezechiela 47, 1-12. Jej k ontekst stanow i tzw. Tora Ezechiela (40-48). W centrum Ziemi Św iętej (45, 1-9; 47, 13-23), pośród sym etrycznie rozmieszczo nych, odrodzonych i zjednoczonych pokoleń izraelskich (48, 1-29) stanie
nowe Jeru salem (48, 30-35a). W geom etrycznie oznaczonym środku M ia sta będzie się wznosić nowa św iątynia (40, 1 — 42, 20). W te j św iątyni, m ającej nowe praw o kultyczne (43, 10 — 46, 24), zamieszka Jahw e, K ról Izraela (43, 1-9). W ym ow nym w yrazem nowej rzeczywistości będzie zm iana nazw y Jerozolim y (48, 35b), a w idom ym znakiem — życiodajna woda, k tó ra w ytry śn ie spod progu św iątyni (47, 1-12). M ając n a uwadze treść, w yrocznię (47, 1-12)1 można podzielić nag§|fylg£g{j§ia^ Pierw sza (ww. 1-2) inform uje, że pod progiem św iątyni pojaw i się stru m y k ta jem niczej wody. Woda ta płynąc z praw ej strorffij ominie ołtarz całopSi lenia i sk ieru je się k u wschodowi. Z następnej perykopy (ww. 3-5) do w iadujem y się, że A nioł przew odnik i tłum acz prow adzi P roroka z bie giem strum ienia, czterokrotnie odm ierza odległość 1000 łokci i poleca Prorokow i przekraczać płynący strum yk. P rorok stw ierdza, że potok im dalej od św iątyni tym ma więcej wody i staje się rzeką, k tó rej za czw ar ty m razem nie był w stanie przebrnąć pieszo. P erykopa trzecia (ww. 6-12) to kom entarz, w k tó ry m Anioł plzew odnik mówi o życiodajnej mocy tej cudow nej wody. Zamieni ona nieurodzapie obszary pustyni judzkiej w ogród, którego drzew a będą rodzić co m iesiąc owoce, a ® h
1 Z u p ełn ie odm ienna treść w ierszy należących do najb liższego kon tek stu p o p rzed n iego (Ez 46, 19-24) i n astęp n ego (Ez 47, 13 — 48, 29) z osobną form u łą w stęp - ńą-(EŹ 4 7 |-1 3 )'n fe p ozostaw iają -g stp liw o ści, że te k st E z 47, 1-12 sta n o w i odrębną p eryk op ę. Z punktu w id zen ia k rytyk i tek stu p erykopa ta p o s ia J |||e k s t n ie bu- dzący w ięk sz y ch zastrzeżeń, zw łaszcza gdy chodzi o w iersze teologiczn ie ważne.
16 KS. JO Z E F H O M E RSK I
nigdy nie więdnące liście będą m iały własności Słone w ody
Morza M artwego przem ieni w zdrowe słodkie i spi£p§Kg że Morze to bę dzie obfitowało w ryby.
I
Trzy rzeczy są w tej wyroczni do rozważenia: jej w ym ow a teologicz na, zagadnienie oryginalności i kw estia w pływ u na inne tek sty n a tchnione.
W szystkie tek sty Pism a św., w których jest w z m p k a o wodzie, m a ją sobie właściw ą treść teologiczną. N iektóre zaś z n fih , i do tych w łaś nie należy teksfjEz 47, 1-12, są w yjątkow o pod ty m ig g lę d e m wyjfnowne. W wyroczni Ezechiela woda jest znakiem , przez któ ry ujaw nia się zbaw cze działanie wszechmocnego Boga. K ieruje się onó.. ku człowiekowi i jest w yrazem miłości Boga ku niem u. Z nak ten nadto w sposób b a r | dziej w ym ow ny niż inne w yraża praw dę, że Bóg jest absolutnym panem życia 2.
