KSZTAŁTOWANIA SIĘ NOWEJ TOŻSAMOŚCI

(1)

Marta Warat

MUZUŁMANKI W WIELKIEJ

BRYTANII. RELIGIA W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ NOWEJ

TOŻSAMOŚCI

Temat diasporymuzułmańskiejwEuropiestał się w ostatnich latach nie tylko kluczowym problemem politycznym, ale także ważkim wyzwaniem badawczym. Natura i wielkość imigracjido Wielkiej Brytanii (około1,6mi

liona) sprawiły, że adaptacja do nowego społeczeństwabyłainadaljestnie zwykle trudna dla obu stroni wymaga ciągłego określenia tożsamościmuzuł

manów, ich miejsca i praww społeczeństwie brytyjskim. W obliczu zjawisk ostatnich lat - nasilenia się akcji terrorystycznych organizowanych przez islamski fundamentalizm, islamofobii, zaostrzenia przepisów ¡migracyjnych i antyterrorystycznych, dyskryminacji muzułmanów ipostkolonialnej ten dencjido traktowania islamu jako monolitu, konserwatywnegoi zacofanego, niższego wobec wartości zachodnich - corazbardziej widoczna jestnieefek tywność dotychczasowej polityki asymilacji muzułmanóww społeczeństwie brytyjskim. Z drugiej strony, widoczność praktyk religijnych, wzrastająca liczba meczetów i miejsc do modlitw, żądania zapewnienia pożywienia zgod nego zreligijnymi standardami, możliwości noszenia hidżabu i bankowości opartej naislamskichzasadach,wreszcie, pytania okompatybilność wartości islamskich i demokratycznych zasad państw zachodnich uświadamiają nam wagę problemu samoidentyfikacji muzułmanów, ale także coraz częściej zwracają naszą uwagę na konieczność określeniaroli i miejsca muzułmanek w otoczeniu europejskim.

Pozycja irola kobiety w islamie zawsze wzbudzała ciekawość i zaintere sowanie w społeczeństwach zachodnich.Sytuacjamuzułmanek staje sięjesz czebardziej interesująca w kontekście ich pobytu wWielkiej Brytanii, gdzie muszą skonfrontować własną kulturęoraz religię z demokratycznymi war tościami i normami społeczeństwa zachodniego,tradycję znowoczesnością.

(2)

Doświadczenie emigracji, poznanie nowego środowiska ispołeczeństwa rządzącego się zupełne odmiennymi prawami i wartościami,stanowią istot ne wyzwaniaoraz trudności. Niosą one zsobą także nowe możliwości. Po ciąga to za sobąkonflikty, negocjacjeikompromisy pomiędzy etnicznością areligią, pomiędzy nowym krajem akrajem pochodzenia, które kształtują współczesną tożsamość wyznawczyń Allacha. Problem stworzenia nowej tożsamości oraz przestrzegania zasad islamu wydaje się byćjeszcze bardziej skomplikowany w wielokulturowym i wieloetnicznym środowisku, które zmusza jednostki do poszukiwania zbiorowych tożsamości i identyfikacji w kategoriach rasy, etniczności, narodowości i kultury.

Niniejszy artykuł koncentruje sięnaprzedstawieniu sposobu wykorzy stania religii w procesie kształtowania się tożsamości muzułmanek pocho dzenia pakistańskiego w Wielkiej Brytanii. Jego celem jest odpowiedź na pytanie: czy i do jakiego stopnia religijna identyfikacja muzułmanek pod trzymywana jestwWielkiej Brytanii, oraz zastanowienie się, w jaki sposób zachodnie wartości wpłynęły na stosunek muzułmanek doich tradycji, kul

turyczy pozycjiw społeczności.Spór tych dwóch opozycyjnych tradycjipo woduje, że pojawiasię pytanie: czy islam w warunkach zachodnich jest nadal istotnympunktem odniesienia, czytylko tłem, kontekstem?

Islam w nowej rzeczywistości

Obserwując sytuację muzułmanek w Europie nie możnauniknąć wra

żenia, że dyskurs dotyczący ich pozycji wwielu wypadkach powiela relację dominacji, która umieszcza islam wopozycji do Zachodu. Doświadczenia kolonialne Wielkiej Brytanii utwierdziły stereotypowy wizerunek muzuł- mankialbojako kobiety noszącej hidżab, podległej męskimczłonkomrodzi ny, niemającej żadnych praw ispędzającej większośćżycia w domu, lubjako egzotycznej tancerki kuszącej swoimi wdziękami. Nawet długa i aktywna obecnośćPakistanekwWielkiej Brytaniiniezmieniła przyjętego stereotypu.

Wciążdominuje wizerunek wyznawczyńislamu jakoobcych, należących do zupełnieodmiennej kultury i społeczności (Jawad, Benn 2003). Muzułman- kiwpaństwach zachodnich postrzegane są nie tylko w relacji do postkolo- nialnych doświadczeń, ale także w relacji do istotnych międzynarodowych wydarzeń i terroryzmu. Rewolucja irańska, wojna w Zatoce oraz nasilają

ce się konflikty na Bliskim Wschodzie i atakifundamentalistów wStanach Zjednoczonych, Hiszpanii i Wielkiej Brytaniiwzmacniają obraz zagrożenia muzułmańskiego i odwracają uwagę od podejmowanych przez wyznawczy-

(3)

Muzułmanki w Wielkiej Brytanii 219

nie Allacha prób adaptacji i zmiany postaw oraz stosunku wobec własnej tradycji, kultury, religii czy wreszcie pozycji w rodzinie ispołeczeństwie.

A przecież, jak zauważamłoda muzułmanka mieszkającana Wyspach: „Ko

biety nie urodziłysię, by żyćzamknięte w domach, nieprawdaż? One mają prawo przeżyć swojeżyciena własny sposób, powinny cieszyć sięwłasnym życiem” (za Brah, Shaw 1992: 41).

Kolonialne zaangażowanie Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim brak siły roboczej po drugiej wojnie światowej spowodowały napływ imigrantów z Azji, szczególnie z Półwyspu IndyjskiegoiMalezji,Iranu,Cypru oraz Tur

cji (por. Pędziwiatr 2005; Nielsen 1992; Allievi, Nielsen 2003). Początkowo wyjeżdżali głównie mężczyźni, amigracja miała charakter ekonomiczny.

