Magdalena ZAWADZKA (Warszawa, UW)
KILKA UW AG O WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ KRYTYCE RZYMSKICH WIDOWISK
(Na podstawie: De specfncM/M Tertuliana, De spectacn/is Nowacjana, De gM&ernnńcne De; V / Salwiana z Marsylii)
„M M /ernte ve/ crintinitn: ve//ZagitiorMm e^t, ^nod i'n specfacti/is non ji';"'
Wszelkiego typu widowiska stanowiły bardzo istotny element rzeczywistoś ci społecznej i politycznej cesarskiego Rzymu a organizowane pod byle pretek stem /ud; circenyey, mnnera g/ndń:;<?r;n czy /nd; scnenic; ściągały do cyrków, amfiteatrów i teatrów tłumy spragnione niewybrednej, ale za to darmowej rozrywki^. Taki sposób spędzania wolnego czasu nie cieszył się uznaniem ludzi wykształconych, o czym świadczyć mogą słowa Seneki:
„Nihil vero tam damnosum bonis moribus quam in aliquo spectaculo desidere; tunc enim per voluptatem facilius vitia subrepunt"^.
To co dla Seneki było przede wszystkim sprawą etyki i estetyki, dla autorów wczesnochrześcijańskich stanowiło już problem wiary i nie lada wyzwanie duszpasterskie. Należało bowiem odwieść wiernych od udziału w widowiskach pogańskich, nie mogąc równocześnie całkowicie wypełnić powstałej w tym miejscu luki. Wykształceni chrześcijanie bowiem rezygnując z tego, co ofero wała pogańska kultura wysoka, mieli do dyspozycji coraz lepiej się rozwijającą literaturę chrześcijańską, prości zaś amatorzy igrzysk i mimów na takie zamien niki liczyć nie mogli.
Najsłynniejszym chyba i najczęściej cytowanym utworem chrześcijańskim skierowanym przeciwko uczestnictwu wyznawców Chrystusa w widowiskach jest traktat De specfacM/M napisany pod koniec II wieku przez Tertuliana^, nazywanego przez niektórych współczesnych badaczy ojcem niechęci Kościoła
' Salvianus Massitiensis, De gahernahone Del VI 10, SCh 220, 366.
Por. J. Carcopino, Życie codzienne Rzymie w okresie rozkwita cesarstwa, tłum. M. Pąk- cińska Warszawa 1966, 196-236.
Epistain 7, 2. Z niechęcią do igrzysk odnosił się także Ptiniusz Młodszy, który w [iście IX 6 pisa): „Circenses erant, quo genere spectacuh ne [evissime quidem teneor. Nihit novum, nihi) varium, nihił, quod non semeł spectasse sufficiat".
4 Por. De specfacidŁ!, ed. E. Dekkers, CCL 1, 227-253, tłum. W. Myszor, PSP 5, Warszawa 1970, 79-113.
wobec teatru^. Około poł. III wieku powstało przypisywane obecnie Nowacja- nowi, a zachowane pod imieniem Cypriana kołejne dziełko zatytułowane De omawiające tę samą problematykę, z którą 50 łat wcześniej zmie rzył się Tertułian. W niniejszym artykułe zajmiemy się jeszcze jednym tekstem dotyczącym widowisk, który mimo, iż nie jest odrębnym traktatem, objętością i kompozycją nie ustępuje pismom Tertułiana i Nowacjana, a mamy tu na myśłi VI księgę De gM&ernahoHe Der Salwiana z Marsylii?. Nie brakuje oczywiście i u innych łacińskich autorów wczesnochrześcijańskich wzmianek na temat widowisk^, ograniczymy się jednak tylko do wyżej wspomnianych utworów, gdyż szczegółowe przebadanie wszystkich łacińskich dzieł antyku chrześcijań skiego pod kątem ich stosunku do igrzysk i przedstawień znacznie przekroczy łoby ramy tego artykułu.