W wyroczni Ezechiela woda pojaw ia się w m iejscu obecności Boga, w św iątyni. Je st rzeczą charakterystyczną, że w przeciw ieństw ie do ta kich wypowiedzi Pism a św., jak Rdz 2, 10-14 czy Ps 46, 5 ów stru m y k w ypływ a spod progu św iątyni i jest bardzo m ały. Potężnieje dopiero po opuszczeniu Bożego sanktuarium i stopniowo przeradza się w coraz to potężniejszą rzekę życiodajnej wody. F akt ten daje niedw uznacznie do zrozum ienia, iż źródłem łask i błogosław ieństw a Bożego, jakie sprow a dza ta niezw ykła woda, jest m iejsce Bożej obecności. Cudowne działanie wody poza sanktuarium pozw ala wnosić, że św iątynia ze względu na mieszkającego w niej Boga nie jest św iętością zam kniętą. W zam iarach Bożych, w nowej rzeczywistości będzie służyć zarów no ludziom jak i zie mi, przekazując im błogosławieństwo Jahw e. W ym owa tego sym bolu zdaje się wskazywać, że dopiero w całkiem odrodzonej społeczności lu du Bożego, kiedy zaistnieje pełna harm onia między Bogiem a człowie kiem , sanktuarium -św iątynia jako m ieszkanie Jahw e będzie w pełni tym , czym ze swej istoty i z woli Bożej być powinno a m ianowicie m iej
scem prom ieniowania mocy Bożej niosącej życie tam , gdzie go nie ma, gdzie panuje śm ierć i m artw ota, oraz przynoszącej zdrowie tym , którzy go file m ają lub z powodu grzöchti cierpią. I ^ ś l taffjfeie po linii posłan nictw a Ezechielajgjktóre w yraża się przede w szystkim w w izji powoła nych do życia io ści zm arłych (37, 1-14)3.
2 Por. P. R e y r a o n d , L ’eau, sa v ie e t sa sig n ifica tio n dan s V Ancien T e
sta m e n t (VTS 6), L # |ij j ||j 9 5 8 , 239.
2R O D Ł O W O DY Ż Y W E J W T E K S T A C H E S C H A T O L O G IC ZN Y C H 17
Woda w::1^tch& j|§IEzechiela rozrasta ijsfe i potężnieje, mimo, iż nie m a dopływów. P rzyczyna tej cudow nej siły leży niew ątpliw ie w Bogu. N ikły stru m y k zöjffyna się w Jego św iąty n i i stam tąd czerpie moc sw e go cudow nego rozrostu. N ietrudno tu zauw ażyć bardzo bliskie podobień stw o idei, jakie istn ie je m iędzy tą wypowiedzią Ezechiela a w ierszam i z K sięgi D aniela (2, 34-35) opisującym i sen Nabuchodonozora, o kam ie niu, k tó ry oderw ał się od g óry albo m iędzy przypow ieściam i C hrystusa o ziarnku gorczycy i zaczynie (Mt 13, 31-33). Tajem ne, w ew nętrzne działanie Boga na ziemi, zwłaszcza gdy chodzi o rozrost Jego królestw a, w te n w łaśnie sposób się objaw ia.
N adzw yczajny fa k t życiodajnej w ody z w yroczni Ezechiela w cza sach eschatologicznych je st rów nież Ifgjrazem zbawczej potęgi dobrego Boga. Oto przez f i l i i żyw ioł okazuje On sw ą miłość ku człowiekowi. W praw dzie w te j w yroczni, poza w zm iafk ą o rybakach, nie m a mowy 0 ludziach, dla k tórych dokonuje się ów cud łaskaw ości Bożej, ale fakt, że A utor natchniogggjmówi o g r u n to w lij przem ianie pustynnych obsza rów położonych na wschód i południow y-w schód od Jerozolim y w zie mię urodzajną, świadczy niezbicie, że odrodzony lud Boży czasów osta tecznych otrzym a jako dowód miłości Bożej k ra j nowy, żyzny i płodhy ja k Eden. Nie będzie w nim ani skraw ka ziemi, na k tó rej spoczywałoby piętno przekleństw a i gniew u Bożego (pustynia judzka, Morze M ar twe) 4. Płodność bow iem i urodzaj w ST b yły znakiem pokoju i harm onii czło w fffii z Bogllfn. Ziemia, dzieło rą k Bożych, m ająca ze swego prze znaczenia być poddana człowiekowi (por. Rdz 1, 28) w nowej rzeczyw i stości nie może m u być nieprzyjazną, skoro Bóg przez nadzw yczajne łaski zbawcze doprow adził człowieka do wiecznej przyjaźni ze sobą 1 illip a rł z nim nowe przym ierze.