Muzułmanie podtrzymywali silne więzi z krajem pochodzenia, ich pobyt wWielkiej Brytanii nosił znamiona tymczasowego, przepojonego „mitem powrotu”. Ekonomiczna recesja wymusiła zaostrzenie przepisów ¡migra

cyjnych wlatach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych, co zkolei wpłynęło zasadniczo na charakter migracji. Zamknięciegranic dla niewykwalifikowanych robotników sprawiło, że druga fala migracji skła dała się głównie z rodzin powojennych muzułmańskich imigrantów. Wraz zprzybyciem żon i dzieci tymczasowy wyjazd muzułmanów w celach za robkowych przekształcił się w stałą obecność. Nastąpiła instytucjonalizacja islamu: zakładano meczety,organizacje oraz szkołykoraniczne. Dbano nie tylko o stworzenie odpowiednich warunków politycznych i ekonomicznych, ale przede wszystkim nacisk położono na umożliwienie wypełnianiapowin

ności religijnych ikulturowych. Najważniejszą rolęwtym procesie odegrały, inadalodgrywają, kobiety. Będąc strażniczkami honoru rodziny oraz pod

legajączasadzieodosobnienia - purdah - stały się odpowiedzialne zarepro

dukcję zbiorowych rytuałów izwyczajów. W sytuacji, w którejislam byłre- ligią mniejszości,pakistańskieimigrantki musiały stawićczołaproblemom związanymzosamotnieniem, tęsknotą za ojczyzną i kulturowymdopasowa niem do nowego miejsca zamieszkania, jak również podtrzymaniem sieci relacji społecznych z rodziną pozostałą wkraju pochodzenia oraz, co naj ważniejsze, zachowaniem tożsamości religijnej i etnicznej. Cowięcej, pobyt w krajuniemuzułmańskim zakwestionował autentycznośćichprzynależno ści. Nowarzeczywistość wymusiła poszukiwanie odpowiedzina pytanie: Kim jesteśmy? i określeniemiejsca, jakie w ichżyciuzajmuje religiai kultura. Po razpierwszy wyznawczynieAllacha zostały zmuszone do podjęcia aktywnej i publicznej działalności ukierunkowanej na poszukiwanie własnego miej sca, praw oraz podkreślenie własnej wyjątkowości i indywidualności.

(4)

Wolność czy kontrola?

Religia i etniczność

Muzułmanki należące do pierwszego pokolenia przywiozły ze sobą religijną ikulturową odmienność (por. Jawad, Benn 2003). Dzięki głębo

ko przyswojonym w procesie socjalizacji wartościom wynikającym zreligii ikultury możliwe okazało się przeniesienie na grunt brytyjskitradycyjnego, hierarchicznego wzorca rodziny z dominującą rolą mężczyzny jako jej głowy iżywiciela oraz kobiety jako opiekunkiogniska domowego.Ponadto, zpo wodu dyskryminacji rasowej, ksenofobii oraz recesji w sektorzeprodukcji, kobietypochodzenia pakistańskiego nie miały alternatywyi musiały pozo staćzależne od mężów. Brak odpowiednich kwalifikacji i znajomości języka nowego kraju ograniczył ich rolę do prowadzenia domu izapewnienia at mosfery bezpieczeństwa ispokoju oraz wychowywania dzieci, czy wreszcie wspierania męża. Działo się tak, ponieważ kobieta pracująca poza domem, realizującasięwpracyzawodowej, nietylkonarażała honor rodziny poprzez wystawianiesię nawidok publiczny, co oznaczałonieprzystające jej zacho

wanie, aletakże podważała reputacjęswojego męża jakożywiciela iopiekuna rodziny. To, co zatem uderza, to przeniesienie do Wielkiej Brytaniiukładu społecznego znanego z państwa pochodzenia: segregacji płci w przestrzeni publicznej, ograniczenie kobiety do sfery prywatnej oraz implementacja prawa rodzinnego. W oparciu o islam oraz zwyczaje etnicznezaczęto budo

wać „dom z dala oddomu”. Paradoksalnie, wnowej rzeczywistości zaczęto przywiązywać uwagę do wielu aspektówreligii, których wcześniejnawetnie dostrzegano i nie praktykowano. Religia posłużyła nie tylko do podtrzyma

nia definicji rzeczywistościspołecznej, ale takżestała się sposobem utrwa lenia tradycjietnicznej. Konsekwentnie podpinano praktyki regionalne pod normy i wartości islamu, nadając im tym samym uniwersalny charakter i wzmacniając ich symboliczne znaczenie. Widoczne jest to w dążeniach wyznawczyń Allacha mających na celu zachowanie zarówno integralności kulturowej,jaki spójności praktyki religijnej.

Jednym ze sposobówpodtrzymania religii okazało sięcodzienne prak tykowanieislamu - poprzez szahadę (islamskiewyznaniewiary), modlitwy, zakał(podatek na celedobroczynne) oraz post,jakrównieżsieć relacji spo

łecznych,w obrębiektórych artykułowane są zasady wiary icelebrowane są świętareligijne. Chociaż zwyczaje,októrych jestmowa powyżej, są umacnia

ne przez całą muzułmańską wspólnotę, to właśnie matki są ich pierwszymi przekazicielkami, to one są predestynowane doroli nauczycielek religiii kul

(5)

turyoraz językakraju pochodzenia. To takżewdomuporaz pierwszy dzieci dowiadują się, co to znaczybyć muzułmaninem/muzułmanką, zapoznają się z Koranem, a poprzez obserwację rodziców poznają rytuały islamskie. Re stauracja tradycjii religiiprowadzi nie tylkodo obrony przed „niemoralną”

kulturąbrytyjską, ale takżewzmacniasymboliczne granice oddzielające od innych grup etnicznych. Cel ten osiągnięty jest poprzez odwołanie się do islamu, jakrównież, a może przede wszystkim, przeznadanie praktykom et nicznym charakteru religijnego.

Innymsposobem zachowania własnej kultury i religii okazał się trady

cyjny strójkobiecy.Dla muzułmanek, które przybyłydo Wielkiej Brytanii na początku XX wieku, noszenie hidżabu było nie tylko obowiązkiemnarzuco nym przez islam, ale zostało dodatkowoutożsamione z elementem kultury oraz strategią utrzymania symbolicznych więzi zkrajem pochodzenia. Tra dycyjny strój chronił kobietęnie tylkoprzed spojrzeniami obcych mężczyzn, zapewniałjej prywatność, ale przedewszystkim czynił zniejpubliczną „twarz islamu”. W ten sposób,poprzez religijneuzasadnienie zwyczajunakrywania głowy, wzmocniona została tożsamość etnicznaimigrantek zPakistanu.

