Kontekst historyczny cezarejskiej mowy Piotra (Dz 10, 34-43)

Studia Teologiczne Biał., D roh., Lom.

16(1998)

KS. ZBIGNIEW ROSTKOWSKI

KONTEKST HISTORYCZNY

CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 34-43)

II. M iejsce kazania - Cezarea Nadmorska. III. Adresaci mowy - Korneliusz i jego domownicy. Zakończenie.

W PROW ADZENIE

Ł ukasz, red ak to r cezarejskiej m o w y P io tra (Dz 10, 34-43), ży ł w określonej sytuacji społeczno-religijnej i pisał w d u ch u konw encji lite­ rackich w łasnej epoki. Jako chrześcijanin, a jednocześnie p ierw szy h i­ sto ry k chrześcijaństw a, szczególnie in tereso w ał się dziejam i K ościoła założonego p rzez Jezusa z N azaretu . Będąc poch o d zen ia p ogańskiego (Grek), u w ażn ie śledził ro zp rze strz en ian ie się Dobrej N o w in y p o za ram y n a ro d u żydow skiego. Z jego Dziejów A postolskich, a także z III Ew angelii, d o w iad u jem y się, że w m iarę p o stęp u ew angelizacji św iata w p ie rw szy ch gm inach ju d eochrześcijańskich zaczęły n arasta ć ró ż n e ­ go rodzaju p roblem y i napięcia, które groziły zah am o w an iem rozw oju m ło deg o Kościoła. W szystkie p y ta n ia sp ro w a d zały się w zasad zie do jednego: czy m ożliw e je st osiągnięcie zb aw ien ia bez p rz e strz e g a n ia p rzep isó w P raw a M ojżeszow ego.

Dzieje A postolskie p o d ają p rzek a z o chrzcie K o rneliusza (Dz 10, 1-11, 18), zaw ierający cezarejskie orędzie, a w nim u k ry te p ytanie, czy p rzep isy ju d a iz m u są konieczne do zbaw ienia? O d p o w ied ź n a to p y ­ tanie została w p isan a w m ow ę Piotra Dz 10, 34-43 oraz w cykl w y d a ­ rzeń, zw iązan y ch z jego d e fin ity w n ą decyzją przyjęcia do K ościoła rzym skiego setnika K orneliusza w raz z całym jego dom em .

ryczno-geograficznych, w św ietle których lepiej w id ać potrzeb ę i w iel­ kie znaczenie cezarejskiego orędzia (Dz 10, 34-43).1

1. Sytuacja społeczno-religijna w gm inach judeochrześcijańskich A by zro zu m ieć sytuację, jaka p an o w ała w p ierw szy ch g m inach zło żo n ych z w iern y ch p o ch o d ze n ia ży d o w sk ieg o , n ależy w ziąć p o d uw ag ę sam ą działalność m isyjną p ierw otn eg o Kościoła oraz tradycje i p o g ląd y ów czesnych środow isk żydow skich.

W miarę postępu dzieła ewangelizacyjnego religia chrześcijańska zatacza­ ła coraz szersze kręgi na terytorium imperium rzymskiego. Jak relacjonuje Re­ daktor Dziejów, bardzo wcześnie dotarła do Antiochii Syryjskiej (Dz 11, 23- 25),2 gdzie w yznaw cy Chrystusa po raz pierwszy zostali nazw ani chrześcija­ nam i (Dz 11, 26) .3 W śród nich znajdował się zapew ne Łukasz, pochodzący prawdopodobnie z tej miejscowości. Można przypuszczać, że ok. 40 roku, jako jeden z pierwszych, został ochrzczony w imię Jezusa Chrystusa.4 O d samego więc początku obserwował rozprzestrzenianie się nowej religii „aż po krańce

ziemi” (Dz 1, 8) i rejestrował wszystkie problemy z tym związane.

Kiedy redagow ał Dzieje A postolskie, od śmierci Jezusa z N azaretu upłynęło już po n ad pół w ieku.5 Do m łodego Kościoła w chodziła now a generacja, która nie znała z autopsji M istrza z N azaretu. Po pierw szych, m asow ych naw róceniach Ż ydów (Dz 2, 41; 4, 4), przyszły prześlad o w a­ nia ze strony Sanhedrynu (Dz 8, 4; 11, 19), przyczyniając się do tego, że ew angelia zaczęła docierać do ludów pogańskich (Dz 8, 4-40; 11, 19-24).6

1 W szystkie cytaty z Pism a s'w. są podane według Biblii Tysiąclecia, Poznań 19903. Skróty nato­ miast według Encyklopedii Katolickiej - W ykaz skrótów, Lublin 1992.

2 Por. J. D u p o n t , Nuovi studi sugli A tti degli Apostoli, Torino 1985, 292-293. 3 Por. E. D ą b r o w s k і , A ntiochia Syryjska, РЕВ I 62-63.

