Rzadkie choroby genetyczne
Katarzyna Jaśkiewicz
Każdy przyszły rodzic patrzy w przyszłość z nadzieją, że jego dziecko będzie mądre, dobre, a przede wszystkim zdrowe. Aktualny poziom medycyny pozwala poradzić sobie z wieloma chorobami i ich następstwami. Ponadto przyszłe mamy są coraz bardziej świadome swego stanu i dbają zarówno o siebie, jak i o dziecko, które noszą pod sercem, co również ma zbawienny wpływ na jego rozwój i przyszłe zdrowie. Niestety bywają sytuacje, których nikt nie jest w stanie przewidzieć, a także choroby, na które zarówno lekarze, jak i rodzice nie mają wpływu. Mowa tutaj o rzadkich chorobach genetycznych u dzieci.
Czym są choroby genetyczne?
Choroby genetyczne są skutkiem zaburzeń w obrębie jednego lub wielu genów, które są wynikiem mutacji. Za mutację uważa się nieoczekiwaną zmianę ilości materiału genetycznego w komórce.
Może to być spowodowane wirusem lub błędem w procesie zwanym crossing-over, polegającym na wymianie odcinków chromosomów w swoim obrębie.
Choroby genetyczne mogą, ale nie muszą być dziedziczone z pokolenia na pokolenie.
Choroby niedziedziczne dotyczą zmian w obrębie komórek somatycznych DNA. Oznacza to, że osoba dotknięta chorobą genetyczną niedziedziczną nie może jej przekazać swojemu potomstwu.
Choroby dziedziczne zaś dotyczą zmian we wszystkich komórkach ciała, w tym także komórek płciowych, dzięki którym powstaje kolejne życie. Rozległości choroby genetycznej oraz jej skutków nie można określić, ponieważ różni się ona w każdym przypadku i zależy od zmian w materiale genetycznym, a także od przyczyny jej wystąpienia, tj. ma związek z inną chorobą, dotyczy np.
jednego genu (mutacja punktowa) lub jest skutkiem aberracji chromosomalnych, czyli zmian w obrębie budowy lub liczby chromosomów.
Skutki wad genetycznych
Choroby genetyczne niosą ze sobą wiele skutków, które ciężko przewidzieć. Większość z nich znacznie utrudnia normalny rozwój dziecka, jak i jego samodzielne funkcjonowanie. W medycynie wyróżnia się choroby genetyczne będące skutkiem:
• aberracji liczbowych,
• aberracji strukturalnych,
• chorób jednogenowych – autosomalnych dominujących i recesywnych,
• zaburzeń ilości chromosomów płciowych,
• chorób mitochondrialnych,
• chorób związanych z płcią – dominujących i recesywnych,
• chorób wynikających z powtórzenia trinukleotydów,
• wieloczynnikowych zaburzeń.
Poniższe opisy chorób będą dotyczyć zaburzeń niosących za sobą m.in. niepełnosprawność intelektualną.
Aberracje liczbowe
Aberracje liczbowe wiążą się z wystąpieniem nieprawidłowej liczby chromosomów. U zdrowego człowieka ich liczba wynosi 22.
Do chorób genetycznych związanych z aberracjami liczbowymi chromosomów zalicza się:
• Zespół Downa (trisomia chromosomu 21) – cechuje się niepełnosprawnością intelektualną w różnym stopniu, mongoidalnymi rysami twarzy, niskim wzrostem, charakterystyczną bruzdą na dłoni i fałdą powiekową, niezbornością ruchową. Badania wykazują, że duże znaczenie na wystąpienie zespołu Downa ma wiek matki (im późniejszy, tym większe ryzyko). Obecnie osoby z zespołem Downa dożywają wieku starczego.
• Zespół Pataua (trisomia chromosomu 13) – bardzo poważna choroba genetyczna niosąca ze sobą wady wrodzone w wielu organach, tj. wady sercowo-naczyniowe, wady nerek, niepełnosprawność intelektualną, rozszczepy wargi i podniebienia. Dzieci z zespołem Pataua rodzą się bardzo rzadko, niemniej jednak większość z nich nie dożywa nawet 3. roku życia.
• Zespół Edwardsa (trisomia 18. pary) – charakteryzuje się niepełnosprawnością intelektualną, występowaniem rozszczepów oraz wadami wrodzonymi organów wewnętrznych. Niestety dzieci dotknięte tym zespołem chorobowym umierają we wczesnym dzieciństwie.