Na pierwszy rzut oka dziwić może dobór tekstów tak odległych od siebie w czasie; od powstania dzieła Tertułiana do napisania De gH&ernnńowe Del Sałwiana upłynęło bowiem bez mała 250 łat i nie trzeba być wybitnym znawcą historii tamtego okresu, by zdawać sobie sprawę, jak wiełe w tym czasie doko nało się przemian zarówno w Kościele, jak i w całym Cesarstwie. Rzeczywiście, gdybyśmy miełi do czynienia z tekstami od siebie niezależnymi, pisanymi jedy nie na podstawie doświadczeń autorów, znalezienie wspólnej płaszczyzny dła ich anałizy byłoby bardzo trudne, jednakże utwory Tertułiana, Nowacjana i Salwiana są ze sobą ściśłe powiązane i w każdym następnym odnajdujemy echa poprzednich^, co pozwała przypuszczać, że w przypadku Nowacjana i Sałwiana są raczej efektem siedzenia w bibliotece, niż na widowni amfitea tru'". Nie odbiera to nam jednak przyjemności czytania, gdyż u naszych autorów wykształcenie retoryczne idzie w jrarze z porywczą naturą i niemałym tempe ramentem, więc argumenty, chociaż podobne, u każdego z nich brzmią trochę inaczej. Nie bez wpływu pozostaje też charakter poszczególnych utworów;
pi-Por. V. Power, Temdiinn.' faiher o / Ciericni /tnancMfy foword ihe Theatre, „Educationa) Theatre Journa]" 23 (1971) 36-50.
6 Por. De spectactdis, ed. G.F. Diercks, CCL 4, 167-179, przekład zbiorowy, „Meander" 57 (2002) 69-75 ; A. Kwaczek, „De spectacaiis" Nowacjana - kompozycja, wzorce, odniesienia, tamże, s. 77-85; M. Eder, 7rakiai Nowacjana „O widowiskach" - kiika uwag o tekście i aaforze, tamże, s. 59-68.
Por. De giihernaiione Dei VI, ed. G. Lagarrigue, SCh 220, 358-429.
8 Wystarczy wspomnieć tu chociażby TLrpositio psaimi CNV7/7 (5, 28, PL 15, 1327-1328, łub CSEL 62, 97) Ambrożego z Mediołanu czy Conjessiones Augustyna, w których m.in. czytamy: „gurges tamen morum Carthaginiensium, quibus nugatoria fervent spectacuła, absorbuerat eum insania circensium" (VI 7, CCL 27, 80-81).
9 O wpływie twórczości Tertułiana na Sałwiana z Marsytii por. J. Wałtzing, Terfuiiien ei Saiwen, „Le Musee Bełge" 19 (1920) 39-43.
W przypadku Sałwiana możemy z całą pewnością stwierdzić, że wiadomości dotyczące wałk gładiatorów czerpał z wcześniejszych pism, gdyż w czasie, gdy powstawało jego dzieło De gaher- natione, mimem giadiatoria były już w całym Cesarstwie zakazane.
smo Tertułiana to traktat praktyczno-ascetyczny, De Nowacjana ma charakter Hstu pasterskiego, zaś De gM&ernańone Dei Saiwiana jest dziełem historycznym z wyraźnie zarysowaną tezą teologiczną, której podporządkowa ny jest również passus o widowiskach. Przejdźmy zatem do anałizy treści oma wianych utworów, a przekonamy się, że CMH! fres /hciMnf ić/em, non esf /dem.
Głównym zarzutem wysuwanym przeciwko widowiskom, a w szczegółności igrzyskom cyrkowym, jest ich ścisły związek z rełigią pogańską i uroczysta oprawa na każdym kroku związek ten podkreślająca^. Tertułian w rozdzia łach V i VI swego traktatu bardzo skrupulatnie przedstawia pochodzenie i nazwy poszczegółnych świąt i związanych z nimi igrzysk po to, by wreszcie te obszerne wywody następująco skonkłudować:
„Sed de idołatria nihił differt apud nos, sub quo nomine et tituto, dum ad eosdem spiritus perveniat, quibus renuntiamus. Licebit mortuis, iicebit deis suis faciant, perinde mortuis suis ut diis faciunt; una condicio partis utriusque est, una idoiatria, una renuntiatio nostra adversus idoiatrian"*^.
