• Nie Znaleziono Wyników

Woda jest jednym z podstawowych składników

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Woda jest jednym z podstawowych składników"

Copied!
5
0
0

Pełen tekst

(1)

Aktywność wody

ważny parametr trwałości żywności

W oda jest jednym z podstawowych składników żywności, a jej zawartość waha się od ułamka procenta do ponad 98%. Surowce niepoddane przetwarzaniu zawierają dużo wody, np.: owoce i warzywa 77-96%, mięso 42-75%, ryby 57-80%, mleko 88%, jaja (bez skorupy) 74% [21]. Przetwarzając surowce albo usuwa się z nich znaczną część wody, albo zwiększa się w nich jej zawartość. W suszonych owocach, warzywach, rybach, mleku w proszku, niektórych przetworach zbożowych i mięsnych, zagęszczonych sokach owocowych i zagęszczonym mleku ilość wody zostaje istotnie zmniejszona. Natomiast napoje, piwo, niektóre przetwory zbożowe i mięsne, a także niektóre rodzaje żelów zawierają znaczne ilości wody dodanej. Woda obecna w żywności określa jej właściwości fizyczne, a także wpływa na jej trwałość i okres przydatności do spożycia [14].

Stan wody w żywności

Stan wody w żywności wynika przede wszystkim z budowy jej cząsteczki i oddziaływań z pozostałymi składnikami materiału.

Można stwierdzić, że stan wody w biomateriałach, a takimi w więk- szości są surowce i produkty spożywcze, może być wielorakiego rodzaju [13, 20]. Gdy cząsteczki wody są unieruchomione, a ich ruch wynika tylko z ruchu makrocząsteczek, to taka woda jest określana jako woda strukturalna. Inny stan to taki, w którym oddziaływania występujące w układzie woda – substancja rozpuszczona nie ograni- czają całkowicie ruchu cząsteczki wody. Ma ona względnie dużą swobodę reorientacji wokół wiązania wodorowego lub jonowego.

Taka woda określana jest jako woda hydratacyjna. Zarówno woda strukturalna, jak i hydratacyjna stanowią wodę związaną. Gdy czą- steczki wody nie są bezpośrednio związane ze strukturą makro- cząsteczki, lecz mimo to „podporządkowują się” jej uporządkowaniu i dynamice, to mamy do czynienia z wodą strukturalizowaną.

Natomiast jeżeli układ jest dostatecznie uwodniony, pozostałe cząsteczki wody przejawiające właściwości analogiczne do właści- wości czystej wody, stanowią wodę wolną. Stan wody w żywności zmienia się zatem w sposób ciągły – od najbardziej uporządkowa- nego, przy bardzo małej zawartości wody, do występującego w czy- stej wodzie.

Pojęcie aktywności wody

Opis stanu wody w żywności jest wyrażany za pomocą aktyw- ności – termodynamicznego miernika potencjału chemicznego wo- dy. Australijski mikrobiolog Scott [29, 30] pierwszy wprowadził

JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI

pojęcie aktywności wody i określił ją jako stosunek ciśnienia pary wodnej nad powierzchnią żywności (p) do ciśnienia pary wodnej nad powierzchnią czystej wody (po) w tej samej temperaturze i przy tym samym ciśnieniu całkowitym:

Z przedstawionej zależności wynika, że aktywność wody jest wskaźnikiem wilgotności względnej atmosfery najbliższego otocze- nia badanej próbki. W przypadku, gdy przestrzeń wokół próbki jest niewielka i ustalą się warunki równowagi, można napisać równanie:

w którym ϕ jest wilgotnością względną atmosfery w otoczeniu ba- danego materiału, wyrażoną w procentach.

Aktywność wody przyjmuje wartości od 1 – dla czystej wody, do 0 – dla środowiska, w którym nie ma wody lub cząsteczki wody nie mają zdolności do wykonywania pracy (np. woda strukturalna).