II
T ekst Ez 47, 1-12 je st w yrocznią pomyślności. Nie ulega kw estii, że mimo takich elem entów jak m ierzenie (ww. 3-5) czy objaśnienia Anioła przew odnika (ww. 8-12), które to czyny na pierw szy rzut oka mogą su gerow ać podobieństw o literackie z rozdziałam i 41-42 Tory Ezechiela, w yrocznię 47, 1-12 należy zaliczyć do te j sam ej kategorii eschatologicz
nych obietnic odrodzenia co teksty: Ez 34, 26-30; 36, 8-12. 30-36; 37,
25-28. W stosunku do innych perykop To|jjr Ezechiela (40-48) wyrocznia 47, 1-12 pod w zględem literackim jest najbliższa obietnicy wiecznej obecności Jah w e w św iątyni (43, 7-9). Poniew aż cała Tora Ezechiela
4 Por. W. R. F a r m e r , T h e G eo g ra p h y of E ze k iel’s R iv e r o f L ife , B A 19 (1856) 17-22.
18 K S. JO Z E F H O M E R SK I
i w szystkie w yżej w ym ienione obietnice odrodzenia uchodzą bezspornie za napisane przez Ezechiela, nic więc dziwnego, że rów nież wyrocznię 0 cudownej wodzie w ypływ ającej spod progu św iątyni przypisuje się tem uż pocieszycielowi w ygnańców w Babilonii. Uważając jed n ak Eze chiela za jej autora zastanaw iają się egzegeci nad problem em jej orygi nalności, nad ty m czy główna m yśl wyroczni 47, 1-12 w raz z |g j symbo liką pochodzi od samego proroka, czy też została przezeń zapożyczona.
Ogólnie uważa się, że główną ideę i symbolikę w yroczni sugerow ały prorokowi dw a czynniki: przekonanie, że w nowej rzeczywistości n astą pi całkow ita zm iana w arunków życia narodu w ybranego w Ziemi Świę tej oraz przekazane przez trad y cję a zachowane w literatu rze biblijnej 1 pozabiblijnej starożytne wypowiedzi o innej, lepszej rzeczywistości i rajskim dobrobycie.
Gdy chodzi o pierw szy czynnik, wyrocznia Ez 47, 1-12 m a rzeczy wiście n a uwadze najbardziej nieurodzajne tere n y palestyńskie (w. 8), położone na wschód (’el-hagg'liläh haqqadmonäh) od Jerozolim y, step
('al-hä'äräbäh) okolic nadjordańskich i Morze M artw e (’el-hajjäm m äh ham m üsä’im) s. Niezwykłe działanie wody płynącej spod św iątyni, dzię
ki tem u, że przeobrazi całkowicie okolice, gga których spoczęło przekleń stwo Boże (por. Rdz 19, 25), będzie aktem zbawczej dobroci Bożej. Akt ten w czasach ostatecznych usunie z Ziemi Św iętej wszelkie ślady gnie w u Bożego, czyniąc z niej Eden, krain ę obfitującą w e wszystko. Będzie to w yraz błogosław ieństw a Jahw e a zarazem znak nadejścia królestw a Bożego na ziemię. Realizm zatem opisu, k ry jąc y w sobie dobrą znajo mość geografii, topografii i hydrologii P alesty n y zdaje się dość przeko nyw ająco przem aw iać za tym , że skoro w koncepcji prorockiej urzeczy w istnienie się idei nowej ziemi czasów eschatologicznych m iało się do konać w granicach daw nej Ziemi Obiecanej, to cud je j przem iany m u siał zam knąć w sobie te szczegóły, o których mówi w yrocznia 47, 1-12. Do wypowiedzi literackich, w oparciu o które można sugerow ać za leżność w yroczni Ezechiela o źródle wody żyw ej od wcześniejszej lite ra tu ry biblijnej, należy przede w szystkim tek st Rdlz 2, 10-14. Chodzi tu o tradycję dotyczącą istnienia E denu-raju Bożego, m iejsca urodzajności ziemi i obfitości wody. M iędzy w yrocznią Ezechiela a tekstem Rdz 2, 10-14, który obecnie zalicza się do przekazanych przez trad y c ję frag m entów ówczesnej wiedzy o dalekich k ra ja c h 6, istnieje nie ty le podo>-5 P on .ew aż zwrot: ’el-hajjąrrLm sh hammjiaiHnL.!“ w k ieru n k u m orza w y p ro wadzone) n ie m a sensu i n a w et z punktu gram atycznego uchodzi za skażony, w oparciu o p rzek ład y L X X i P eś proponuje się następ u jącer jego brzm ienie: ’e l-
-h a m m u jim hahäwnüsim ( = do w ód gorzkich).