Następnie, w VII rozdziałe opisuje oprawę i przepych towarzyszące rozpoczęciu igrzysk, rozdział natomiast VIII poświęca opisowi cyrku, gdzie „singuła orna- menta circi singuła templa sunt"^. Przekonuje przy tym współwyznawców:
„Animadverte, Christiane, quot nomina inmunda possederint circum. Aiiena est tibi regio, quam tot diaboii spiritus occupaverunt"'^.
W rozdziałe IX z kołei przechodzi do omówienia przedstawień teatrałnych (/ndi scnenic:'), i jak w przypadku igrzysk zaczyna od ich proweniencji, opisując miejsce, w którym się odbywają i dowodząc, że teatr też nie jest wołny od grzechu idolatrii, albowiem „theatrum proprie sacrarium Veneris est"*^. Roz działy wreszcie XI i XII poświęca odpowiednio zawodom sportowym i wałkom gladiatorów*^. Jak mogliśmy zauważyć, Tertułian w rozdziałach V-XII przed stawia pełny przegląd widowisk z podziałem na poszczególne kategorie, zwra cając baczną uwagę na tkwiące w nich elementy bałwochwalstwa. Uznanie budzi jasność i rzetelność Tertulianowego wywodu, popartego także wiado mościami zaczerpniętymi z dzieł autorów pogańskich^.
Śmiało możemy stwierdzić, że opinie pozostałych dwóch autorów na temat przejawów pogańskiego kultu we wszystkich typach widowisk są zbieżne
" Opis uroczystej procesji rozpoczynającej wyścigi rydwanów możemy przeczytać m.in. u Owidiusza w A mores III 2.
'2 Tertuiiianus, De jpectncu/is 6, 4, CCL 1, 233. " Tam że 8, 3, CCL 1,234. " Tam że 8, 7, CCL 1,234. '3 Tam że 10, 3, CCL 1,236. Por. tamże 11-12, CCL 1, 237-239. '2 Por. tamże 5,1-2, CCL 1,231-232.
z poglądami Tertuiiana, chociaż nie zostały przez nich tak wyczerpująco przed stawione; posłuchajmy zatem Nowacjana:
„Quod enim spectacuium sine idoio, quis iudus sine sacrificio, quod certamen non consecratum mortuo? Quid inter haec Christianus fideiis facit, si idolatriam fu- git?".
Sałwian natomiast bałwochwałstwu poświęca znacznie mniej uwagi, niż jego poprzednicy, w swym dziełe skupia się bowiem przede wszystkim na upadku obyczajów, który, według niego, jest między innymi obrazowany przez stosunek do igrzysk. Znamienne jest to, że w De gMhernnhone De: ani razu nie występuje wyraz ńźo/afrtn, podczas gdy u Tertułiana w De specfncM/ts występuje on aż 25 razy*", zaś w utworze Nowacjana sześciokrotnie^". Nie może tu być argumentem wyjaśnienie, że w czasach Sałwiana termin ten wyszedł już z użycia, ałbo, że nasz autor z sobie tyłko znanych powodów wcałe go nie używał, gdyż w jego dziełe złe/ Ecc/e^M/n słowo to występuje dwukrotnie^*. Wzmianki na temat bałwochwalstwa są u Sałwiana mniej liczne i prawdopo dobnie inspirowane lekturą Tertułiana i Nowacjana^. Pisał on bowiem:
„Dubium enim non est quod taedunt deum utpote idoiis consecratae. Cotitur namque et honoratur Minerva in gymnasiis, Venus in theatris, Neptunus in cir- cis, Mars in harenis, Mercurius in palaestris, et ideo pro quaiitate auctorum cuitus est superstitionum: quicquid immunditiarum est, hoc exercetur in theatris, quic- quid iuxuriarum in paiaestris, quicquid immoderationis in circis, quicquid furoris in caveis"23.