Na rys. 1 pokazano ogólny schemat podziału żywności w zależnoś- ci od poziomu jej aktywności wody.

Aktywność wody większości surowców pochodzenia roślinnego i zwierzęcego jest bliska jedności. Dopiero obróbka technologiczna (oparta na odparowaniu wody, dodatku substancji osmotycznych lub jej zamrożeniu) powoduje niekiedy znaczne obniżenie aktywności ZBIGNIEW PAŁACHA

Streszczenie. W artykule zdefiniowano pojęcie aktywności wody oraz przed- stawiono jej wpływ na trwałość i jakość żywności. Omówiono wpływ aktyw- ności wody na procesy biologiczne, takie jak rozwój drobnoustrojów i reakcje enzymatyczne. Ponadto pokazano, jak aktywność wody wpływa na przebieg reakcji chemicznych oraz zmiany właściwości fizycznych materiału. Omó- wiono również wybrane metody stosowane do pomiaru aktywności wody.

Summary. In the article water activity was defined and its influence on quality and stability of food was described. Influence of water activity on biological processes such as microbial growth, enzymatic reactions is presented. Moreover, the influence of water activity on chemical reactions and changes of physical properties of the food material are discussed. The selected methods use to measure water activity was described.

Słowa kluczowe: aktywność wody, trwałość żywności, metody po- miaru aw

Key words: water activity, stability of food, methods to measure aw

.sigma -not.pl

T o P

w p

a p

,

⎥⎦

⎢ ⎤

=⎡ (1)

aw

P, T

100

= ϕ

=

o

w p

a p (2)

aw p po

p ϕ

po

(2)

ry, z pierwszym z wymienionych czynników jako dominującym.

W temperaturze poniżej punktu zamarzania, aktywność wody staje się niezależna od składu żywności, a zależy wyłącznie od tempe- ratury. Dlatego wartość aktywności wody żywności w temperaturze poniżej punktu zamarzania jest znacznie mniej cenna w przewidy- waniu przebiegu wielu procesów i reakcji wpływających na jakość i trwałość żywności [5].

Aktywność wody a trwałość żywności

Wprowadzenie pojęcia aktywności wody umożliwiło powiązanie stanu termodynamicznego wody w żywności z jej właściwościami, jakością i trwałością. Ponadto znajomość tych powiązań stała się podstawą przewidywania przebiegu wielu procesów, a także projek- towania właściwości gotowego produktu [11, 15, 22, 23].

W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku Labuza i jego zespół opracowali tzw. mapę stabilności żywności, która uzależniała prze- bieg i kinetykę określonych procesów i reakcji od aktywności wo- dy. Mapa ta (rys. 2) przedstawia zależność między aktywnością wo- dy, izotermą sorpcji oraz czynnikami decydującymi o trwałości

żywności – rozwojem drobnoustrojów, aktywnością enzymów, prze- biegiem reakcji nieenzymatycznego brunatnienia oraz szybkością utleniania tłuszczów i barwników [3].

Wpływ aktywności wody na przebieg procesów biologicznych

Aktywność wody decyduje o przebiegu procesów biologicznych, a zwłaszcza wpływa na rozwój drobnoustrojów. Warunkiem wzros- tu drobnoustrojów jest to, aby aktywność wody w środowisku utrzy- mywała się na poziomie optymalnym dla danego mikroorganizmu.

Dla większości drobnoustrojów zakres ten wynosi 0,990-0,995.

Minimalna wartość aktywności wody niezbędna do rozwoju po-

szczególnych grup drobnoustrojów wynosi:

.sigma -not.pl

(3)

Wpływ aktywności wody na przebieg reakcji chemicznych

Duży wpływ na trwałość i jakość żywności mają reakcje chemicz- ne obejmujące utlenianie tłuszczów, nieenzymatyczne brunatnienie, destrukcję barwników i witamin, a także związków zapachowych.