Procesowi adaptacji oraz zmianom tożsamości wywołanym migracją i pobytem w kraju o odmiennym systemie społecznym, kulturze i religii przeciwdziałała także tendencja muzułmanek do odtwarzania własnej grupy etnicznej. To właśnie zamykanie się wewnątrz grup złożonych z jednostek pochodzących z tego samego regionu, państwa lub mających zbliżoną kul turę pozwoliło napodtrzymanie własnej wiary, tradycji oraz języka. Działo się tak ponieważskupienie w jednym miejscu przedstawicieli wspólnoty et nicznej powalało utworzyćenklawy zamieszkane przez Pakistańczyków, co pociągało za sobą dostępność usług o charakterze etniczno-religijnym: me czetów,szkół,muzułmańskich organizacji imediów oraz sklepówz żywnoś

ciąhalal. Instytucjete reprezentują wartości islamu, sąnie tylko ośrodkami kultu,ale także miejscami wspólnotowegocelebrowaniazwyczajówi tradycji typowych dlakraju, anawet regionu pochodzenia. Nierzadko jeszcze więk szą zasługę w podtrzymaniu tradycyjnych wzorów przypisywano zachowa niu wzajemnych zobowiązań w grupie pokrewieństwa biraderi. Te trwałe więzy są dodatkowo wzmacniane poprzez małżeństwa aranżowane- symbol lojalności wobec rodziny i wspólnoty. Wten sposób małżeństwo było ra

czej kontraktem między rodzinami niżzwiązkiem dwojga ludzi, symbolem podtrzymania religii itradycji, a nie indywidualnym wyborem. Co jednak ciekawe, to miejsce pochodzenia,a nie religia, przynależność do grupy bi raderi, anie globalnej wspólnoty wierzących odgrywało pierwszoplanową

(6)

rolę wwyborze żony/męża. Można nawet odnieść wrażenie, że wwypadku odtwarzania sfery rodzinnej przezmuzułmanki pochodzenia pakistańskiego etniczność podporządkowałasobie religię, stała się czynnikiem integrują

cymwspólnotęinadającym jej charakter ekskluzywności.

Przypisanie takwielkiej roli religii i etniczności orazpowiązanie ichze sobą, uniemożliwiło imigrantkom z Pakistanu zaadaptowanie siędonowego otoczenia,jakrównieżizolowało je od innych etnicznych mniejszości. Islam został wykorzystany do rekonstrukcji własnej wspólnoty wnowym miej

scupoprzez odbudowę symbolicznych granic oddzielających jąod innych grupreligijnych, etnicznych i kulturowych. Był on dlanich jedynym znanym sposobem życia wich ojczystym kraju i jedynym, którym mogłypodążać w nowych warunkach. Towłaśniereligia konstruowała ichświat, w obrębie którego żyły,oraz nadawała imtożsamość. Islambyłdlanichsposobem sa

kralizacjiichetniczności-poprzez przyznanie religijnego wymiaru poszcze

gólnym praktykom, nabierały one dodatkowe znaczenia, chroniły przed zmianąlub - w ostateczności - uprawomocniały tę zmianę. Wten sposób religiaietniczność zostałyze sobą nierozerwalnie złączone, ich granice stały sięnierozróżnialne.

Imigrantki czy obywatelki?

Znaczącym etapem kształtowania się świadomości muzułmańskiej stał się okres, w którym nowe pokolenie, urodzone już wnowej ojczyźnie, zy skało obywatelstwo brytyjskie, podczas gdy rodzice wciąż byli traktowani jako „obcy”. Ta symboliczna granica kończy etap zamykania sięspołeczności muzułmańskich wewłasnychkręgach,dalszaseparacja stała się niemożliwa.

Kolejne pokolenia muzułmanekurodzonychna Wyspach niemogąbowiem pozostać obojętnewobec wzmożonego procesu kontaktu między kultura

mi, a takżeprocesów globalizacji i indywidualizacji. W przeciwieństwie do swoich matek, które przybyłydoWielkiej Brytanii,by zrealizować określone cele, a ich tożsamość była ukształtowana i stabilna, kolejne pokolenia muszą odkrywać swoją tożsamośćpoprzez kontaktzrodziną, znajomymi iprzyja ciółmi, współpracownikami iinstytucjami występującymi wich otoczeniu.

Problemem przestałojużbyć pytanie: jakbyćmuzułmanką w Wielkiej Bry tanii, alejak pogodzić jednoczesne bycie muzułmanką i Brytyjką (por. Ra- madan 1999; Pędziwiatr 2005).

Analizując przyczyny zmiany międzypokoleniowej należy zauważyć, że muzułmanki zdrugiego i trzeciego pokolenia nie doświadczyły procesu

(7)

migracji.Odpoczątku dorastają wpaństwieniemuzułmańskimgdzie są ota czane przezdwa odmienne systemy wartości, dwie odrębnekultury: tradycję ich rodziców oraz tradycję WielkiejBrytanii. Wtensposób podczas procesu socjalizacji zostają im przekazane dwa wzorce tożsamości: pochodzący od rodzinyoraz proponowany przez ich dalsze otoczenie. Warto takżepodkre

ślić, że wyznawczynie Allacha urodzone na Wyspach są w dużo większym stopniu zintegrowane z brytyjskim społeczeństwem niżich matki. Koniecz

ność wyboru wzorów, z którymi się utożsamiały, oznaczała dla przedstawi

cielek kolejnych pokoleń Pakistanek wyjście poza własną społeczność, co z koleiprowadziło do postrzegania ich przez własną wspólnotę jako „stra conego pokolenia”,kuszonegobrytyjską kulturą, wartościami i stylemżycia.

Z drugiej strony, głęboka wiara iwypełnianie w życiu codziennym nakazów islamu odróżnia muzułmanki od reszty społeczeństwa brytyjskiego, któ re jest postrzegane jako zsekularyzowane (por. Bruce 2002). Wten sposób religia iazjatyckie korzenie powodują,że muzułmanki nadal niesąwpełni akceptowane przez społeczeństwo brytyjskie, które jest dalekie oduznania ichw pełni za Brytyjki.