Zastanówmy się chwiłę nad przyczynami, dła których Tertułian tyłe miejsca i energii poświęcił śledzeniu i piętnowaniu idołatrii w każdym niemal elemencie widowisk publicznych, natomiast Sałwian mógł sobie pozwolić na jedynie zdawkowe o niej wspomnienie. Otóż odbiorcy dzieł Tertułiana żyłi jeszcze w świecie w dużej mierze pogańskim, w którym ciągła obecność rzymskich bóstw i ich kultów była na porządku dziennym; traktowali je po prostu jako stały, choć niezbyt groźny element rzeczywistości; aby zmienić to podejście, należało, jak to uczynił Tertułian, przy pomocy systematycznego wykładu nadać właściwą rangę pomijanym i niedostrzeganym dotąd zjawiskom, nazy wając niektóre rzeczy po imieniu, oraz wytłumaczyć, że to, co uchodzi po wszechnie za niewinną rozrywkę, jest grzechem. Sałwian natomiast nie musiał
'8 Novatianus, De specraca/ŁS 4, 2, CCL 4 , 17t, gdzie znajdujemy też informacje historyczne, wzorowane najprawdopodobniej na TertuHanie.
Por. G. Ctaesson, /ndex rerfuManerts, II, Paris 1975, 705.
2° Por. /ndex nommutn, yer&crurn et /ocattonam /Waranam/, CCL 4, 318. 2' Por. L. Rochus, La /ataafe de Sahaen, BruxeHes 1934, 17.
22 Por. Waizing, s. 40-42.
się już zmagać z takimi kwestiami, gdyż swe dzieło tworzył w czasach, gdy to chrześcijaństwo było już rełigią panującą, a pozostałości dawnych kułtów sta nowiły jedynie reiikt minionej epoki. Od stwierdzenia obecności ełementów pogańskiego kułtu w widowiskach, niedałeka jest droga do zamieszania w nie diabła, który, zdaniem autorów, zapewne znacznie skuteczniej oddziaływał na wyobraźnię wiernych, niż nie tak znowu groźnie wygiądające, oswojone przez łiteraturę i sztukę bóstwa pogańskie. Nasi autorzy podkreśłają przewrotność zła, które, dzięki temu, że jest zmieszane z przyjemnością, łatwiej ogarnia dusze nieświadomych widzów^"; zauważmy, jak bardzo jest to zbieżne z przytoczony mi we wstępie refłeksjami Seneki.
Ełementem obecnym we wszystkich omawianych przez nas tekstach jest rozumienie udziału w przedstawieniach w kategoriach sprzeniewierzenia się chrześcijaństwu, oraz pozostawienia Chrystusa na rzecz diabła. Tertułian z właściwą sobie skrupułatnością dowodzi, że formuła chrzciełna, w której jest mowa o wyrzeczeniu się diabła, odnosi się do idołatrii, a co za tym idzie, do widowisk:
„Cum aquam ingressi Christianam fidem in iegis suae verba profitemur, renun- tiasse nos diaboło et pompae et angelis eius ore nostro contestamur. Quid erit summum atque praecipuum, in quo diaboius et pompae et angeii eius censeantur, quam idoiatria? (...) igitur si ex idotatria universam spectacuiorum paraturam constare constiterit, indubitate praeiudicatum erit etiam ad spectacuia pertinere renuntiationis nostrae testimonium in iavacro, quae diaboio et pompae et angeiis eius sint mancipata, sciiicet per idolatrian"^.