4 F. J ó ź w i а к , D zieje Apostolskie, W PS III 310.

5 K. K r ä n к 1 , Jesus der Knecht Gottes. Die heilsgeschichtliche Stellung Jesu in der Reden der

A postelgeschichte (BU), Regensburg 1972, 212. W spółcześni egzegeci datują pow stanie D zie­

jów na ok. 90 r. po Chr. Por. P. C i e ś 1 i к , Kerygm at o Jezusie z Nazaretu w kazaniach m isyj­

nych Dziejów Apostolskich, RBL 34 (1981) 118; E G r y g l e w i c z , Dzieje Apostolskie, ΕΚ IV

576-577; K. К 1 i e s c h , Apostelgeschichte (SK KN T V), Stuttgart 1986, 13-14; F. N e - i r y n с к , Le Livre des Actes dans les récents commentaires, EthL 59 (1983) 346; J. R о - 1 o f f , Die A postelgeschichte (NTD V), G öttingen 1981, 5-6; A. W e i s e r , D ie A postelge­

schichte. Kap. 1-12 (ÖTK V 1), G ütersloh 1980, 40. W. Schm ithals natom iast uw aża, te D zie­

je pow stały ок. 100 r. Por. Die A postelgeschichte des Lukas (ZBK III 2), Zurich 1982, 17. W cześniej zaś przyjm ow ano, że dzieło Łukasza pow stało ok. 63 r. Por. E. D ą b r o w s k i ,

D zieje Apostolskie (PN T V), Poznań 1961, 69-70; F. J ó ź w i а к , D zieje A postolskie, dz.

cyt., 319-320.

6 E. H a e n c h e n , Judentum und Christentum in der A postelgeschichte, w: D ie Bibel und wir

II, Tübingen 1968, 355; tenże, zob. ZNW 54 (1963) 155-187. 24

KONTEKST HISTORYCZNY CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 34-43) Ten zw ro t misji w k ie ru n k u św iata pogańskiego nie b y ł w łaściw ie ro zu m ian y i w yw ołał krytykę ze stro n y niektórych chrześcijan ze śro­ d o w isk a jerozolim skiego (Dz 11, 2-3; 15, 1-2). W sk utek z d e rz e n ia się n au k i Jezusa C h ry stu sa z k u ltu rą hellenistyczną i rzym ską zaczęły n a ­ rastać w m łodym Kościele napięcia i tendencje rozłam ow e. Jak w ynika z historii K orneliusza, zasad n iczo chodziło o to, czy p o g an ie zg łasza­ jący gotow ość przyjęcia chrztu są zobow iązani do p rzestrzeg an ia p rz e ­ p isów P raw a M ojżeszow ego, a zw łaszcza o brzezania.7 Ś rodow isko je­ rozolim skie, w któ ry m w ów czas p rzeb y w ał Piotr, było p o czątk o w o przeciw ne pom ijaniu d rog i ju d a izm u w ew angelizacji po g an . N ic w ięc d ziw neg o, że w czasie swojej p o d ró ż y apostolskiej P iotr sp o tk ał się z tym i p ro b lem am i.8 Decyzja o chrzcie K orneliusza p odjęta p rzez niego w C ezarei N adm orskiej okazała się w ięc przełom ow ą.

W czytując się w historię K orneliusza d ostrzegam y trzy kon k retn e kw estie, które pojaw iły się w śro do w isku jerozolim skim , na tle ro zw a­ żań o dalszej obow iązyw alności P raw a M ojżeszowego:

— czystość pokarm ów ,

— czystość ciała, czyli pro blem k o ntak tó w m ięd zyludzkich, oraz — sp raw a o b rzezania p o g an .9

W łaśnie głów nie te p y ta n ia w yw oływ ały , z d an iem R. P escha, w sp o m n ian e konflikty i napięcia w p ierw szych 50 latach istnienia Ko­ ścioła.10 N iek tó rzy sądzą, że w p ierw szych łatach głoszenia ew angelii były one bardziej żyw otne niż sytuacja p o d an a w przek azie Łukaszo- w y m .11 N iem niej k ilkakrotne n aw iązy w an ie p rzez Ł ukasza do tego zag ad n ien ia (Łk 5, 27-32; 7, 34; 15, 2; 19, 7; Dz 11, 2-3), p o tw ie rd z a historyczność w y d arzeń , tym więcej, że au to r ten zazw yczaj starał się pom ijać tem aty konfliktow e, lub przynajm niej pom niejszać ich znacze­ nie.12 Ten okres n apięć w e w czesnym chrześcijaństw ie p o tw ierd zają

7 Por. K. R o m a n i u к , Św. Piotr. Życie i dzieło, K atow ice 19902, 70-71.

8 Por. C. van U nnik, Die Apostelgeschichte und die Häresien I, w: Sparsa Collecta I-II. The collected Essays o f W. C. Van Unnik (NTSup 29), Leiden 1973, 408; J. K ti r z i n -

g e r , Die A postelgeschichte I (G SL V 1-2), Leipzig 1965, 269; W. C y r a n , Główne tematy

mowy Piotra w Dz 10, 34-43, CzST 19-20 (1991-1992) 23-24.

9 M. L o d s , Corneille et les trois enseignem ents d ’A ctes 10, PosLuth 31 (1983) 53-60; zob. J. K ii r z i n g e r , dz. cyt., 269; F. M u s s n e r , Apostelgeschichte (NEB V), W ürzburg 1984, 62.