6 Por. C. W e s t e r m a n n , G en esis (BKAT 1), N eu k iręh en 1970, 292-296 zw ł. 293.
2 R 0 D Ł O W ODY liiÜ feifJ W T E K ST A C H ESCH A T O L O G IC ZN Y C H 1»
biefisitJKÖ słow ne (np. nähär jose’ (Rdz 2i 10) f i m a jim jose’łm (Ez 47, 1)) ile zbieżność idei w nich zaw artych. Rzeka E denu zraszająca ogród Bo ży uczyniła zeń m iejsce przysłow iow ej urodzajności. P o opuszczeniu ra ju dała początek czterem w ielkim rzekom, k tóre zaopatrzyły w wo dę cztery, tj. w szystkie regiony św iata. Obfitość wody, jak ą posiadała ra js k a rzeka, m iała niew ątpliw ie sw e źródło w ty m , że w ypływ ała z m iejsca, k tó re tra d y c ja prorocka a zwłaszcza Ezechiel określają jako ogród Boży, m iejsce przebyw ania Boga (por. Iz 51, 3; Ez 28, 13; 31, 9 itd . ) 7. W ydaje się więc rzeczą bardzo praw dopodobną, że prorok Eze chiel m ówiąc o now ej rzeczyw istości naw iązał do ra jsk ich trad y c ji i w odpowiednio zm odyfikow anej form ie nową Ziem ię Ś w iętą czasów escha- to logiczigpliiprzedstaw ił jako nowy Eden, ogród Boży.
In n y m tekstem , k ||r y m ógł nasupĄ^ T ^chjielow i głów ną m yśl w y roczni, jest bardzo Ifpfra pieśń zw ią lifia JB Isłużbą Bożą okresu sp rz e d . niewoli, a m ianowicie P s 46. W iersz &|ftej eschatologicznej pieśni o S y jonie mówi o radości, jak ą spraw ia M iastu Bożemu, będącem u siedzibą. Najwyższego, obfitość w ód (dosł.: nähär pHägäw = kan ały rzeki). Z kon te k stu tego w iersza w ynika, że w yraża on m yśl, iż obecność Boża jest nie tylko źródłem b^§§|}*pczeństwa i obronności m iasta, ale gw aran tu je jego niepokonalność, zapew niając dostatek wody i zw iązane z nią z a - jjilp iec zen ie ż y c ia 8.
Tę sam ą praw dę, że obecność B cfe jest źródłem obfitości w ody a więc- życia i płodności — znaków błogosławigjistwa Bożego, w ypow iadają rów nież inne Psalm y, jak: 36, 9; 65, 10 i 84, 7.
Idea obfitości życiodajnych z$ddeł w m iejscu przebyw ania Boga jest własnośdSb nie ty lk b autorów biblijnych. Np. poem at o B aalu i A nat ■ U garit mówi o bóstw ie El, siedzącym na źródle dwóch rzek pośród głów nych n u rtó w dw u oceanów ®.
Podobieństw o m yśli a naw et słów m iędzy w yrocznią Ez 47, 1-12 a w spom nianym i w yżej tekstam i sugeruje, że m ogły one nasunąć Eze chielowi m yśl o wodzie płynącej spod św iątyni jako znaku now ej rze czywistości. N ależy jed n ak zauważyć, iż mimo niew ątpliw ych podo b ieństw w yrocznia Ezechiela różni się od przytoczonych w yżej w ypo w iedzi przede w szystkim tym , że nie akcentuje w yłącznie obfitości wo dy ^ l l i i j l l a j ą c y m ze św iątyni strum ieniu, ale podkreśla pochod3|bme błogosław ieństw a, jakie tkw i w źródle św iątynnym , m ałym w -swych'
7 O E d en ie zob. W e s t e r m a n n, dz. cyt., 284-287. Por. także: D. N e i - m a n . E d e n .th e G a rd en o f G od, ,-Acta A n tiq u a” 17 (1969) 109-124.
8 Por. H. J. K r a u s , P sa lm e n (BK A T 15, 1), Neukirchen* 1961, 42-345. 9 „...El o f th e Sou rces o f th e T w o F lood s in th e m id st o f th e H e a d w a te r lp f" th e T w o (P o em s a b o u t B aal an d A n a th , translator: H. L. G i n s b e r g )
■20 K S. JO Z E F H O M ERSK I
początkach a poza św iątynią rozrastającym się n a taką skalę, że jest zdolne nieść życie i płodność (błogosławieństwo) naw et tam , gdzie pa nuje śm ierć fbezpłodndSć (przekleństwo). W yraźna różnica tkw i ró w nież w ty m , że błogosławieństwo Boże w postac|"Wody w w yroczni P ro ro k a z babilońskiego Tel Awiw jii||liiodzi poza św iątynię, m iejsce Boże go przebyw ania i obejm uje sw ym działaniem cały k raj, użyźniając go. Daje tym niedw uznacznie do zroggmjjenisjjg że Izrael może się spodzie wać, iż obfitejfełogosławieństwo spłynie nań jedynie z tego m iejsca, któ r e sobie Jahwje obrał na swe wieczne mieszkanie.