Widzimy, jak starannie przeprowadzony jest ten wywód, Tertułian unika tu wszełkich niedopowiedzeń i skrótów myśłowych tak, by nawet niezbyt biegły w filozoficznych spekulacjach czytelnik, prowadzony za rękę, krok po kroku doszedł do tych samych wniosków. Nowacjan zaś rezygnuje z przedstawiania nam pełnego toku rozumowania, zadowalając się jedynie wnioskiem:
„Et cum semet iiii renuntiando rescissa sit res omnis in baptismate, dum post Christum ad diaboii spectacuium vadit, Christo tamquam diaboio renuntiat"^. Najciekawiej rozwiązał tę kwestię Sałwian, który, by wydatnie wzmocnić siłę swoich argumentów, ucieka się do pewnej manipułacji modyfikując treść
2" Tertuliianus, De specMcu/Ł! 27,4, CCL 1, 250: „nemo venenum temperat felie et elieboro, sed conditis pulmentis et bene saporatis, et piurimum duicibus id maii inicit. Ita et diaboius ietaie quod conficit rebus dei gratissimis et acceptissimis imbuit"; Novatianus, De rpectacuiis 4,4, CCL 4, 171-172: „Idoiatria, ut iam dixi, iudorum omnium mater est, quae, ut ad se Christiani veniant, bianditur iiiis per ocuiorum et aurium voiuptatem [...]. Ita diaboius artifexquia idoiatriam per se nudam sciebat horreri, spectacuiis miscuit, ut per voiuptatem posset amari".
Tertuiiianus, De specłacuKs 4, 1-3, CCL 1, 231. 25 Novatianus, De specMcM/ts 4, 3, CCL 4, 171.
formuły chrzcielnej^, uwałnia się w ten sposób od konieczności drobiazgowego dowodzenia swoich racji, a jednocześnie uzyskuje znacznie mocniejszy efekt, niż rezygnujący z takich sztuczek Tertułian. Biskup bowiem pisał:
„łn spectaculis enim apostatio quaedam fidei est, et a symboli ipsius et caelestibus sacramentis letalis praevaricatio. Quae est enim in baptismo salutari Christiano- rum prima confessio? Quae scilicet nisi ut renuntiare se diabolo ac pompis eius et spectaculis atque operibus protestentur? Ergo spectacula et pompae etiam iuxta nostram professionem opera sunt diaboli"^.
We wstępie do niniejszego artykułu pisałiśmy, że kułtura chrześcijańska nie stworzyła w pierwszych wiekach swego istnienia żadnej alternatywy dła pu blicznych widowisk. Nie znaczy to jednak, że nasi autorzy nie proponowałi chrześcijanom, którzy zrezygnują z uczestnictwa w pogańskich uroczystoś ciach, niczego w zamian. I tak Nowacjan zachęca do kontemplowania piękna wschodów i zachodów słońca, zmiennego uroku gwiazd, a także nieprzebra nego bogactwa przyrody, z którym nie może się równać żadne dzieło człowieka, wykazując przy tym, jak wiele opowieści znacznie ciekawszych od tych wysta wianych w teatrach, można znaleźć w Biblii:
„Scripturis, inquam, sacris incumbat christianus fidelis: ibi inveniet condigna fidei spectacula"^.
Tertułian zaś każę współwyznawcom szukać przyjemności w wierze, prawdziwej wołności, jaką może dać tyłko pogarda dła świata doczesnego, oraz w czystym sumieniu, ałbowiem „haec spectacuła Christianorum sancta perpetua gratui- ta"3°. Warto odnotować, że stosuje przy tym frazeologię żywcem przeniesioną z opisów igrzysk, mamy tu zwroty „cursus saeculi intuere", „metas consumma- tionis exspectare", „societates ecclesiarum defenere", co ma być alternatywą dła miłośników wyścigów rydwanów. Zwolennikom przedstawień i literatury po gańskiej proponuje zwrócenie się ku dziełom autorów chrześcijańskich, które mają tę przewagę nad pogańskimi odpowiednikami, że głoszą prawdę. Amato rzy zaś walk pięściarskich i zapasów mogą podziwiać zmagania bezwstydu z czystością, czy okrucieństwa z miłosierdziem. Passus ten kończy się bardzo
Co ciekawe, w analogicznych formułach cytowanych przez innych autorów nie występują jpecMca/a; i tak u Ambrożego (T/ejfamercn I 4) mamy: „Abrenuntio tibi, diabole, et operibus tuis et imperiis tuis"; w dziełku Praedashnanzs (3, 7) czytamy: „abrenuntio omnibus pompis diaboli et voluptatibus eius"; Cezary z Arles zaś (Sermo 12, 4) pisze: „Quando enim interrogatus est: «Abrenuntias diabolo, pompis et operibus eius»? Jak widać z powyższych przykładów, formuła wyrzeczenia się diabla nie miała sztywno ustalonej treści i dopuszczała łekkie modyfikacje i rozwinięcia, co wykorzystał Salwian, by zyskać bardzo mocny argument przeciw przedstawie niom.