и) Por. Voraussetzungen und Anfänge der urchristlicher M ission, w: M ission im N euen Testa­

ment, red. K. K ertelge (QD 93), Freiburg 1982, 11.

" K. H a a c k e r , Dibelius unci Cornelius. Ein Beispiel form geschichtlicher Überlieferungskritik

Apg 10, 1-11, 18 in der Interpretation von Dibelius. Kritik daran, BZ 24 (1980) 249.

12 J. J. B a r t o l o m é , σ υ ν ε σ θ ίε ιν en la obra lucana: Le 15, 2; Heli 10, 41; 11, 3. A p ropòsi­

p o n a d to p o d o b ie ń stw a, jakie zac h o d zą m ięd zy w y d a rz e n ia m i w A n ­ tiochii (Gal 2, 11-14; zob. 1 Kor 5, 11) i w Cezarei N adm orskiej.

P rzy tym nie w ydaje się trafne, by obecność tego ty p u p ro b lem aty ­ ki w przekazie Ł ukaszow ym tłum aczyć zależnością red ak to ra D ziejów od p ism P aw ła.13 Raczej p rzeciw nie, w y d a rz e n ia zw iąz an e z k w estią zach o w an ia ob rzędó w i czystości rytualnej stały się p rzed m io te m tra ­ dycji p ie rw o tn e g o Kościoła, z której m ogli później k o rzy stać P aw eł i Ł ukasz.14 Ten ostatni, jako przedstaw iciel chrześcijan p o ch o d zenia h el­ lenistycznego, zd ecy d o w an ie w y stę p o w a ł p rzeciw ży d o w sk iem u p a r ­ ty k u lary zm o w i i nacjonalizm ow i, o czym św iad czy treść k e ry g m a tu m ó w m isyjnych (Dz 2, 23. 36). P raw d o p o d o b n ie uczestniczył w a n ty ­ żydow skiej polem ice, która m iała miejsce w II połow ie I w. w śro d ow i­ sk u h ellen isty czn o -ch rześcijań skim .15. O p o w iad ał się w ięc za p rzy ję­ ciem now ego pojęcia św iętości, zniesieniem b arier rytu aln y ch na rzecz now ej w sp ó ln o ty o w y m iarze u n iw ersaln y m , p o n ie w aż o d tego zale­ żał w d u ż y m sto p niu dalszy rozw ój religii chrześcijańskiej.

Biorąc p o d uw agę pow y ższe dyskusje, łatwiej m ożem y zro zu m ieć dlaczego p ierw szy h isto ry k czasów apostolskich nic nie m ów i o b łę d ­

13 W historii egzegezy początkow o w skazyw ano na paulinizm y w D ziejach (uniw ersalizm zba­ w ienia, uspraw iedliw ienie przez w iarę, nauka o D uchu Św iętym ). N iektórzy w ykazyw ali, że listy Paw iow e były źródłami dla redaktora D ziejów A postolskich. D ow odem tego są liczne rem iniscencje nauki Paw ia w mowach (por. D z 10, 34-44 i Gal 2, 6; 15, 7-8; Rz 2, 6-13; D z 10, 42-43 i 2 Tm 4,1; 11, 14). Por. W. S o 1 t a u , Die Herkunft der Reden in der Apostelge­

schichte, ZNW 4 (1903) 133-138. 152-153. W iększość w spółczesnych uczonych uw aża je d ­

nak, że listy Paw iow e były nieznane Łukaszow i, poniew aż obaj pisali w innych epokach. Por. G. S c h i 1 1 e , Die Apostelgeschichte des Lukas (ThHKV), Berlin 19842,48-49; E. D ą b r o w s k i ,

Dzieje Apostolskie, dz. cyt., 88-89; G. S c h n e i d e r , Die Apostelgeschichte (Herder T K N T V 2),

Freiburg 1982, 88.

W szystkie paralele między listami Paw ła a dziełami Łukasza należy tłum aczyć raczej tym , że obaj om aw iali pierw sze lata Kos'ciota i m ieli do sw ojej dyspozycji w spólna tradycję. Por. J. J. B a r t о I o m é , dz. cyt., 277-278; W. C. V a n U n n i k , The Background and Signi­

fica n ce o f A cts 10, 4 and 35; w: w: Sparsa Collecta I-II. The collected Essays o f W. C. Van Unnik (NTSup 29), Leiden 1973, 254; tenże, zob. A chtergrond en beteknis van H andelingen 10, 4 en 35, NThT 4 (1949) 260-283; R. P e s c h , D as Jerusalem er A bkom m en und die Lösung des Antiochenischen Konflikts. Ein Versuch über G al 2; A pg 10, 1-11, 18; II, 27-30; 12, 25 und Apg 15, 1-41, w: K ontinuität und E inheit (Festschrift fü r F. M ussner), Freiburg

1981, 107-108.