Utlenianie tłuszczów przebiega w środowisku suchym i o bardzo małej aktywności wody. Podwyższenie aktywności wody zwalnia reakcje utleniania, ale tylko do pewnego momentu. Dalszy wzrost aktywności wody powoduje zwiększenie szybkości reakcji utleniania [11]. Przeciwutleniające działanie wody może być spowodowane m.in. utrudnieniem dyfuzji tlenu do miejsc reakcji, zmniejszeniem stężenia jonów metali (katalizatorów reakcji), wiązaniem produktów pośrednich autooksydacji lipidów, przyspieszeniem tych reakcji, któ- rych produkty mają właściwości przeciwutleniające. Minimalna szyb- kość utleniania tłuszczów występuje dla aktywności wody 0,1-0,3.

W podobny sposób jak tłuszcze zachowują się substancje w nich rozpuszczalne, np. karotenoidy, niektóre związki zapachowe, kiedy rozpatrywane jest ich utlenianie w funkcji aktywności wody.

Zgoła inaczej zachowują się substancje ulegające utlenianiu, ale rozpuszczalne w wodzie [11, 28]. Witamina C, barwniki hemowe utleniają się tym szybciej, im aktywność wody jest większa. Po- dobnie zachowują się chlorofile i antocyjany [33]. Ich stabilność wzrasta w miarę obniżania aktywności wody w środowisku.

Reakcje nieenzymatycznego brunatnienia (reakcje Maillarda) roz- poczynają się dopiero przy aktywności wody, przy której woda za- czyna pełnić funkcję rozpuszczalnika. Ich intensywność rośnie wraz ze wzrostem aktywności wody i osiąga maksimum dla aktywności wody 0,3-0,7 w zależności od rodzaju produktu [16]. Powodem spadku szybkości reakcji przy większych wartościach aktywnoś- ci wody może być efekt rozcieńczenia lub hamowanie przebiegu reakcji przez wodę jako produktu tej reakcji. Przebieg reakcji nie- enzymatycznego brunatnienia prowadzi m.in. do obniżenia wartości żywieniowej białek, zmiany barwy, smaku i zapachu, a także może przyczyniać się do wzrostu twardości produktu.

Wpływ aktywności wody na przemiany fizyczne

Woda, a ściślej mówiąc jej stan termodynamiczny wyrażony akty- wnością, istotnie wpływa na właściwości reologiczne żywności lub – ogólniej – na jej teksturę. Przemiany fizyczne, które często towarzy- szą zmianom tekstury żywności, dotyczą głównie przejścia szklis- tego, krystalizacji lub rozpuszczania niektórych składników żywnoś- ci. W wielu produktach spożywczych o niskiej i średniej zawartości wody ich składniki (polimery, substancje niskocząsteczkowe) wystę- pują w postaci amorficznej lub tylko częściowo krystalicznej, a woda pełni funkcję plastyfikatora [24, 26]. Składniki żywności występu- jące w postaci amorficznej, ze względu na bardziej rozwiniętą po- wierzchnię, wiążą znacznie więcej wody niż w postaci krystalicznej.

Proporcje pomiędzy stanem amorficznym a krystalicznym decydu- ją o właściwościach materiału, głównie o jego higroskopijności.

Materiały, w których przeważa stan amorficzny są higroskopijne, a przejście fazowe ze stanu szkła do stanu krystalicznego odbywa się w wąskim zakresie aktywności wody (0,3-0,5). Woda uwalniana aw= 0,9 dla większości bakterii,

aw= 0,8 dla większości drożdży, aw= 0,7 dla większości pleśni.