2* Salvianus, De gahemanone De; VI 31, SCh 220, 382. 29 Novatatianus, De jpec;aca/;i! 10, 1, CCL 4, 178. 3° Tertułlianus, De spectaca/rs 29, 3. CCL 1, 251.
mocnym akcentem, którym są słowa skierowane do spragnionych widoku krwi na arenie amfiteatru: „vis autem sanguinis ałiquid? Habes Christi"^.
Dwa z omawianych przez nas utworów wieńczy motyw Sądu Ostatecznego jako wspaniałego, wielkiego i przyćmiewającego wszystko widowiska. O iłe Nowacjan traktuje ten temat dość zdawkowo, to Tertuiian daje się ponieść temperamentowi i wykorzystuje tę okazję, by raz jeszcze rozprawić się ze światem pogańskim. Wyraźnie rozkoszuje się wizją wiełkich tego świata tra wionych piekiełnym ogniem. Z ironią przedstawia ich zaskoczenie, gdy zamiast przed trybunałem Radamantysa i Minosa, stają przed obliczem Chrystusa. Nie tylko poganie stają się aktorami tego przejmującego spektaklu, bo Tertuiian, zapędziwszy się w swej polemicznej pasji, włącza weń też Samarytan, którzy muszą ponieść karę za wszelkie krzywdy wyrządzone Chrystusowi. Warun kiem, jaki trzeba spełnić, by móc cieszyć oczy tym widowiskiem nad widowis kami jest wyrzeczenie się marnych jego namiastek organizowanych przez pre torów, konsulów, kwestorów czy kapłanów^.
Trudno z całą pewnością stwierdzić, na ile stopniowy spadek zainteresowa nia widowiskami był wynikiem podobnych polemik, podejmowanych przez najwybitniejsze umysły tamtych czasów. Argumenty te zapewne nie pozosta wały bez wpływu na decyzje chrześcijańskich władców, którzy najpierw znacz nie ograniczali zasięg najkrwawszych typów widowisk po to, by wreszcie cał kowicie ich zakazać^. Faktem natomiast jest, że pogańskie igrzyska w swym dawnym kształcie, jako nieodłączny element rzymskiego świata, musiały wraz z tym światem ustąpić miejsca nowej rzeczywistości.
QUEM IN MODUM AUCTORES VETERES CHRISTIANI SPECTACULA REPREHENDERINT
/De jpectacM/żr Tertulliani, De ypecfacM/żs Novatiani, De gM&errtaficrte Del VI Salviani Massiliensis]
(Argumentum)
Hac in dissertatione de tribus commentationibus, quae sunt Tertulliani De ^pec- facH/is, Novatiani De speclactt/M atque Salviani Massiliensis De ga&er/iańo/ie De/ liber sextus, disputatur necnon animus auctorum christianorum veterum erga cir- censes, munera ludosque scaenicos, qualis fuerit, multis exemplis demonstratur.
Tamże 29, 5, CCL 1, 252.
32 Por. Novatianus, Despectacu/is 10, CCL 4,178-179 ;Tertullianus, Despectaca/t: 30, CCL 1, 252-253.
33 Na Wschodzie kres walk gladiatorów datuje się na koniec IV wieku, na Zachodzie zaś munera zostały zniesione edyktem Honoriusza w 404 roku.