Wyznawczynie Allacha doświadczają problemów wynikających z prze

kazywaniaim kilku modeli tożsamościowych, wzbudzającychprzywiązanie zarówno do odległego kraju rodzicóworaz ichkulturyi religii,jak i do no wegomiejsca zamieszkania (por. Afshar 1994; Dwyer2000;Bano 1999; Basit 1997; Brah 1992). Nie oznaczato jednak, żestojąw obliczu ciągłego kon fliktu nieprzenikających sięsystemów. Wręcz przeciwnie, dziękiznajomości obu światówi ich wartości oraz nieustannemu kontaktowizotaczającymich brytyjskim społeczeństwem dysponują wiedzą jak należy się zachowywać w odpowiednim kontekście społeczno-kulturowym. Podczas gdy ich po przedniczkiposiadały homogeniczną tożsamość opartąna religiiietniczno- ści, tożsamośćmłodych brytyjskich Pakistanek jest rezultatemkompromisu międzyelementami tożsamości związanymizreligiąi wartościami brytyjski

mi, utożsamieniem z krajem pochodzenia imiejscem zamieszkania. Wten sposób ukształtowałykilka sposobów samodefinicji w różnych kontekstach społecznych: osobnej dla rodziny, koleżanki/kolegów iwspółpracowniczek/

współpracowników. Rezultatem tego fenomenu jest bardzo często rozdzie lenie sferyprywatnej i publicznej - w domu, z rodziną ujawniają one swoją muzułmańską tożsamość, podczas gdy jest ona głęboko ukryta w kontak tach z brytyjskim społeczeństwem i instytucjami.Nakreślony powyżej pro

ces wydaje się sugerować powstanie brytyjskiego islamu łączącego islam zelementami kultury brytyjskiej. Określenie to może być tłumaczonejako

(8)

wyrazosłabienia muzułmańskiej tożsamościwskutek procesu westernizacji orazprzeformułowania pojęcia etniczności i brytyjskości. Osobiście bardziej prawdopodobne wydaje mi się wyjaśnienie, że jest to sposób podkreślenia muzułmańskiej tożsamości przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na Wielką Brytanię jako miejsceurodzeniai dom. Towarzyszące temu zmianyw sferze obrzędów religijnych nie oznaczają, że kobietypakistańskiego pochodzenia nieczują inie postrzegają się jako muzułmanki. Wręczprzeciwnie, pomimo zaadaptowania się dozachodnich warunków, respektowania zarówno war

tości tradycyjnych, jak i nowoczesnych, kobiety te jednoznacznie potrafią wskazać miejsce, doktórego przynależą i zktórym się identyfikują. Jak za uważamłoda pakistańska dziewczyna: „Nieczuję wystarczająco silnie mojej pakistańskiej tożsamości lubmojej brytyjskiej tożsamościlub nawet mojej religijnej tożsamości. To wszystkie trzy,jestemukształtowana przez wszyst kie trzy” (zaButler2001: 243).

Nie ma wątpliwości, że wartości zachodniewpłynęły na proces kształ towania się tożsamości muzułmanek wWielkiej Brytanii,ale to nadal religia pozostaje dominującym czynnikiem określającym ich tożsamość oraz ele

mentem jednoczącym pozostałe opcje tożsamościowe. Islam jest nie tylko nadal dostępny, ale także atrakcyjny w rzeczywistości brytyjskiej (por. Pę

dziwiatr 2006). Pozwala dzielić doświadczenia dnia codziennego oraz daje poczucie przynależności do wspólnoty religijnej - ummy. Jednocześnie wprowadza także wyraźne symboliczne granice między muzułmankami aspołeczeństwem brytyjskim. Islam jest przewodnikiem wkażdej sferze życia, jest głęboko zinternalizowanym zbiorem reguł określającym właści

we zachowanie i definiujących daną jednostkę. Wten sposób religia staje się dla wyznawczyń Allachaurodzonych wWielkiej Brytanii ważniejszaniż przynależność etniczna i narodowa. Jakkolwiek islam jest nadal związany z kulturą azjatycką, to dzięki swojemu uniwersalnemu charakterowi przesta- je być związany zkonkretnym miejscem wprzestrzeni i konkretną wspól notą. Zakres oddziaływania zasad zapisanychw Koranieihadisachjestbo wiem o wiele większy niżoddziaływanie tradycjietnicznejlub regionalnej, aprzynależnośćdo ummy ma szerszyzakres niż przynależność dookreślo nej wspólnoty etnicznej czy teżspołeczeństwa brytyjskiego. Poprzez wyraź

ne oddzielenie tradycji i zwyczajów związanych zetnicznością od uniwer

salizmu zasad zapisanych w Koranie, pokolenie muzułmanek urodzonych naWyspach odchodzi od islamu swoich rodziców. Następuje odczarowanie i indywidualizacja religii, która przekształca sięzreligiiimigrantów wreligię obywateli(por. Pędziwiatr 2006). Wten sposób islamstajesiędobrowolnym

(9)

i świadomymwyborem, a nie tylko elementem przekazywanej z pokolenia na pokolenie tradycji.WyznawczynieAllacha urodzone wWielkiej Brytanii wykształcająbardziej świadomą postawę wobecwłasnego życia, co w dużej mierze związanejest z posiadanymi przez nieprawami obywatelskimi oraz kulturowym i materialnym kapitałem,którypozwala na korzystanie z tych praw (por. Ramadan 2004). Dzięki temuotrzymały one możliwośćeduka cji, pracy zawodowej orazpublicznego zaangażowania i walki o swoje prawa, a nie tylko realizowania się wsferzeprywatnej poprzez spełnianie roli mat ki i żony. Z drugiej jednakstrony, w sytuacji bycia częścią dwóch odmien

nych kultur, jak dzieje się to wwypadku pokolenia Pakistanekurodzonych już wkraju emigracji, coraz większy nacisk jest położonyna sprostanie roli

„matki jutra” odpowiedzialnej za symboliczną reprodukcję społeczności, przekazanie tradycyjnych wartości, sposobu życia i wizji otaczającego świata kolejnym pokoleniom (Dwyer 2000: 477-478).Definiowanie honoru rodzi

ny głównie poprzez zachowania kobiet i ich seksualność oraz odpowiedzial

ność za przekazanie kulturowego kapitału własnej społeczności utrudnia ko lejnym pokoleniomwyznawczyń islamu ich emancypację i uniezależnienie (por. Afshar 1994). Częste morderstwa honorowe, prześladowanie ibicie kobiet bez hidżabu, obrzezywanie małych dziewczynek iostracyzm wobec muzułmanek pragnących realizować się wsferze zawodowej z jednej stro ny, azdrugiej- wzrastająca liczba organizacji walczących zpatriarchalnymi zwyczajami, wywołały otwartą dyskusję wWielkiej Brytanii dotyczącą gra

nic tolerancji kulturowej. Debata tapozwoliła pokazać, w jaki sposób doszło doprzedefiniowaniaroli islamu.