14 Istnieją podstawy ku temu, by tw ierdzić, że Łukasz był naocznym św iadkiem w ielu w ydarzeń (Dz 16, 10-17; 20, 5-21) i znał wiele osobistości kościoła palestyńskiego (Dz 21, 8. 10, 16. 18). R. P e s c h , Das Jerusalem er A bkom m en und die Lösung des A ntiochenischen K on­

flik ts, dz. су t., 108; F. M u s s n e r , ife. cyt., 62.

15 Por. U. W i I c k e n s , Die Missionsreden der Apostelgeschichte. Form- und traditionsgeschichtli­

che Untersuchungen (W M ANT 5), Neukirchen 19743, 120-121; P C i e ś l i k , dz. су t., 117-118;

KONTEKST HISTORYCZNY CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 3443) nych nauk ach , jakie pojaw iły się w e w czesnym okresie p rz e p o w ia d a ­ nia m isyjnego (zob. Dz 13, 6; 1 Kor 11, 26; Gal 2, 4). W całej księdze D ziejów A postolskich nie słyszym y żadnej polem iki z n au k ą o d u a li­ zm ie, b rak też reakcji na p o g lą d y d o k etó w i g n o sty k ó w .16 Z ap ew n e w iązało się to z tym , że w pierw szy m okresie rozw oju Kościoła C h ry ­ stu so w eg o (do czasu redakcji D ziejów) d o m in u jący m zag a d n ien iem była dy skusja chrześcijan p o ch o d zen ia p o g ań sk ieg o na tem at m o żli­ w ości uczestn ictw a w zb aw czych obietnicach d an y ch N a ro d o w i W y­ b ra n e m u .17

P ierw szy m p ro b lem em w sp o m n ian y m p rzez Ł ukasza w k o n te k ­ ście cezarejskiej m o w y Piotra była czystość po k arm ó w .18 W edług u sta­ w o d aw stw a staro testam entow ego p o k arm y dzieliły się na czyste i n ie­ czyste (Kpł 11, 1-47. 20, 25; P w t 14, 3-20). Do p rzestrz eg an ia tego p rze p isu zobow iązany był k ażd y po bożny Żyd. W ty m kontekście sta­ je się zro zu m iała o d p o w ied ź Piotra na głos z nieba: „nigdy nie jadłem

nic skażonego i nieczystego" (10, 14; por. 11, 8). W pojęciu A postoła n a ­ kaz sp o ży w an ia nieczystego m ięsa (10, 13) był bow iem p rzeciw n y obo w iązu jącem u P raw u . Co więcej, b u rzy ł doty chczaso w e p rz e k o n a ­ nia chrześcijan pochodzących z ju d a iz m u .19 O dw ołując się do tego w i­ dzenia, Łukasz ukazał pojaw iający się problem , który narastał w m ia­ rę w y ch o d zen ia ew an gelii p o za b ra m y Jerozolim y i g ranice n a ro d u izraelskiego. K onieczna była now a interpretacja P raw a (zob. Rz 14, 14. 17; 1 Kor 8, 8; 10, 26) oraz p o w ró t do n au k i Jezusa z N azaretu , który już w czasie swej ziemskiej działalności w skazyw ał na p o trzeb ę n o w e­ go spojrzenia na zagadn ien ie czystości rytualnej (Mt 15, 11).

H istoria K orneliusza ukazuje kolejny problem społeczno-religijny, a m ianow icie zag adn ien ie k o ntak tó w judeochrześcijan z cudzo ziem ca­ m i.20 Jak w ynika z ko n tekstu cezarejskiej m ow y Piotra, nie chodziło tu ­ taj w yłączn ie o ry tu aln e obm ycia, czy o ro zró żn ien ie p o k a rm ó w na czyste i nieczyste, ile raczej o po dział ludzi: na Ż ydów i po g an (10, 28;

16 Por. W. C. v a n U n n i k , Die Apostelgeschichte und die Häresien, dz. cyt., 403-406. Zdaniem W. Schmithalsa, w epizodzie chrztu K orneliusza mamy do czynienia z fałszyw ym i nauczyciela­ mi. Por. dz. cyt., 102. N atom iast Paweł, mówiąc o analogicznej sytuacji, w ym ienia „fałszywych

lu d zi” (Gal 2, 1-10. 12) i tzw. „należących do otoczenia J a ku b a " (Gał 2, 12). Por. A. P a ­

c i o r e к , Obraz Piotra w pierw otnej gm inie, STV 14 (1976) z. 2, 86-87. 17 W. C. v a n U n n i k , Die Apostelgeschichte und die Häresien, dz, cyt., 409. IS M. Lods, dz. cyt., 53-54.

'* Tamże, 54.

zob. Gal 2, 11-14).21 W czasie swojej p o d ró ży ew angelizacyjnej d o Jaf- fy A postoł Piotr stanął w obec następujących pytań: czy on - Ż y d m oże w ejść d o d o m u K o rneliusza nie-Ż yd a, u w ażan eg o w śro d o w isk u ż y ­ d o w sk im za człow ieka nieczystego (10, 28; 11, 3) oraz, czy m o że za ­ siąść z n im d o sto łu (11, 3). D otychczasow e P raw o k ateg o ry cznie za ­ bran iało Izraelitom utrzy m y w ać z p o g an am i tego ty p u relacje (Por. Kpł 7, 1-5; zob. M t 10, 5; Łk 5, 30).