Aberracje strukturalne
Choroby genetyczne wynikające z aberracji strukturalnych mają związek z nieprawidłową strukturą chromosomów. Do najczęstszych chorób tego typu zalicza się między innymi:
• Zespół Kociego Krzyku (Cri du chat) – nazwa choroby wynika z płaczu dziecka, który przypomina miauczenie kota (zanika w ciągu kilku miesięcy); cechuje się niepełnosprawnością intelektualną w różnym stopniu, zmianami w podstawie czaszki i nieprawidłowościami w budowie czaszki.
• Zespół Wolfa-Hirschhorna – jedną z cech charakterystycznych tego zespołu jest znaczna dysmorfia twarzy, a także małogłowie, niska masa urodzeniowa, wady serca, niepełnosprawność intelektualna, zbyt małe napięcie mięśniowe, a także wady rozszczepowe w obrębie twarzy.
• Zespół Angelmana (Happy Puppet Syndrome) – do jego objawów należą padaczka, zaburzenia ruchowe, niepełnosprawność intelektualna, ruchy kukiełkowe, a także nagłe wybuchy śmiechu (stąd określenie Happy Puppet Syndrome).
• Zespół Williego-Pradera – charakteryzuje się niskim wzrostem dziecka, zaburzonym rozwojem narządów płciowych, niepełnosprawnością intelektualną, a także częstą otyłością (dzieci te mają duże zapotrzebowanie kaloryczne), obniżonym napięciem mięśniowym.
Zespół Williamsa – dzieci z tym zespołem mają twarz przypominającą swym wyglądem twarz elfa, cierpią na niepełnosprawność intelektualną (która waha się od 20 do 106 IQ), mają różne zdolności językowe nazywane potocznie „mową koktajlową”.
Choroby jednogenowe
Choroby jednogenowe dotyczą zaburzeń w pojedynczym genie. Do chorób tych zalicza się między innymi:
• Zespół Costello – niezwykle rzadka choroba, która dotyka 1:24 000 000 żywych urodzeń! Osoby te charakteryzują się specyficznym wyglądem twarzy, niepełnosprawnością intelektualną, opóźnionym rozwojem psychoruchowym, zaburzeniami kardiologicznymi, niskim wzrostem.
Choroba jest dziedziczona autosomalnie dominująco.
• Choroba Canavan – dziedziczona autosomalnie recesywnie. U dzieci cechuje się wielkogłowiem, opóźnieniem intelektualnym, zaburzonym rozwojem ruchowym, niedowładami.
• Fenyloketonuria – również dziedziczona autosomalnie recesywnie. Do objawów choroby należy charakterystyczny „mysi zapach” potu, niepełnosprawność intelektualna, padaczka,zaburzenia rozwoju ruchowego.
• Homocystynuria – to choroba dziedziczona autosomalnie recesywnie. Charakteryzuje się niepełnosprawnością intelektualną, zanikiem nerwu wzrokowego, skłonnościami do wystąpienia zakrzepicy, podwichnięciem soczewki.
Inne rzadkie choroby związane z niepełnosprawnością intelektualną, które są dziedziczone autosomalnie recesywnie, to np. zespół Rubinsteina-Taybiego czy zespół Wolframa.
Choroby genetyczne związane z płcią
Istnieje wiele chorób genetycznych, które dotykają tylko jednej płci. U kobiet jest to zespół Retta.
Chora do około 2-3. roku życia rozwija się całkowicie prawidłowo. Po tym okresie następuje znaczny regres i pogorszenie jakości życia. Zespół Retta przejawia się niepełnosprawnością intelektualną, znacznymi problemami ruchowymi, stereotypiami ruchowymi (cecha charakterystyczna).
Na świecie opisano wiele chorób pochodzenia genetycznego, ale część z nich zapewne nadal kryje swoje tajemnice. Dzięki badaniom genetycznym, które warto wykonać przed zajściem w ciążę, często można określić prawdopodobieństwo wystąpienia niektórych chorób genetycznych.
Źródła:
Forum Logopedy, Choroby rzadkie-diagnoza i prowadzenie terapii, lipiec/sierpień 2019, Bradley R.J. Johnson R.D., Pober R.B., Genetyka medyczna, Warszawa 2008.