Muzułmańskie aktywistki. Islam sposobem zwiększenia zakresu wolności osobistej

Podczas gdy muzułmanki z pierwszego pokolenia używały religii, by sakralizować praktyki etniczne, kolejne pokolenia używają go wcelu de- sakralizacji określonych zwyczajów i jednoczesnego nadawania religijnego znaczenia nowym, często przeciwnym czynnościom. Islam pomaga imprze kształcić zwyczaje, które uważają zadysfunkcjonalne w nowym środowisku, poprzez uzgodnienie ich z systemem norm iwartości społeczeństwa bry

tyjskiego.Jak zauważyła Elizabeth Scantlebury(1995 za Butler 2001: 57-59) tradycyjne wartościniesą kwestionowane przez kolejne pokoleniaz powodu kulturyrodziców,ale z powodu poszukiwania „prawdziwego islamu”, islamu

(10)

oczyszczonego zpraktykkulturowych oraz etnicznych ibudowy opartej na nimwspólnotymuzułmańskiej:

Obecnyjest zatem procesprzedefiniowania tego, cooznacza byciemu- zułmanką wWielkiej Brytanii,który przybierapostać odchodzenia od różnych kulturowych tradycjizaakceptowanych przezpierwsze poko

lenieimigrantówuznanych -zgodniezprawdąlubnie-za islamskie;

odchodzenia od „zasadniczego rdzenia” religii. Podstawową zasadą

„środkardzenia” jest stwierdzenie, że muzułmanie powinni być zjed

noczeni w jednej ummie (Scantlebury1995:431 za: Butler 2001:59).

Z jednej strony Pakistankiurodzone na Wyspach niezwykle cenią so bie własną kulturę, wartości i normy wsferach takich jak tradycyjny strój i rodzina. Jednocześnie jednaksągotowe odrzucić te elementy, któreuzna

ją za uciążliwe oraz zaakceptować atrakcyjne dla nich brytyjskie wartości iwzory.Fenomen ten, któryKimKnottiSajda Khokher (1993:596) nazwały

„świadomą eksploatacjąreligii”,jestczęsto używany do zwalczania patriar- chalnych norm oraz usprawiedliwienia aspiracji oraz wyborów muzułmanek dotyczących małżeństwa, edukacji i pracy. Kolejne pokolenia muzułmanek zdobywają coraz szerszą wiedzęna temat „prawdziwego” islamu,copozwala imodkryć jak z powodu ignorancjiianalfabetyzmureligijne argumenty były wykorzystywane dla usprawiedliwienia lokalnych praktyk kulturowych. To rozróżnienie międzytradycjąa religiąjest wyraźnie zarysowane w następują

cejwypowiedzi jednej z muzułmanek: „Sposób,w jaki islam traktuje kobiety, jest OK, ale ludziewymyślili pewne rzeczy.Zgadzamsięzislamskim podej

ściem, ale nie zazjatyckim” (za Basit 1997: 60). Odkrywanie islamu ijego redefiniowanie wykorzystywanejest przez młode wyznawczynie Allacha do zwalczaniapatriarchalnych praktyk kultury ichrodziców. Odwołaniesiędo przykładu żon Proroka: Hadidży i Aiszy, które zajmowały wysoką pozycję społeczną oraz odgrywaływażnąrolęwsferze ekonomicznej iprawnej,po zwala muzułmankomuzasadnić dążenie do kariery zawodowej. Szczególnie ważne wpodkreśleniukobiecej podmiotowości staje się przywołanie czasów Mahometa, kiedy to muzułmanki miały prawo wypowiadania się w kwe stiach dotyczących zarówno wspólnoty, jak ireligii. Wiele uwagi poświęca się takżepraktykom zVII wieku, takim jak prawo do własnego nazwiska, rozwodu i dziedziczenia. Towłaśniepowołaniesięna takie praktyki pomaga kolejnym pokoleniomPakistanek polepszyć pozycję kobiety. W ten sposób chcą pokazać, że islam, pomimo zaznaczania różnic międzypłciami, pod

(11)

kreślą także ich równość, zarówno w akcie stworzenia, poszukiwania wie

dzy ikształtowania tożsamości, jak wreszcie w nagrodzieza życie religijne.

Egalitaryzm islamu widoczny jest w postrzeganiu roli kobiety i mężczyzny jako komplementarnych oraz w podkreślaniuznaczenia kobiety i jej praw.

Nierówność między płciamiwynika przede wszystkim zselektywnego i in

strumentalnego podejścia do tradycji, jak również wyboru restrykcyjnych interpretacjiKoranu(Mernissi 2003; Ahmed 1992).

Używając tych i podobnych argumentów muzułmanki zyskują coraz większą swobodę zachowania oraz poszerzenie zakresu swojej wolności.

Wraz ze zmianą pokoleniową i coraz dłuższym pobytem wWielkiej Brytanii Pakistanki zdają sobie sprawę zkonieczności przystosowania się do panują cych tam warunków. Zpomocą islamu pragną przezwyciężyć ograniczenia etniczne, skorzystać zmożliwości oferowanych przez świat zachodni oraz zrealizować własne cele (Dwyer 2000). Coraz częściej młode muzułmanki urodzone wWielkiej Brytanii nakłaniają rodziców,by zezwoliliimna przeło

żenie ślubu lub podjęcie dalszej edukacji oraz pracy zawodowej. Dzięki temu mogą stać się bardziej niezależne odswoich mężów, ojców i braci.Warto jed

nakzauważyć,żemuzułmankidążądozdobycia wykształcenia ipracy, które zapewniąim szacunek ichrodziny, krewnych i przyjaciółoraz które pozwolą im przestrzegać religijnychzasad, zgodnie z którymizostały wychowane. Co interesujące, nie wyrzekają się ani nie zaniedbują swoich obowiązków do mowych,starają się pogodzićobierole: troskliwej żonyi matki oraz kobiety aktywnej zawodowo. Jakkolwiek domi rodzina są nadal najważniejsze w ich życiu, niesą już jedynymi sferami ich samorealizacji (Brah 1994).