Problem k o ntaktów m ięd zy lu d zk ich w p ierw szy ch gm inach ju d e ­ ochrześcijańskich p o tw ie rd z a ró w n ież tzw . k o n flikt an tio cheń sk i, o któ ry m m ów i św. Paw eł (zob. G al 2, 11-14). W czasie p o b y tu w A n tio ­ chii P iotr początkow o „brał udział w posiłkach z tym i, którzy pochodzili z

pogaństw a" (w. 12). Jednak, k iedy p rzy b y li z Jerozolim y „niektórzy z

otoczenia Jakuba", chcąc u n ik n ąć n iep o k o jó w i zam an ifesto w ać sw oją lojalność w obec P raw a, „począł się usuwać i trzym ać się z dala" (w. 12). W ów czas Paw eł p rzed staw ił w łasn ą naukę, k tó rą m ożna było odebrać jako pouczenie skierow ane do Piotra: „Jeżeli ty, choć jesteś Żydem , ż y ­

jesz w edług obyczajóiu przyjętych wśród pogan, a nie wśród Żydów, jak możesz zm uszać pogan do przyjmowania zw yczajów żydow skich?" (Gal 2, 14) ,22

W kontekście tego „sp o ru ", n iektórzy sądzą, że p ierw o tn a w ersja o p o w ia d a n ia o chrzcie K o rn eliu sza ak cento w ała g łó w n ie p ro b lem w sp ó ln y c h p osiłków .23 H ip o tezę tę p o tw ie rd z a fakt, ze judeochrześci- janie z Jerozolim y nie zarzucali Piotrow i, iż ochrzcił setnika z C ezarei bez u p rzed n ieg o obrzezania, ale że w szed ł do d o m u p o g an i razem z nim i z asia d ł do sto łu (por. 11, 3). K ry ty k o w an o sam fak t w sp ó ln eg o posiłku, p o n iew aż spożyw ane p o k arm y - być m oże czyste sam e w so­ bie - były p rz y g o to w an e nieczystym i rękam i. W ynika w ięc z tego, że p o d koniec lat czterdziestych głów nym p y tan iem dla judeochrześcijan, zw łaszcza z Jerozolim y, nie było: „co?" ale „z kim ?".24

21 W. d e B o o r , Dzieje A postolskie, W arszawa 1980, 200; tenże - w ersja niem iecka, zob. D ie

A postelgeschichte, Stuttgart 19732 ; E. H a u 1 o 11 e , Fondation d ’une communauté de type universel: Actes 10, 1-11,18. Etude critique sur la rédaction, la structure et la tradition du récit, w:

Exégése et herm eneutique (ParDi), Paris 1971, 325-326; tenże, zob. D ie G ründung einer

universalistischen G emeinde (Apg 10, 1-11, 18), w: Exegese im M ethodenkonflikt. Zw ischen G eschichte und Struktur, red. X. Léon-D ufour, M ünchen 1973, 221-263.

22 Tarnte, 56.

23 Por. R. P e s c h , Das Jerusalem er Abkom m en und die Lösung des Antiochenischen Konflikts,

dz. cyt., 115; tenże, Die Apostelgeschichte (EKK V 1), Zurich 1986, 335; zob. A. W i k e n h a u s e r , Die A postelgeschichte (RbN T V), Regensburg 1961 ,1 2 5 .

24 Por. K. H a a c k e r , dz. cyt., 240; K. R ο m a n i u к , Św. Piotr. Życie i dzieło, dz. cyt., 82-84.

KONTEKST HISTORYCZNY CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 3443) Trzecim b a rd z o w a żn y m zag ad nien iem , bo o ch arak terze d o k try ­ nalnym , był ud ział p o g an w zb aw ien iu obiecanem u p rzez Boga N aro ­ dow i W y b ran em u .25 W p ierw szym okresie p rzep o w iad an ia m isyjnego, w n iek tó ry ch orto d o k sy jn y ch śro d o w isk a ch ży d o w sk ich p an o w ało przekonanie, że tylko ścisłe przestrzeg anie P raw a daje m ożliw ość zb a­ w ienia. Jedynie ży d o w sk i p ro zelity zm , z zach o w an iem w szy stk ich p rz ep isó w Tory, w tym ró w n ież obrzezania, stan ow i w łaściw ą d ro g ę dojścia do zbaw ienia. Jed nak w m iarę p o zy sk iw an ia n o w y ch w y ­ zn aw có w ew an g elii stało się zro zu m iałe, że w iele sta ro te sta m e n ta l­ nych o b rzędó w (np. zachow anie spo czynku i drogi szab atu p rz e z p e ­ łniącego służbę w ojskow ą) będzie niem ożliw ych d o w y p ełn ien ia. A by um ożliw ić rzym skim u rzęd n ik o m i żołnierzom wejście do now ej sp o ­ łeczności religijnej koniecznym stało się odejście od p rak ty k i o b rzeza­ nia i w ielu innych nakazów P raw a M ojżeszow ego.