Źródło: aptekagemini.pl/poradnik
***
Zespół Ehlersa i Danlosa
prof. dr hab. med. Irena Zimmermann-Górska
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Katedra Reumatologii Wyższej Szkoły Edukacji i Terapii w Poznaniu
Co to jest zespół Ehlersa i Danlosa i jakie są jego przyczyny?
Zespół Ehlersa i Danlosa (ZED) to grupa chorób spowodowanych nieprawidłową budową podstawowych składników tkanki łącznej i zaburzeniami metabolicznymi w jej obrębie. Tkanka łączna jest głównym składnikiem budowy układu ruchu - kości, chrząstek stawowych, ścięgien, więzadeł i krążków międzykręgowych. Tkanka ta znajduje się także w wielu innych układach i narządach - w narządzie wzroku, w układzie sercowo-naczyniowym, w ścianach jelit, narządach miąższowych (np. płuca). Składniki tkanki łącznej to komórki i substancja pozakomórkowa składająca się głównie z kolagenu i proteoglikanów (połączenia białek z glikozaminoglikanami).
Obecnie odróżnia się ponad 30 typów kolagenu - wytwarzanie każdego z nich związane jest z odpowiednim genem. Nieprawidłowości tych genów mogą powodować zmiany w tkance łącznej przyczyniające się do powstania szeregu chorób i mogą być przekazywane kolejnym pokoleniom.
Zmiany w kolagenie powodują nieprawidłową budowę stawów, ścięgien i więzadeł, co prowadzi do nadmiernej ruchomości stawów. Mogą także być przyczyną zmian w układach i narządach wymienionych na wstępie.
Odróżnia się 6 postaci zespołu Ehlersa i Danlosa (w tym postać klasyczna, postać naczyniowa i inne) wyodrębnionych na podstawie objawów klinicznych i defektów określonych typów kolagenu lub zaburzeń enzymatycznych oraz szereg postaci nie w pełni sklasyfikowanych.
Jak często występuje zespół Ehlersa i Danlosa?
Częstość poszczególnych postaci zespołu Ehlersa i Danlosa jest różna. Najczęstsza jest postać klasyczna (1 przypadek na ok. 20 000 urodzeń). Postać naczyniowa, która stanowi największe zagrożenie dla chorych występuje znacznie rzadziej (1 przypadek na ok. 100 000 urodzeń).
Jak się objawia zespół Ehlersa i Danlosa?
Każda z postaci zespołu Ehlersa i Danlosa wiąże się z innymi objawami, różnią się one także przebiegiem i rokowaniem. Postacie te mogą się także na siebie nakładać. W niektórych z nich dominuje nadmierna ruchomość stawów. W wywiadzie dowiadujemy się wówczas często, że nawet niewielkie urazy przyczyniają się do podwichnięć stawów, powtarzają się obrzęki i wysięki w stawach. Objawy te mogą rozpoczynać się już w dzieciństwie, często występują w rodzinach chorych. Bóle występują w stawach - najczęściej kolanowych - u dzieci z nadmierną ruchomością stawów są one często błędnie rozpoznawane jako bóle wzrostowe.
Co robić w przypadku wystąpienia objawów zespołu Ehlersa i Danlosa?
Zauważenie objawów zespołu Ehlersa i Danlosa przez osobę chorą lub jej otoczenie wymaga zgłoszenia się do lekarza. Jak pilnie należy się zgłosić, zależy to od wymienionych wyżej objawów.
Takie objawy, jak ostre krwawienie z przewodu pokarmowego albo nagłe objawy ze strony serca wymagają natychmiastowej pomocy lekarskiej. Natomiast zauważenie nadmiernej ruchomości stawów czy objawów mających charakter przewlekły należy zgłosić lekarzowi rodzinnemu, który skieruje pacjenta do odpowiednich specjalistów. Ważne jest, aby lekarza informować o ew.
rodzinnym występowaniu objawów choroby, a szczególnie nadmiernej ruchomości stawów, bo ułatwia to rozpoznanie.
W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie zespołu Ehlersa i Danlosa?