III
Idea obfitości wody jako sym bolu życia i płodności (błogosławień- stwa), zw iązana z obecn|p||ś||ą Boga, właściw a now ej eschatologicznej rzeczyw istości, tak w yraźnie podana w form ie w yroczni przez Ezechiela .nie pozostała bez echa w późniejszej lite ratu rz e biblijnej. U proroka Joela w kontekście w yraźnie eschatologicznym pojaw ia się obietnica ra jsk iej plodijSSSi ziemi palestyńskiej (4, 18a) a zaraz po niej zapowiedź:
„[....] a z dom u J a h w e w y p ły n ie źródło i n aw od n i dolin ę S zittim ” 10 (J1 4, 18b).
Nie tru d n o zauwftiżyć, że poza podobieństw em słow nym m yśl prze w odnia tej w yroczni jest niem al identyczna z głów ną m yślą obietnicy Ezechiela. Obie w yrocznie w skazują na to sam o pochodzenie życiodaj nej wody i w obydw u przypadkach jej moc sięga poza św iątynię i prze jaw ia się na obszarach zupełnie nieurodzajnych | | |
B ardzo bliska ta k pod względem sform ułow ań słownych, jak też idei i# Id en tyfik acja d oliny Szittim (hebr. Sitflm — apjicje) je st bardzo d ysk u to w a n a . J. T. M ilik (N o te s d ’e p ig ra p h ie e t de topograph i$% aĘ lktin ien n es. II — T o r
r e n t d es A cacias. J o e l TV, 18, R B 66 (1959) 353 nn.) id e n ty fik u je ją z w ä d i Q addü n,
położonym na w sch ód od góry O liw nej, k tóre w czasach bizan tyjsk ich n o siło n a zw ę n eh el Santaja. J. A. T hom pson (The B ook o f J o el (Interpreter’s B ib le, 6), 'N ash ville 1956, 760) sąd zi, iż chodzi o dolinę Cedronu (w ä d i en-N är). J. W ellhau - sen i J. A. B ew er u tożsam iali dolin ę S zittim z w ä d i •:s -S a n t, położonym n a zachód od B etlejem u . O becnie n iek tórzy z egzegetów w oparciu o te k st Zach 14, 8, który u w a ża ją za kom entarz do J1 4, 18 sk ło n n i są szuk ać tej d olin y m im o w szy stk o na zachód od Jerozolim y. Por. M. D e 1 c o r, L es sou rces d u D n u tero -Z a c h a rie e t ses
p ro ced es d ’e m p r u n t, RB 59ilH lill) 400. N a m a rg in esie teg o w iersza n ależy zw rócić
•uwagę, że w drugim w yd an iu B ib lii T y sią clecia tłu m a c zen ie jest n ie tylk o n ieu d a n e, ale sp rzeczn e z m yślą h agiografa. Chojäzi bow iem o teren bezw odny.
li Por. H. W. W o l f f , D e d e k a p ro p h e to n 2. Joel (BK A T 14, 2), N eu k irch en 1969, 99-101. W przekonaniu J. G raya (The K in g sh ip of G o d in th e P ro p h e ts and
P sa lm s, V T 11 (1961) 19 n.) m o ty w rajskiej rzeki w y p ły w a ją cej z m iejsca p rzeb y
w an ia B oga pochodzi z lokalnej tradycji jerozolim sk iej z czasów przedi^caelsjkfeh 3 m a sw o je źród ło w kan aan ejsk im m icie o B aalu.
M i t # # « } W ODY Ż Y W E J W T E K S T A C H E S C H A T O L O G IC ZN Y C H 21
przew odniej, a może naw et zależrjg od obydw u w yżej w spom nianych w yroczni (Ez 47, 1-12 i J1 4, 18), jest obietnica D eutero Zachariasza. W ostatniej w yroczni eschatologiczi||j o dość silnym zabarw ieniu apoka liptycznym (Zach 14) pojaw ia się zapowiedź:
„I sta n ie się, że w ty m dniu w y p ły n ą H $ H ży w e
część w k ieru nk u m orza w schodniego,
część jS tf P f k ie r u n k u morzajpaciŁdniego.