Decyzja Piotra, podjęta na zakończenie cezarejskiego w y stąpienia, by ochrzcić setnika rzym skiego bez u p rzed n ieg o obrzezania i przyjęcia do Synagogi, w y cho d ziła n aprzeciw ty m oczekiw aniom . Była w y ra ź ­ nym odejściem o d dotychczasow ej dro g i, ukazując ró w n ocześn ie w zględność obrzezania oraz niektórych p rzep isó w Tory (zob. M t 3, 9; Dz 7, 51).26 K iedy pierw si m isjonarze zaczęli pom ijać sto so w a n ą wcześniej p raktyk ę pojaw iły się napięcia i zarzu ty ze strony tzw . „ży- dujących" (Dz 15, 1-2).27 P an o w ało bow iem przek o n an ie, że o d rzu ce­ nie p rz ep isó w Tory oznacza złam an ie P rzym ierza, a w konsekw encji niem ożliw ość osiągnięcia zbaw ienia.28

K ontekst h istory czn y w y stąp ien ia P iotra w C ezarei N ad m o rskiej św iadczy o tym , że p rzec h o d z en ie od p a rty k u la ry z m u ży d o w sk ieg o do u n iw ersalizm u , które niosło ze sobą chrześcijaństw o, nie p rzeb ieg a­ ło bezk on flik to w o (Dz 15, 2. 5). P ra w d o p o d o b n ie sytuacja zao strzy ła się w ów czas, kiedy spo rad y czn y p rzy p ad e k chrztu K orneliusza staw ał

25 M. L o d s , dz. cyt., 58; M. D i b e 1 i u s , Die Bekehrung des Cornelius, w: A ufsätze zur

A postelgeschichte, wyd. H. Greeven (FRLA N T 60), G öttingen 1957, 106.

~6 Por. H. O r d o n , Teologia Łukaszow ej kom pozycji Łk l, 5-56 i D z 10, dz. cyt., 92-94; E. H a u 1 o 11 e , dz. cyt., 345-346; R. P e s c h , Die Voraussetzungen und A nfänge der

urchristlichen M ission, dz. cyt., 42-43.

R P e s c h , Voraussetzungen und A nfänge der urchristlichen M ission, dz. cyt., 55; E. R a v a r o t t o , La fig u ra e la parte di Pietro in A tti 8-15, ASB 19 (1967) 257-258. ~s Por. W. S c h m i t h a l s , dz. cyt., 102.

się coraz częstszą p rak ty k ą (por. Dz 13, 1-14).29 A by u n ikn ąć dalszych napięć K olegium D w u n a stu m u siało zająć ostateczne i w iążące stan o ­ w isko. W tej sytuacji około 50 ro k u zo stał zw o łan y d o Jerozo lim y p ierw szy sobór (zob. Dz 15, 4), k tóry w sw oim dekrecie ogłosił odejście od konieczności zach o w an ia w szy stk ich p rz e p isó w P raw a M ojżeszo­ w eg o (15, 7-29).

W św ietle p o w y ższych analiz w id zim y , że w y d a rz e n ia zw iąz an e z m o w ą P iotra (Dz 10, 34-43) odzw ierciedlają sytuację społeczno-reli- gijną ty p o w ą d la p ie rw o tn eg o chrześcijaństw a. C ezarejskie o ręd zie i decyzja Piotra o przyjęciu p o g an d o Kościoła, zan im Sobór Jerozolim ­ ski p o djął au to ry taty w n e rozstrzygnięcia, stały się m o m entem p rz e ło ­ m ow ym w dziele ew angelizacji św iata.30

2. M iejsce kazania - C ezarea N adm orska

A by dostrzec pełne znaczenie cezarejskiego o rędzia (Dz 10, 34- 43), należy rów nież spojrzeć n a nie p o p rzez p ry zm a t kom pozycji geo- graficzno-historycznej całego p rzek azu. O p o w iad anie o chrzcie K orne­ liusza zostało w k o m p o n o w an e w tem at apostolskiej p o d ró ż y P io tra i stanow i jej istotny elem ent (por. Dz 8, 14-11; 2).31 W ażnym etap em na tej d ro d ze - w m yśl p ro lo g u Dz 1, 8 - było m iasto należące d o k rainy Sam arii - C ezarea N ad m o rsk a. N ależy p rzy p u szczać, że m o ty w p o d ­ róży w ujęciu red ak to ra tekstu, pełni nie tylko literacką funkcję łącze­ nia m a teria łó w tradycji,32 lecz rów n ież p o siad a p ew ien w y m ia r teo lo ­ giczny.33