Poszerzenie wiedzy oislamie, uzyskanej dzięki studiom nad źródłami, zaowocowało takżezmianami modelu małżeństwa istosunków wrodzinie (Basit 1997; Dwyer2000). Podczas gdy przedstawiciele pierwszego pokole

nia powołują się na Koran, jako na źródło usprawiedliwiające małżeństwo między kuzynami,muzułmanki urodzone iwychowane w Wielkiej Brytanii protestują przeciwko tej praktyce także w oparciuo zasady zapisane w Świętej Księdze.Takżemałżeństwoz przymusu inspirowane przez rodzicówi krew

nych, będące jednocześnie naruszeniem prawczłowieka iformą przemocy w rodzinie, zostało wyparte poprzez małżeństwo aranżowane z obopólną zgodą oraz przy uwzględnieniu opinii, wyborów i planów życiowych przy

szłych małżonków. Jak podkreślająmuzułmanki wswoich wypowiedziach:

Sądzę,żecoraz większy wybórprzyznawanyjest jednostkom, młodym ludziom, zarówno młodym mężczyznom, jak i młodym kobietom.

(12)

Młodekobietymająwięcejwolności niżmiaływprzeszłości,alenadal są młode kobiety, które nie mają wyboru. Jednocześnie jednak sądzę, żewywieranajest delikatnapresja, by wychodzić za mąż. Imłoda ko

bieta,która nie chce wychodzić zamążjestciężaremorazproblemem iciąglezadawanesąpytaniaczemuniechce wyjść za mąż. Jeśliistnieją uzasadnione powody, na przykład chęć kształcenia się, wtedymoże opóźnić moment zamążpójścia. Ale część tych dziewcząt potrzebuje silnych kobiet,zktórymibędąmogłysię identyfikować i którejewes prą w ciężkichchwilach(zaButler2001:198).

Akceptując model małżeństwa aranżowanego muzułmanki nie tyl ko mogą uzyskać poczucie przynależności i bezpieczeństwa, zapewnienie wsparcia ze strony rodziny oraz okazać swoją lojalność, posłuszeństwo i zaufanie wobec rodziców. Otrzymują także zgodę rodzicówna poszerze nie zakresu swojej wolności poprzezmożliwość spotykania się z przyszłym mężem lub przełożenia datyzaaranżowanego ślubu do czasu, gdy skończą naukę. W ten sposób małżeństwo nadal pozostałokontraktem między ro dzinami, instytucją chroniącą przed zachodnimi, indywidualistycznymi zwyczajami. Co ważniejsze jednak, toislamstaje się głównym czynnikiem decydującym o wyborze partnera - bycie muzułmaninem/muzułmanką staje się ważniejsze niżposiadanie pakistańskiegopochodzenia. Jak zauwa żajedna z respondentek:

Powiedziałam im [...] jeśli chcecie dokonać własnego wyboru, zaakceptuję go jeśli oni [wybrani partnerzy] będą mieli pakistańskie pochodzenie. Ale teraz im mówię -jeślibędąmuzułmanami, ich kraj pochodzenia nie będzie istotny. [...] Kiedy wszyscy wyznają islam ikiedy wszyscy są praktykującymi muzułmanami, [...] bez względu na toczy pochodziszzIndii, czy Jamajki, tradycja niejestjuż istotna, kiedy podążasz drogą wyznaczoną przez islam, to nie ma problemu.

Kulturanie jest jużobecna(zaButler 2001:245).

Innymjeszcze sposobem wykorzystania islamu, byprzezwyciężyćogra niczenia nałożone na kobiety, jest zmiana znaczenia hidżabu. Dla muzuł- manek zdrugiego pokolenia noszenie chusty staje się sposobem manife

stowania pragnienia, bybyć jednocześnie muzułmanką i Brytyjką. Nigdzie tak wyraźnie, jak wtym wypadku, nie dochodzi do odrzucenia konotacji zetnicznością. Hidżab nie jestjużwyrazem tradycyjnej kulturyczy też sym-

(13)

bólem opresji i zniewolenia przez męską częśćrodziny. Noszenie chusty wy nikaz pobudek religijnychiodzwierciedla skromność oraz chęćzachowania prywatności: „Moją wizualną tożsamością jest hidżab, który wyraża moją pobożność ioddanie islamowi opartemu na Koranie isunnie” (za Ameli 2002: 170). Będąc wyrazem religijności,oznacza wolność, wyjście zizolacji, opuszczenie domu i możliwość zaangażowania się wdziałalność publiczną zarezerwowaną do tej porytylko dla mężczyzn. Mogłoby się zatem wyda

wać, żenoszeniehidżabu jest przykładem instrumentalnego wykorzystania religii w celu osiągnięcia większej swobody. Jego znaczenie nie sprowadza się jednak tylkodo rodzaju emancypacji wyznawczyń Allacha. Symbolizuje on również ich moralność, czyni je godnymi zaufania ze strony rodziców i mężów oraz chroni przedkrytyką ze stronywspólnoty.

Zmiana we wzajemnej relacji religii ietniczności widoczna jest także w zaangażowaniu muzułmanekw działalność organizacji publicznych. Nie postrzegając już siebie jako przynależnych do sfery prywatnej i domowej.

Pakistanki urodzone na Wyspach pragną uczestniczyć wżyciu publicznym swojej wspólnoty oraz społeczeństwabrytyjskiego. W tensposób odrzucają kulturowe praktyki charakterystyczne dla islamu ich rodziców. Dzieje się tak ponieważ wszelkierestrykcje dotyczące publicznego zaangażowania muzuł manek nie były nałożone przez islam, ale właśnie przez patriarchalną kul turę. Publiczne zaangażowanie drugiego pokolenia brytyjskich Pakistanek pokazuje, że odwołująsię one do islamu w celu przedefiniowaniaograniczeń nałożonych przeztradycję rodziców. Chodzi tu oczywiście o coś więcej niż zakwestionowanie czy całkowite odrzucenie tradycyjnych ról społecznych.