(Tak) b ęd zie w lecie i w okresie deszczów ” (Zach 14, 8).
W yrocznia D eutero Z achariasza zaw iera praw ie w szystkie poruszone dotąd m yśli. Źródłem , z którego pochodzi obfitość w ody w ypływ ającej z M iasta Świętego, jest obecność Boga. Ta życiodajna woda nie jest ty l ko darem dla Jerozolim y, ale stanow i własność całego k ra ju , bo cała ziem ia palestyńska dozna je j błogosławionych skutków .
O bietnica D eutero Zachariasza zawiera jed n ak pew ne nowe m yśli. P rzede w szystkim owej cudow nej wodzie daje bardzo ch arakterystycz ne określenie: m a jim -h a jiim ( = wody żywe). Ten h eb rajsk i zw rot we w łaściw ym sensie w yrazow ym m a następujące znaczenia: źródło, w oda źródlana (por. Rdz 26, 19; K pł 14, 5. 50. 51. 52; 15, 13 i Lb 19, 17) albo w oda płynąca lub ożyw iająca (por. P np 4, 15). W sensie przenośnym oznacza wodę dającą życie lub utrzym ującą przy życiu (por. J r 2, 13; 17, 13). U D eutero Zachariasza chodzi niew ątpliw ie o to dtugie znacze nie. T aki bow iem sens każe nadać tem u zw rotow i najbliższy kontekst **. Inną charakterystyczną cechą wyroczni tegoż anonim owego P roroka okresu po niew oli jest stw ierdzenie, że źródło w ody nie w ypływ a spod św iątyni, ja k u proroka Ezechiela czy Joela, ale z Jerozolim y. Je st to jed n ak tylko odm ienne sform ułow anie. W istocie bowiem m yśl jest ta sam a co u poprzedników . W edług zapowiedzi D eutero Zachariasza (Zach 14, 4-5. 9) już nie tylko św iątynia, ale cała Jerozolim a i cała zie mia będzie m ieszkaniem Boga. Pojaw ienie się zatem w ody żyw ej, w y pływ ającej z Jerozolim y, m a identyczną wym owę jak .w: obietnicach Ezechiela i Joela, gdyż wszyscy.'tHtt(J lokalizują jej źródło w mijjjscu, w k tó ry m Bóg jest w szczególny sposób obecny.
Nowością w yroczni D eutero Zachariasza jest również to, że bardzo oryginalnie określa obfitość owej życiodajnej w ody czasów eschatolo gicznych. P rzede l ü S i i t k i m zapowiada, iż popłynie ona z Jerozolim y na wschód i n a zachćgj, f r a j A topografię P alesty n y nie tru d n o zauw a żyć, że P rorok chce powiedzieć, iż ta cudow na woda pojaw i się w całym k raju . O bejm ie bow iem ziemie położone po obydwu stronach n atu ra l nego działu wodnego, k tó ry biegnie z północy poprzez Jerozolim ę na i* N a le ży w y ra zić żal, że w drugim: w yd an iu B ib lii T y siąclecia ten teologicz n ie w a żn y zw rot w p rzek ład zie zu p ełn ie MS^inął.
22 KS. JO Z E F K O M E RSK I
południe aż do Negebu. j^łwią obfitość wody potw ierdza nadto uwagą, że będzie jej pod d o s ta tk ||m cały rok kalendarzow y a więc nie tylko w po rze deszczów, ale ró w n ie fiy lecie, tj. wówczas, gdy przew ażająca w ięk szość palestyńskich potokovfc [Zamienia się w bezwodne doliny i suche wąwozy (w äd i)13.