29 R. Pesch je st zdania, że wydarzenia, o których mówi perykopa Dz 10, 1-11, 18, miały m iejsce dopiero po soborze jerozolim skim . Obecny układ należy tłum aczyć jako kom pozycję Łukasza. Por. Voraussetzungen und A nfänge der urchristlichen M ission, dz. cyt., 55. W iększość nato­ m iast sadzi, że historia ta zdarzyła się przed soborem , poniew aż Piotr pow oływ ał się na w cze­ śniejsze w ydarzenia z Jaffy i Cezarei (15, 7-11). Tak w ięc w ew nętrzne racje przem aw iają za tym, aby działalność m isyjną A postola w Judei i w Sam arii umieścić przed 44 r., lub tuż po prześladowaniach Heroda Agrypy. Por. E. H a e n c h e n , Judentum und Christentum in der Apo-

stelgeschickte, dz., cyt., 351; tenże, Petrus-Problem e, w: G ott und M ensch I, Tübingen 1965,

58; G. S c h n e i d e r , dz. cyt., 130; J. R о I o f f , dz. cyt., 166. N iektórzy wcześniej tw ier­ dzili, że chrzest K orneliusza miał miejsce w krótce po zesłaniu D ucha Św iętego. Por. F . F o - a k e s , I J a c k s o n , The o f the A postles (M offatt NTC V), London 1931, 94.

30 Por. H. O r d o n , Cezarejska katecheza Piotra (Dz 10. 34-43), Lublin 1985, 19 (mps). 31 Por. J. J. B a r t о 1 o m é , dz. cyt., 279-280.

32 E. H a e n c h e n , Tradition und Komposition der Apostelgeschichte, w: Gott und Mensch I,

Tübingen 1965, 219; tenże, zob. ZThK 52 (1955) 205-225; F. M u s s n e r , dz. cyt., 5. 33 Por. J. J. B a r t о 1 o m é , dz. cyt., 279-280.

KONTEKST HISTORYCZNY CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 3443) We w czesnym okresie p rzepow iadania apostolskiego Cezarea była jednym z najznaczniejszych miast nadm orskich. Położenie na szlaku dróg lądowych i morskich, istnienie po rtu morskiego oraz obecnośc licznych in­ stytucji adm inistracyjno-państw ow ych sprawiły, że Cezarea na początku I w. przyćm iła naw et stolicę - Jerozolimę. O d 6 r. po Chr. znajdow ała się tutaj rezydencja rzym skich prokuratorów (por. Dz 23, 35; 25, 1), p rzy boku których stacjonował również głów ny garnizon wojskowy.34

Jeśli chodzi o genezę miasta, przypuszcza się, że zostało ono założo­ ne przez Fenicjan w IV w. prz. Chr., jako m ały nadm orski p o rt n ad brze­ giem M orza Śródziem nego.35 W literaturze starożytnej z epoki helleni­ stycznej ta fenická osada była zw ana Σ τράτω νος Πύργος, czyli Wieżą

Stratona. 36 N iektórzy tw ierdzą, że nazw a pochodzi od im ienia założycie­ la - Stratona, fenickiego króla S y donu,37 inni zaś w idzą w tym słowie imię fenickiej bogini A sztarty (zob. Sdz 2, 13; 10, 6).38 W okresie zwycięskich w alk H asm oneuszy w rejonie nadm orskim (zob. 1 Mch 10, 30. 76. 89, 11, 28. 34; 13, 11), około 100 roku prz. Chr. miasto zostało zdobyte przez kró­ la A leksandra Jannaja (103-77) i otrzym ało nazw ę: m gdl śjr.39 N iektóre kom entarze talm udystyczne tłum aczą Στράτωνος Πύργος jako: „Wieża

diabła", b ąd ź też „Wieża demonów".40 Ż ydow ski historyk Józef Flaw iusz wiele pośw ięca Cezarei N adm orskiej, nazyw ając ją najczęściej: Στ-ράτΖ ωνος Π ύργος (łac. Turris S trato n is)41 N atom iast autorzy Starego

Testa-34 Por. H. S t r ą k o w s k i Cezarea Nadmorska, PEB I 208; H. Conzelm ann, Die A postelge­ schichte (H NT VII), Tübingen 1963, 62-63; tenże, Geschichte des Urchristentums. G rudrisse zum Neuen estam ent (NTD V), Göttingen 1969, 49.

35 Por. M. B e a u , Cesaree, DEB 253; G. B ö i n g , Kaisareia, LThK V 1244. G. Kroll czas założenia osady przesuwa na wiek II prz. Chr. Por. A u f den puren Jesu, Leipzig 1988, 148-150. 36 L. W i n n i c z u к , Cezarea (łac. Caesarea), Słownik kultury antycznej, W arszawa 198 85, 91 ;

G. К r o 1 I , dz. cyt., 150;

37 Por. G. B ö i n g , Kaisareia, dz. cyt., 1244; G. К r o 1 1 , dz. cyt., 148. 150; B. F i l a r - s k a , H . L a n g k a m m e r , Cezarea Palestyńska, Ε Κ III 40; M. B e a u , dz. cyt., 253. Termin „w ieża” często pojaw ia się w nazwach wielu starożytnych miejscowości (Rdz 35, 21; Joz 15, 37; 19, 38; Sdz 9, 46-49). Por. W. Baumgartner, - “DO, Hebräisches und aramäisches

Lexikon zum Alten Testament II, Leiden 19743, 5 1 6._Hebrajskie określenie - *f»3 (gr. π ύ ρ γ ο ς )

oznacza: „zam ek” „cytadelę” ,„część um ocnień, murów ” , najczęściej jednak „w ieżę”, „w ieżę m ocną”, „w ieżę strażniczą” (zob. Rdz 35, 21; 1 Krn 27, 25; Iz 5, 2). Por. W. M ichaelis, π ύ ρ γ ο ς , TW N T VI 953-956.