Powszechnie przyjmuje się, że drobnoustroje nie mogą rozwijać się w żywności o aw<0,6. Przykładowymi granicznymi wartościami aktywności wody dla bakterii są: 0,98 dla Clostridium botulinum typ C i niektórych Pseudomonas; 0,97 dla Clostridium botulinum typ E i nie- których Clostridium perfringes; 0,96 dla Flavobacterium, Klebsiella, nie- których Lactobacillus, Pseudomonas i Proteus oraz Shigella; 0,95 dla Alcaligenes, Citrobacter, Clostridium botulinum typ A i B, Enterobacter, Escherichia, Salmonella i Vibrio; 0,94 dla Lactobacillus, Microbacterium, Pediococcus, niektórych Streptococcus i Vibrio; 0,93 dla niektórych Lactobacillus i Streptococcus; 0,91 dla Corynebacterium, beztlenowych Staphylococcus i niektórych Streptococcus; 0,9 dla Micrococcus i nie- których Lactobacillus i Vibrio. Wyjątkowo odporne na niskie awbakterie halofilne (do 0,75) i tlenowe Staphylococcus (0,86) [1, 31].

Graniczne wartości aktywności wody dla drożdży rodzaju Saccharo- myces mieszczą się w przedziale 0,90-0,62, a dla pleśni rodzaju Aspergillus – w przedziale 0,82-0,62. Pleśń kserofilna Xeromyces bis- porus może się rozwijać przy aktywności wody 0,61 [17, 31].

Niektóre drobnoustroje wytwarzają różnego rodzaju metabo- lity drugorzędowe. Do najważniejszych z nich należą toksyny, a zwłaszcza niebezpieczne są mikotoksyny produkowane przez grzyby. Do najgroźniejszych należą grzyby z rodzaju Fusarium, Aspergillus i Penicillum. Dwa ostatnie rodzaje są zaliczane do względ- nie odpornych na niską aktywność wody w środowisku (tabela) [8].

Zawartość wody ma wpływ na konformację białek enzymatycz- nych, które decydują o aktywności i zdolności katalitycznej enzy- mów. Reakcje enzymatyczne zwykle wymagają obecności wody.

Funkcja wody w tych reakcjach jest dwojaka [4, 19]: albo stanowi ona ośrodek umożliwiający transport substratu do enzymu, albo sama jest substratem. Reakcje enzymatyczne, w których woda jest substratem, są bardziej czułe na zmiany aktywności wody niż te, w których woda jest tylko rozpuszczalnikiem. Gdy aw<0,3 reakcja hydrolizy enzymatycznej praktycznie nie występuje. Działanie takich grup enzymów, jak amylazy, fenolooksydazy, peroksydazy jest hamowane, gdy aw<0,8. Znane są również reakcje, w których sub- strat jest hydrofobowy i rozpuszcza się w tłuszczu. Wtedy woda nie pełni funkcji rozpuszczalnika, natomiast jest niezbędna do zapewnienia odpowiedniej struktury przestrzennej enzymu. Z tego względu reakcje te przebiegają przy aktywności wody znacznie niższej niż reakcje, w których woda pełni funkcję rozpuszczalnika (np. lipazy mogą być aktywne przy aw 0,1).

JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI

.sigma -not.pl

Tabela. Wpływ aktywności wody na syntezę mikotoksyn

wytwarzanie mikotoksyn wzrost

Mikotoksyny Grzyby

Minimum aktywności wody

Aspergillus flavus aflatoksyny 0,80 0,83

Aspergillus ochraceus ochratoksyny 0,77 0,85

kwas penicylinowy 0,81

Penicillum sp. cytrynina 0,90

Penicillum patulum patulina 0,81 0,85

Stachybotrys atra stachybotrina 0,94 0,94

Penicillum roqueforii requefortina 0,82 0,87

(4)

batników, chipsów i produktów ekstradowanych [7, 10, 18], zbryla- niu produktów suszonych [2, 25] oraz przyspieszeniu reakcji che- micznych [27]. Następstwem sorpcji wilgoci przez substancje krys- taliczne (sacharoza, glukoza, sól kuchenna, kwas cytrynowy), zacho- dzącej przy aktywności wody 0,6-0,7, jest ich częściowe rozpusz- czanie prowadzące do zlepiania kryształów i zbrylania.