Różnice, jakie zachodzą w w yrocäjiach mięc^cjr:: D eutero Z acharia szem z jednej a Ezechielem i Joelem z drugiej strony, p o ^ f f l j j ą jesz cze dobitniej w yjątkow ość czasów eschatologicznych, objaw iającą się w cudow nych skutkach obecności Bożej, a w yrażoną przez sym bol cu downego źródła wody, niosącej życie i błogosławieństwo płodności oraz urodzaju. W arto jednak zauważyć, że u w szystkich trzech proroków , tj. Ezechiela, Joela i D eutero Zachariasza treść wyroczni dotyczy ziemi- Mówią bowiem o cudzie obfitości wodly, k tóra w czasach eschatologicz nych z ziemi palestyńskiej uczyni ogród Boży. Nie ulega wątpliw ości, że suponują one uprzedni fakt oczyszczenia z grzechu ludzi, którzy będą zamieszkiwać te obszary. Ale ani o ty m oczyszczeniu, ani też o ludziach w yrocznie te w ogóle nie mówią. Tym czasem oczyszczenie z grzechu, tj. harm onia między Bogiem a człowiekiem stanow i conditio -sine qua non błogosławieństwa Bożego, jakiego dozna ziemia. Bez tego oczyszcze nia nie może być mowy o obfitości wody, a więc o płodności i urodzaj ności ziemi, w w arunkach palestyńskich w ym ow nym znaku błogosłal w ieństw a Bożego. Że w kortflj|cji proroków woda jest nie tylko sym bolem urodzaju (błogosławieństwa), ale rów nież znakiem oczyszczenia z grzechu oraz że cudowna obfitość wody w czasach eschatologicznych rzeczywiście suponuje uprzednie oczyszczenie ludzi z grzechu, dbwód tego znajdujem y we wcześniejszych w yroczniach eschatologicznych u Ezechiela i D eutero Zachariasza. Elechiel m ówiąc o w ew nętrznym odrodzeniu nowego Izraela zapowiada w im ieniu Jahw e:
„Pokropię w as w odą czystą, a b yście b yli c zy ści” (Ez 36, 25). D eutero Zahariasz zaś głosi:
„W tym dniu w y try śn ie źródło ijlw a r te dla dom u D aw id ow ego i dla m ieszk ań ców Jerozolim y
na (obm ycie) grzechu i n ieczy sto ści” (Zach 13, 1).
M ając powyższe tek sty na uwadze w ydaje się, iż można przyjąć, że w wyroczniach eschatologicznych tam , gdzie pojaw ia się woda jak o znak płodności i urodząju-^błogosławieństwa), należy równocześnie uw a żać ją za sym bol oczyszczenia człowieka z grzechu lub p rzynajm niej przypisać jej moc oczyszczającą. Pow rót bowiem człowieka do in ty m nego i bardzo bliskiego (jak w raju) gfbcowania z Bogiem i ra jsk a płod
13 Por. M. D e 1 c o r, Z ach arie (La S a in te B ibie, 8, 1), P a ris 1964, 616; J. H o 18 m e r s k i, K sięg a Z ach ariasza (PSStT 12, 2), Poznań 1968, 449.
2R O D Ł O W ODY ŻY W EJ W T E K ST A C H ESC H A T O L O G IC ZN Y C H 23
ność zigpii to dw ie nieodłączne oraz istotnie się uzupełniające treści pro rockich w iz || oczekiwanej eschatologicznej rzeczyw istościł4.
*
A naliza wyroczni prorockich o źródle wody żyw elj pozw ala zau w aj ź$iś-jdość daleko posuniętą zbieżność |§yśli przew odnich m iędzy om aw ia nym i wyżej tekstam i eschatologicznym i proroków a pierw szym i rozdzia łam i Księgi Rodzaju. Bóg przy form ow aniu pierw szej rzeczywistości stw orzył najpierw św iat a w nim w spaniały Eden (Rdz 1, 1-25). Później powołał do bytu człowieka. Jako dziecko Boże i król stw orzeń m iał on pielęgnować ogród B oży|(R dz Jt 26 — 2, 25). P ierw szjfpzłow iek w ierzając B ogitipbpełnił grzech i zniweczył harm onię, jak a była m iędzy Bogiem a całym stw orzeniem (Rdz 3, 1-24). D obry Bóg i zbawca w cza sach ostatecznych znów jed n ak objaw i swą stw órczą moc. Spraw i, że zaistnieje nowa, ostateczna rzeczywistość jako niepodzielne królow anie Boga. Ale powoła ją do b y tu w odw rotnej kolejności niż przed w iekam i. N ajpierw odrodzi w ew nętrznie człowieka, aby m ógł być nadal uprzyw i lejow aną istotą w now ej rzeczywistości. W tedy dopiero z ziemi uczyni ogród Boży. Tak w opisie ra ju , jak rów nież w przepow iedniach proroc kich o nowej fife iiy ^ ś to ś c i pojaw ia się sym bol w ody jako znak obec ności Boga, k tó ry oczyszcza z grzechu i ziem i d a j j urodzaj (błogosła wieństwo). Że ten w łaśnie sposób rozum ienia m yśli prorockiej z n a jM p swe uzasadnienie w natchnionej myśli późniejszych hagio|ff||£jjjg za do wód mogjjibosłaEyć now otestam entilB alw izja rzeki wody życia (itoTcfipv CScttoę liii;) , w ypływ ającej już n i e j l l o d progu św iątyni jerozolim
skiej, ani n | | i | | Jerozolim y, ale w prost z tro n u Boga i B aranka (Ap 22, 1-2). Sw. Jan opisując nową rzeczywijgbść czasów eschatologicznych po fakcie odkupienia- p rzejął od starotestam entalnych proroków w szyst kie! S Ł m e n ty ich w izji nowego człowieka i nowego św iata w raz ze zna kiem wody. O dpowiednio je zm odyfikował i na ostatnich k arta ch P i sm a św. naszkicow ał swój obraz nowej rzeczyw istości królestw a Boże go na z ie m i1S. Jego w izja nowego porządku naw iązuje bardzo w yraźnie