Wiele uwagi w działalności organizacji założonych przez muzułmanki, ta kich jakAl-Nisa Society, ApnaGhar, Southall Black Sister,Women Against Fundamentalism, Islamie Societyof Britain, poświęcasiębowiempokazaniu sposobu, w jaki islam może zostać wykorzystany do poszerzenia wolności oraz przedefiniowania tożsamości wcelu pogodzenia bycia jednocześnie muzułmanką iBrytyjką (por. Ramadan 1999; Ramadan 2004). Odbywa się to nietylkopoprzezspotkania mające nacelu umacnianiewwierze, aletak że wspólne próby modyfikacji islamu, przystosowania go do nowej rzeczy

wistości. Jednym ze sposobów jestpokazanie pozytywnego elementureligii ikultury. Odwołując siędoswojejwiaryw interakcjach z członkami własnej wspólnotyorazspołeczeństwa brytyjskiegowyznawczynie Allacha pokazują, że islamoferuje interesującerozwiązaniaw wielu dziedzinach, które dodat kowo są kompatybilne z europejskim systemem wartości.Poprzez celebrację świąt religijnych i istotnychwydarzeń o charakterze kulturowym lub histo

(14)

rycznym- taniec, muzykę i literaturę, jak również prezentację ubiorów i dań o charakterze etnicznym- możliwestajesięodszukanieprawdziwejistotyis lamu. Innym sposobem osiągnięcia tegocelujestzachęcaniedo poszerzania wiedzy o religii poprzez samodzielne studiowanieKoranu, wspólne spotka niaz ulemami oraz uczestnictwow szkoleniach mających naceluuświado mienie kobietom ich praw iprzywilejów oraz wzmacnianie ichwiarywsie bie (Pędziwiatr 2006). Organizowane przez stowarzyszenia muzułmańskie konferencjezwalczająstereotypyi ukazują, że sytuacja kobietw islamie jest problemem zdecydowanie bardziej skomplikowanym niż się powszechnie przyjmuje. Taki punkt widzenia odnajdujemy także w czasopismach, two rzonych przez osoby związanezorganizacjamireligijnymi, w których można odnaleźć artykuły na temat większości sfer życia muzułmanów w Wielkiej Brytanii. Co istotne jednak, teksty te promują islam brytyjski - pokazują obecność, ale także zmiany w religii,jak również zachęcają muzułmanki do aktywniejszego zaangażowania społecznego.

Z punktu widzeniaproblematyki obywatelskościistotna jesttakżesfera działalności stowarzyszeń jaką jest doradztwo wsprawach ¡migracyjnych, opiekispołecznej, zdrowia i aktywności publicznej oraz przemocy domowej i dyskryminacji (por. Sahgal 1992; Sahgal,Yuval-Davis 1992).Aktywność ta przejawia się nie tylko w poradach udzielanych telefonicznie lub osobiście, aleprzede wszystkim w przedstawianiu tych problemów lokalnym władzom iinstytucjom,organizowaniu protestów i wreszcie zapewnieniu schronienia w odpowiednio dotego przygotowanychośrodkach.To właśniepoprzez tego rodzaju aktywność muzułmanki starająsię sprawić, byich głos był słyszal ny wsferze publicznej, zwłaszcza w debacie toczącej się na ich temat, oraz nawiązywać kontakty zinnymiorganizacjami pozarządowymi. Ich uczestni ctwo,będące konsekwencją wyznawanejprzez niereligii, nie sprowadza się do biernego przypatrywania się,alecharakteryzujesię próbami dokonywa niazmian zarównowewnątrzwłasnej wspólnoty, jaki społeczeństwa brytyj

skiego. Organizacjemuzułmanek nie ograniczają siębowiem tylko do poru szania kwestiizwiązanych zichżyciemcodziennymczyteżwspólnotowym.

Poruszają też kwestie związane z aktualnymi wydarzeniami politycznymi i problemami społecznymi dotykającymi europejskie społeczeństwa, taki

mi jak prawa człowieka, a zwłaszcza kobiet, bezrobocie, wykluczenie spo łeczne oraz fundamentalizm orazmiejsce religii wewspółczesnym świecie.

Potrafiąone wdoskonały sposób wykorzystać posiadany kapitał społeczny, jaki instytucjonalną bazępoprzezrealizowanie różnych projektów,nawiązy wanie współpracyz nowymi ludźmi i organizacjami oraz udział w debatach publicznych.

(15)

Zakończenie

Muzułmanki w Wielkiej Brytanii odgrywająistotną rolę w procesie od nawiania i transformacjiislamu w społeczeństwiebrytyjskim. Islamu, który wbrew szeroko rozpowszechnionym w Europie opiniom nie musistanowić źródła zniewolenia kobiety czy jej wykluczenia zpublicznej sfery poprzez umieszczenie jej w rolach społecznych związanych z macierzyństwem i ży

ciem domowym. Wręcz przeciwnie,etyczny wymiar islamu, podkreślający równość wszystkich jednostek, pozwala wyznawczyniom Allacha nie tylko zdobyć lepszą pozycję we własnej społeczności, ale także na osobiste speł nienie się (Ahmed 1992: 65-66). Będąc jednocześnie częścią ummy oraz społeczeństwa brytyjskiego, muzułmankiusiłują pogodzić islamzsystemem norm i wartości obecnym wWielkiej Brytanii. Wbrewpowszechnemu mnie maniu kultura Zachodu niekoniecznie osłabia tożsamość muzułmańską.

Wręcz przeciwnie, może przyczynić się do bardziej świadomego postrze

gania własnej religii itradycji. Podtrzymanie muzułmańskiej tożsamości wnieislamskim państwie wymaga bowiem dogłębnej znajomości wartości i norm islamu, ale także elastyczności i umiejętności ich dopasowania do rzeczywistości, w której się znajdują, a wreszcie wykorzystaniapraw ofero

wanych przez Zachód do realizacji własnych celów. Dlatego też pakistańskie muzułmankisą wewnętrznie całkowicie oddane islamowi, a zachodniewar

tości adaptują tylko wsferzezewnętrznej, publicznej. Taka postawa pomaga im z jednej strony poprawić swoją pozycję wewnątrz własnej społeczności, a zdrugiej - osłabia chęć ślepegopodążania zachodnimi wzorami. Jakza uważyła Sandra Wallman, muzułmanki i muzułmanie nie stoją wobeckon fliktu kulturowego, ale raczej pochodzą „zdwóch systemów, ale niesąuwię zieni pomiędzy systemami i dlatego też mając dostęp do obydwu systemów mogą w nich wrównej mierze uczestniczyć oraz posiadać rożne stopnie utożsamianiaznimi” (za Pędziwiatr 2000: 55).