Największą stabilność produkt spożywczy osiąga przy aktywnoś- ci wody odpowiadającej zawartości wody w monowarstwie (pierw- sza warstwa cząsteczek wody związanych z matrycą materiału).

Rahman i Labuza [22] przytoczyli wartości aktywności wody (aw= 0,07-0,35), przy której optymalna zawartość wody w produk- tach spożywczych wynosiła od 2 do 15%.

Najbardziej użytecznym narzędziem do określenia zawartości wody w monowarstwie jest izoterma sorpcji produktu spożyw- czego. Mapa Labuzy (rys. 2) przedstawia typową, sigmoidalną izotermę sorpcji. Poza tym, że jest ona charakterystyczna dla każdego produktu, przebieg izotermy sorpcji zmienia się w za- leżności od tego, czy izoterma została wyznaczona podczas pro- cesu desorpcji (usuwania wody), czy adsorpcji (nawilżania). Czyn- niki te należy brać pod uwagę przy wykorzystaniu zawartości wo- dy do określenia stabilności i bezpieczeństwa mikrobiologicznego żywności.

Obecnie najbardziej przydatnym modelem w teoretycznej analizie izoterm sorpcji jest model Guggenheima, Andersena i de Boera (GAB), uwzględniający zmodyfikowane właściwości adsorbentu w zakresie adsorpcji wielowarstwowej [32, 34].

gdzie u jest równowagową zawartością wody, umzawartością wody w monowarstwie, a, C i k są stałymi.

Ten trójparametrowy model stanowi modyfikację modelu BET, a zarazem rozszerza jego zastosowanie do poziomu aktywności 0,9.

Iglesias i Chirife [9] wykorzystali m.in. ten model do opisu 156 izo- term sorpcji obejmujących 92 różne produkty spożywcze i stwier- dzili bardzo dobre dopasowanie modelu do badanych izoterm (śred- nie punktowe odchylenie procentowe nie przekroczyło 2,6%).

Metody pomiaru aktywności wody

Opierając się na definicji aktywności wody nie należy oczekiwać istnienia bezpośrednich metod pomiaru tej właściwości wody zawar- tej w żywności. Wszystkie opracowane dotychczas metody pomiaru aktywności wody są metodami pośrednimi, opartymi na pomiarze określonych parametrów fizycznych. Generalnie wyróżnia się pięć grup metod pomiaru aktywności wody opartych na pomiarze [12]:

ciśnienia,

temperatury (punktu rosy, krioskopowej, różnicy psychrome- trycznej),

.sigma -not.pl

w

w C k a

a

k 1 1

1(1–k·aw)[1+(C–1)]k·aw (3)

(5)

wielkości elektrycznych (pomiar zmian przewodności lub pojem- ności elektrycznej określonego czujnika),

zmian wymiarów liniowych ciał,

zmian masy materiału (równowagowe i nierównowagowe).

Metody pomiaru aktywności wody w żywności powinny spełniać następujące wymagania:

zapewniać dużą dokładność i powtarzalność pomiaru, krótki czas pomiaru,

łatwość użycia, trwałość urządzenia,

możliwość stosowania w różnych warunkach.

Różnorodność metod pomiaru aktywności wody w żywności oraz zróżnicowanie rozwiązań technicznych dostępnej aparatury sprawia, że obecnie nie można wytypować uniwersalnej metody. W artykule omówiono metody instrumentalne, powszechnie stosowane, oparte na pomiarze temperatury punktu rosy oraz pomiarze przewodności elektrycznej określonego czujnika.