14 Por. S. Z e d d a, L ’e sca to lo g ia biblica, B rescia 1972, I, 63 n.
15 Por. A . J a n k o w s k i , A p o k a lip s a śto ięteg o Jana (P S N T 12), Poznań 1959, 283 n. P rzy okazji w a r to zw ró cić u w agę, że bardzo s ię d ysk u tu je problem , czy E w a n g elista w te k śc ie J 7, 38: „[...] jak P ism o rzekło: stru m ien ie w od y ży w ej p o p łyn ą z jego w n ętrza ” czyn i alu zję do k tóregoś z om aw ian ych w y ż ej te k stó w b ib lij nych. Zob. P. G r e 1 o t, R B 66 (1959) 368-374; 70 (1963) 43-51; M. E. B o i s m a r d , RB 65 (1958) 523-546; 66 (1959) 374-378; J. P. A u d e t. R B 66 (1959) 379-386; A. F e u i l l e t , L e s fle u v e s d ’eau v iv e d e Jo., VII, 38, w : P a ro le d e D ieu e t s a - fjjrdoce. E tu d e s p r e s e n te e s a S. E x. M gsr. W eb er), T o u m a i—P aris 1962, 107-120. W zm ian ka o w ie lk ie j rzece, k tóra w y p ły n ie z m iejsca n ajśw iętszego, znajdu je się rów nież w j U j f e c h p ozab ib lijn ych okresu zn aczn ie późniejszego. Zob. J. T. M i -1 i k, T r a tte d e v a s e s (m s k t k ljm ), R B 66 (-1959) 567-575.
24
do treści ..pierwszych k art Biblii, dającej obraz św iata, k tó ry dopiero co wyszedł z rą k Boga.
s f j j f t s D'EAU VIVE
DŚHNS LES TEXTES ESCHATOLOGIQUES DES PRO PH ETES R e s u m e
L ’objet d e l“iśtude e s t la p ericope E z 47, 1-12, a n a ly see par l ’auteur B u s ses trois aspects: asp ect th ś o lo g ią u fi son original!te et son in flu en ce sur la litteratu re b ib liq u e ulterieu re. Ip m p o r ta ffle thćologiąuĘ; de l ’oracle r esid e dan s le fa it qu e l ’eau prenant sa sou rce au seu il du tem p le e st un sig n e m a n ifesta n t la p resen ce d e D ieu q u i apportera, quand v ien d ro n t le s tem p s esch atologiq u es, sa benediction ä son p eu p le et assurera la fertility ä tou t le p ays, p rin cip a le m e n t au d esert et ä la Mer M orte dont il fera le jardin divin. L e fa it su p p o se śv id em m e n t la rem ission des pćchćs e t la p u rification des h u m ain s. P ro fessa n t c et oracle, le p ro p h ete restait probablementfcsWus l ’in flu en ce des id ees du liv re d e la G en ese 2, 10-14 e t d u jP sa u - m e 46, 5. S on te x te ä lui in flu a par la su ite sur d’au tres oracles du m e m e ca- ractere, form vllles par les p rop h etes Joel (4, 18), D eu tero-Z ach arie (14, 8) et sur la derniere vision apocalyptiqu e du N ou veau T estam en t, tr a n sm ise par le L iv re de I M B M 1-2). L es id ees p rin cip a les au su jet de la source d’eau v iv e rappelen t, dans ces te x tes, la descrip tion de la creation dans le Livre de la G enese.