Podstawą obiektywnego stwierdzenia nadmiernej ruchomości stawów jest przeprowadzenie badania wg skali Beightona. Według tej skali o nadmiernej ruchomości stawów świadczą:
• możliwość biernego przyciągnięcia kciuka do przedramienia
• możliwość biernego zgięcia grzbietowego w stawie śródręczno-paliczkowym V powyżej 90°
• przeprost w stawach łokciowych i kolanowych powyżej 10°
• możliwość położenia rąk płasko na podłodze podczas skłonu do przodu przy wyprostowanych stawach kolanowych.
Badając pacjenta, lekarz ocenia ewentualne zmiany w obrębie stawów (zniekształcenie, obrzęk, wysięk) i kręgosłupa (nieprawidłowe krzywizny). Sprawdza także siłę mięśniową oraz wygląd i rozciągliwość skóry. Często wskazane jest badanie neurologiczne, a w niektórych postaciach konieczne są liczne badania specjalistyczne związane z objawami narządowymi.
W postaci klasycznej zespołu Ehlersa i Danlosa uogólniona nadmierna ruchomość stawów kojarzy się często ze skrzywieniem kręgosłupa, płaskostopiem, występowaniem żylaków. Skóra jest cienka i nadmiernie rozciągliwa. Może dojść do odmy „samoistnej”, zmian w zastawkach serca, zaburzeń neurologicznych. U kobiet z klasyczną postacią ZED w okresie ciąży istnieje zagrożenie pęknięcia macicy, dochodzi do przedwczesnych porodów.
Największe zagrożenie wiąże się z postacią naczyniową zespołu Ehlersa i Danlosa. Nadmierna ruchomość stawów jest w tej postaci zwykle ograniczona do palców, skóra jest cienka, przeświecająca, łatwo powstają podskórne wylewy krwawe, nawet po niewielkich urazach. Chorzy mają charakterystyczny wygląd - szczupłą twarz, wypukłe oczy, zanik tkanki tłuszczowej w obrębie kończyn. Częste są przykurcze w stawach obwodowych. Postać naczyniowa wiąże się ze stałym zagrożeniem życia z powodu możliwości pęknięcia ścian dużych naczyń - aorty, tętnic mózgowych, biodrowych i innych. Często powstają tętniaki - szczególnie w obrębie aorty brzusznej i tętnic mózgowych, także zagrażające pęknięciem. Istnieje ryzyko pęknięcia ściany jelit i innych zagrożeń wymienionych w omówieniu postaci klasycznej, szczególnie u kobiet w okresie ciąży. W tej postaci zagrożeniem jest każdy zabieg operacyjny, a także badania arteriograficzne (koronarografia).
Defekty tkanki łącznej, które powodują objawy zespołu Ehlersa i Danlosa są coraz lepiej poznawane, niektóre z nich można wykazać u pacjentów. Na razie jednak badania te wykonuje się tylko w nielicznych ośrodkach na świecie i - nie są one przydatne do leczenia chorych. Natomiast w przebiegu zespołu Ehlersa i Danlosa wykonuje się badania laboratoryjne i inne, w zależności od objawów związanych z daną postacią choroby.
Jakie są metody leczenia zespołu Ehlersa i Danlosa?
W postaci z przewagą kifoskoliozy można stosować duże dawki witaminy C, która ma wpływ na zaburzenia enzymatyczne. W pozostałych postaciach stosuje się niesteroidowe leki przeciwzapalne, przeciwbólowe, zabiegi ortopedyczne, a w razie ciężkich powikłań (naczyniowych, pęknięciu ściany jelita i in.) przeprowadza się odpowiednie zabiegi chirurgiczne ratujące życie. Specjalnego podejścia wymagają kobiety w okresie ciąży, która wiąże się z wieloma zagrożeniami. U chorych z nadmierną ruchomością stawów stosuje się ćwiczenia wzmacniające mięśnie tak, aby uzyskać funkcjonalną stabilizację stawów.
Czy możliwe jest całkowite wyleczenie zespołu Ehlersa i Danlosa?
Całkowite wyleczenie zespołu Ehlersa i Danlosa nie jest możliwe, można stosować jedynie leczenie objawowe. Nie można przewidzieć przebiegu zespołu Ehlersa i Danlosa i czasu przeżycia chorych - zależą one od postaci choroby, objawów narządowych i powikłań. Konieczne jest stałe monitorowanie leczenia przez lekarzy, często wielu specjalności.
Źródło: mp.pl/pacjent