Metoda oparta na pomiarze temperatury punktu rosy

Wykorzystanie pomiaru temperatury punktu rosy do wyznaczenia aktywności wody opiera się na stwierdzeniu, że ciśnienie pary wod- nej nad próbką w punkcie rosy jest równe ciśnieniu pary wodnej nad próbką w danej temperaturze. Wynika to z faktu, że osiągnięcie punktu rosy odbywa się przez ochładzanie powietrza przy stałej wilgotności bezwzględnej.

Pomiar aktywności wody polega na umieszczeniu małej prób- ki badanego materiału w szczelnej komorze pomiarowej aparatu, w której znajduje się układ optyczny z lustrem. Po osiągnięciu sta- nu równowagi wilgotnościowej próbki z otaczającym powietrzem następuje ochładzanie lustra do momentu wystąpienia rosy. Zma- towienie powierzchni lustra jest rejestrowane przez układ optyczny.

W tym samym momencie mierzona jest temperatura lustra, będąca temperaturą punktu rosy, a termometr na podczerwień rejestruje temperaturę próbki w momencie pomiaru. Obecność małego wenty- latora przyspiesza osiągnięcie stanu równowagi. Z uzyskanych wy- ników pomiarów oblicza się aktywność wody próbki jako stosunek ciśnienia pary nasyconej w temperaturze punktu rosy do ciśnienia pary nasyconej w temperaturze próbki.

Metoda ta może być stosowana praktycznie w całym zakresie aktywności wody i w szerokim zakresie temperatury. Charaktery- zuje się dużą dokładnością ±0,003 jednostki awi dużą precyzją po- miaru. Czas osiągania stanu równowagi wynosi od kilku do kilku- nastu minut. W przypadku, kiedy badane materiały są pyliste lub zawierają glikol propylenowy, zachodzi potrzeba zastosowania odpo- wiedniego filtru, co zmniejsza dokładność pomiaru.

Metoda oparta na pomiarze przewodności elektrycznej

Pomiar aktywności wody polega na pomiarze przewodności elek- trycznej kryształów lub roztworów odpowiednich soli. Najczęściej sonda higrometru zawiera kryształy chlorku litu, a jej przewodność elektryczna zależy od stopnia ich uwodnienia. Zastosowanie innych materiałów higroskopijnych niż chlorek litu umożliwia pomiary w odpowiednio wąskich zakresach aktywności wody. Zastosowano m.in. sulfonowany polistyren, żel impregnowany solą. Sam pomiar jest prosty i polega na umieszczeniu próbki badanego materiału w szczelnym pojemniku, w którym w przestrzeni nad materiałem

znajduje się sonda. Po uzyskaniu stanu równowagi wilgotnościowej, co może trwać od kilku do kilkudziesięciu minut, dokonuje się po- miaru. Co pewien czas przyrząd musi być kalibrowany wobec roz- tworów soli o znanej aktywności wody.

Metoda ta może być stosowana, podobnie jak metoda oparta na po- miarze temperatury punktu rosy, w całym zakresie aktywności wody z porównywalną dokładnością. Aparaty działające na wyżej przed- stawionej zasadzie to: Sina-scope, Rotronic, Novasina, Humicheck, Relative Humidity Indicator, Hydrodynamics Hygrometer [12].

Wybór metody zależy od celu, jakiemu ma służyć pomiar. W ba- daniach naukowych czasami należy stosować inne metody niż te, które znajdują zastosowanie w kontroli produkcji i jakości gotowego produktu. Dobór metody musi być świadomy i oparty na rzetelnej wiedzy i doświadczeniu. W pomiarach aktywności wody bardzo du- że znaczenie ma próbka. Przystępując do pomiaru aktywności wody pobranej próbki, należy znać jej właściwości oraz pochodzenie.