(16)

Bibliografia

Afshar, Haleh. 1994. Muslim Women in West Yorkshire: Growing up with Real and Imag

inary Values amidst Conflicting Views of Self and Society. W: Haleh Afshar, Mary Maynard (red.), The dynamics of „Race" and Gender: Some feminist Interventions.

London: Taylor & Francis, s. 127-147.

Ahmed, Leila. 1992. Women and Gender in Islam. Historical Roots of a Modern Debate.

New Heaven and London: Yale University Press.

Allievi, Stefan; Nielsen, Jorgen (red.). 2003. Muslim Networks and Transnational Commu

nities in and across Europe. Leiden and Boston: Brill.

Ameli, Saied Reza. 2002. Globalization, Americanization and British Muslim Identity.

London: Islamic College for Advanced Studies Press.

Bano, Sarnia. 1999. Muslim and South Asian Women: Customary Law and Citizenship in Britain. W: Nira Yuval-Davis, Pnina Werbner (red.), Women, Citizenship and Differ

ence. London-New York: Zed Books, s. 162-178.

Basit, Tehmina N. 1997. Eastern Values; Western Milieu. Identities and Aspirations of Ado

lescent British Muslim Girls. Aidershot: Ashgate.

Brah, Avtar. 1992. Women of South Asian Origin in Britain. Issues and Concerns. W: Peter Braham, Ali Rattansi i Richard Skellington (red.), Racism and Antiracism. Inequali

ties, Opportunities and Policies. London: Sage Publications, s. 64-78.

Brah, Avtar. 1994. „Race” and „Culture” in the Gendering of Labour Markets: South Asian Young Muslim women and the Labour Market. W: Haleh Afshar, Mary Maynard (red.), The dynamics of „Race" and Gender: Some feminist Interventions. London:

Taylor & Francis, s. 151-171.

Brah, Avtar; Shaw, Sobia. 1992. Working choices. South Asian young Muslim women and the labour market. London: Department of Employment.

Bruce, Steve. 2002. God is dead: secularization in the West. Oxford: Blackwell Publishers.

Butler, Charlotte. 2001. Reconstructing ethnicity and identity: the influence of second-gen

eration Turkish-Cypriot and Pakistani women in London. PhD thesis. University of Warwick

Dwyer, Claire. 2000. Negotiating Diasporic Identities: Young British South Asian Muslim Women. Women’s Studies International Forum, 4, s. 475-486.

Jawad, Haifaa; Benn, Tansin (red.). 2003. Muslim Women in The United Kingdom and Beyond. Experiences and Images. Leiden and Boston: Brill.

Knott, Kim; Khokher, Sajda. 1993. Religions and Ethnic Identity Among Young Muslim Women in Bradford. New Community, 4, s. 593-610.

Mernissi, Fatima. 2003. Beyond the Veil. Male - Female Dynamics in Modern Muslim So

ciety. London: Saqi Books.

(17)

Muzułmanki w Wielkiej Brytanii ₂₃₃

Nielsen, Jorgen. 1992. Muslims in Western Europe. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Pędziwiatr, Konrad. 2000. The Persistence of Islam: Religion and Identity among Pakistanis in Britain. MA thesis, Jagiellonian University and the University of Exeter

Pędziwiatr, Konrad. 2005. Od islamu imigrantów do islamu obywateli: muzułmanie w kra

jach Europy Zachodniej. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Pędziwiatr, Konrad. 2006. Religijny wymiar wolności i społecznego zaangażowania wśród młodych muzułmanek w Belgii i Wielkiej Brytanii. W: Katarzyna Leszczyńska, Ag

nieszka Kościańska (red.), Kobiety i religie. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, s. 315-336.

Ramadan, Tariq. 1999. To be a European Muslim. A Study of Islamic Sources in the Euro

pean Context. Leicester: Islamic Foundation.

Ramadan, Tariq. 2004. Western Muslims and the Future of Islam. Oxford: Oxford Univer

sity Press.

Sahgal, Gita. 1992. Secular Spaces: The Experience of Asian Women Organizing. W: Gita Sahgal, Nira Yuval-Davis (red.). Refusing Holy Orders. Women and Fundamentalism in Britain. London: Virago Press, s. 163-197.

Sahgal, Gita; Yuval-Davis, Nira. 1992. Introduction: Fundamentalism, Multiculturalism and Women in Britain. W: Gita Sahgal, Nira Yuval-Davis (red.). Refusing Holy Or

ders. Women and Fundamentalism in Britain. London: Virago Press, s. 1 -25.

(18)

Muslim Women in the United Kingdom

- Religion in the Process of Developing a New Identity

The Muslim diaspora in Europe has becomeakey theme in recentyears.

In the UK, forexample, thepolicyofassimilation appears to havebeen un successful, but at the same time awareness of these issues means that the identity of Muslims and theposition of Muslim womenare valued. British Muslim women have to marry tradition and heritage with the demandsof amulticultural Western society. This article shows the role of religion in formingidentity, concentratingon Pakistaniwomen, for whom Islamdoes notnecessarily mean enslavement, asthe stereotype maysuggest.

These stereotypespredominate, and negative images fromnews media also cloud reality, although Pakistanis have been a presencein the UK since after WW2.In this period, menfirst came to work, tobe joined later by their womenfolk, who immediatelyborethe brunt of thequestion of identity wit

hin a minority. The first female immigrants stayedat home, and it was and remains their role to teach Islam and maintain rituals. Religion is important as it preservesethnictradition among migrants; ethnic groups sticktogether, andtraditional clothes also are worn to enforcethis bond.Islam became in separablefromethnicity. Subsequent generations did not havethe experien

ceof migration, and have had to build bridges to unite this tradition with being British, their other model of identity.Theymayfaceproblems forming an identity,but take advantage of the different elements andmaintain apri vate and a public identity, with Western and Muslim valuesboth important.

Women areshapinganew form of Islam, which is becominga moreimpor

tant unifier than theirethnic or national identity.Second-generation British Pakistani women use their knowledgeof what Islam is to justify theirown choices of education, workand equality: this is „conscious exploitation of religion”. Traditional values -home and family -are still important, but sois work. Marriage trends have also changed, though arranged marriage isstill accepted by some. Women wear hijabs as asymbol ofempowerment and Muslim Britishness. They areincreasingly active inpublic life, fighting ste reotypes, encouraging participation, and showing that they, and real Islam, have a place in a European society. Women playakey role in British Islam, and manage to unite their Muslim identity with that ofbeing a citizen of a Westerncountry.