Obecność w próbce innych niż para wodna substancji lotnych oraz jej aktywność oddechowa (układy tkankowe), mogą zmieniać ciśnie- nie pary wodnej na powierzchni próbki. Ponadto oprócz stanu rów- nowagi wilgotnościowej pomiędzy próbką a otaczającą ją atmosferą, istotna jest również wewnętrzna równowaga wilgotnościowa mate- riału. Jeśli próbka nie będzie znajdowała się w stanie wewnętrznej równowagi wilgotnościowej, to wynik pomiaru nie będzie odzwier- ciedlał jej rzeczywistej aktywności wody. Przykładem takiej żyw- ności, może być żywność suszona, pieczona, wędzona pobrana bez- pośrednio po procesie technologicznym, czy też produkty w postaci układów wielowarstwowych o zróżnicowanej aktywności wody.

Z technologicznego punktu widzenia interesujące są dwa zakre- sy dokładności pomiarów. W przypadku orientacyjnego oznaczania aktywności wody pomiary powinny być wykonane z dokładnoś- cią do 0,02 jednostki aw. W badaniach, a także przy przewidywaniu okresu trwałości, pożądana jest znajomość aw z dokładnością do 0,005 jednostki aw. Wydaje się, że dokładność większa niż 0,005 jednostki awnie jest konieczna w technologii i przechowalnictwie żywności [12].

Obecnie na rynku polskim najpopularniejsze są aparaty do po- miaru aktywności wody oferowane przez firmy Decagon AquaLab (USA) (pomiar oparty na pomiarze temperatury punktu rosy) oraz Rotronic i Novasina (Szwajcaria). Aparaty te gwarantują wysoką dokładność ±0,003 jednostki aw w przedziale aktywności wody 0,030-1,000. W najbliższej przyszłości aparaturowy pomiar aktyw- ności wody zostanie wprowadzony jako normatywny parametr ja- kości żywności i pasz. Jest już przygotowany projekt roboczy PN opartej na międzynarodowej normie ISO (PN-ISO 21807).

Od redakcji: Wykaz literatury prześlemy zainteresowanym Czytelnikom e-mailem, faksem lub pocztą. Korespondencję prosimy kierować na adres:

przemspozywczy@sigma-not.pl

JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI

.sigma -not.pl

Dr hab. inż. Z. Pałacha – Wydział Nauk o Żywności, SGGW, Warszawa

Cytaty

Powiązane dokumenty

Wybrany uczeń omawia wykorzystując planszę – Krążenie wody w przyrodzie”... Nauczyciel prosi uczniów o wypowiedzi na temat wykorzystywania wody w gospodarstwie domowym.

tematyczny spadek pogłowia bydła (tab. Wprawdzie w ubiegłym roku pogłowie to zaczęło nieco wzrastać, jednakże nadal zmniejsza się pogłowie krów. Ilościowy wzrost młodego

Dobitnym przykładem jest tu stanowi ­ sko Augustynka, który jest skłonny filozoficzne (sic!) pytanie o naturę badanych przedmiotów parafrazować jako pytanie o to,

wyższy przełożony zakonny, na podstawie upoważnienia Stolicy Apostolskiej (na mocy przywileju apostolskiego lub własnego prawa zakonnego zatwierdzonego przez Stolicę

Warto zwrócić uwagę, że miłość jawi się jako siła, której nie można się przeciwstawić, jest ona ponad człowiekiem.. Uczucie ma wymiar nadprzyrodzony, a

Pszenica (i jej dawne odmiany, np. orkisz, płaskurka), pszenżyto, jęczmień, żyto, zwykły owies (ze względu na zanieczyszczenia), mąka pszenna, żytnia, jęczmienna, płatki

wykonujecie 4x/3x PADNIJ / POWSTAŃ po czym znów rozwiązujecie kolejne pytanie itd.. Wygodniej gdy krzyżówka będzie wydrukowana, ale nie jest to. konieczne. Chętni do podzielenia

Istnieją także publiczne instytucje rynku pracy, z pomocy których można korzystać: urzędy pracy, Ochotnicze Hufce Pracy oraz niepubliczne, np.: agencje zatrudnienia,