38 G. K r o l l , * , cyt., 150. 39 StrBill II 688.

40 StrBill II 688; G. К r o 1 1 , dz. cyt., 150.

41 Zob. FlavA nt X III 1 1 ,2 ; XIV 4, 4; XV 8, 5; XV 9, 6; X V I 2, 1. 5; XIX 8, 2; FlavBell 1 3 ,5 ; I 7, 7: I 21, 5-8. Por. W. M ichaelis, dz. cyt., 955. W niektórych przekładach na języ k polski nazwa Σ τ ρ ά τ ω ν ο ς Π ύ ρ γ ο ς je s t tłum aczona jako: „Zamek Stratona”. Zob. J ó z e f F l a w i u s z ,Dawne dzieje Izraela, red. E. Dąbrowski, Poznań 1962.

m entu ani razu nie czynią aluzji i nie podają nazw y tej miejscowości. W pierw szym roku kam panii rzymskiej na Bliskim W schodzie Ce­ zarea została w zięta p o d zarz ąd Im p eriu m R zym skiego. Stało się to - jak podaje Józef Flaw iusz - za sp raw ą w o d za P om pejusza W ielkiego, k tó ry w czasie pod b o ju Palestyny, a d o k ład n ie w 63 r. prz. Chr. zajął

„miasto, zwane dawniej Wieżę Stratona (...), przyłączając je do eparchii syryj­ skiej" (FlavBell I 7, 7; FlavA nt XIV 4, 4-5).42 Złoty w iek w historii daw nej o sady fenickiej stanow ią lata 25-12 r. prz. Chr., kiedy to H ero d W ielki rozbudow ał p o rt i m iasto z okazji 192 olim piady, która odbyła się tutaj ok. 10 r. prz. Chr. Dzięki licznym inw estycjom i bu d o w lo m (świątynie, p o rt, teatr, am fiteatr, h ipodrom , ak w ed u kt, itd.), u p ro g u ery chrześci­ jańskiej C ezarea stała się jed n y m z najpotężniejszych ośro d k ó w n a d ­ m orskich.43 Po zakończeniu ro zb u d o w y król p rzem ian o w ał to m iasto, nadając m u nazw ę: Καισαρεία (łac. Caisareia) - n a cześć cesarza O kta­ w iana A ugusta (30 prz.-14 po Chr.).44 W okresie rzym skim m iasto to b y ­ w ało określane rów nież jako: Caesarea Palaestina lub Caesarea M a ritim a45 O d rok u 44 zostało m ianow ane stolicą rzym skiej prow incji Judei (zob. Dz 24, 27),46 a w latach 6 - 66 r. p o Chr. stało się rezydencją rzym skiego prefekta (zw anego od 42 r. po Chr. prokuratorem ) i jego garnizonu (zob. Dz 10, 1; 23, 23. 33; 25, 1. 6. 13) 47 N azw a Κ α ισ α ρ εία (łac. Caisareia) nadana przez H eroda Wielkiego jest jedyną, jaka pojaw ia się w N o w y m Testamencie na oznaczenie tego p o rtu (zob. Dz 10, 1. 24; 11, II).48

W okresie p o w staw an ia ksiąg N ow ego Testam entu m ieszkańcam i C ezarei - w przew ażającej w iększości - byli poganie, czyli lu d n ość sy­ ryjska i grecka p o m ieszan a z elem en tem ży d o w sk im .49 W ielo n aro d o ­ w y ch arak ter m iasta p o dkreślają k o m en tarze rabinackie, które n ad ają

42 M. B e a u , dz. cyt., 253.

41 Por. FlavBell I 21, 5-8. Por. B. F i l a r s k a , H . L a n g k a m m e r , dz. cyt., 40; H . C o n - z e l m a n n , Die Apostelgeschichte, dz. cyt. 62. H. Strąkow ski lata przebudow y um ieszcza między 22 a 9 r. prz. Chr. Zob. dz. cyt., 208.

44 Por. FlavA nt XV 8, 5; FlavBell I 7, 7. Znane je st także okres'lenie: Κ α ισ α ρ ε ία Π α ρ ά λ ιο ς . Zob. G. B ö i n g , dz., cyt., 1244.

4:’ Por. Tamże, 40. N a tem at roli Cezarei w późniejszej historii K ościoła pisze między innymi: D. Baldi, W Ojczyźnie Chrystusa. Przewodnik po Ziemi Świętej (Biblioteka Franciszkańska 2), Kraków 1982, 259.

46 L. W i n n i c z u к , Cezarea, dz. cyt., 91.

47 Por. S. G ą d e c k і , A rcheologia biblijna I, G niezno 1994, 421; X. L é o η - D u f o u r ,

Cezarea, SNT 179.

45 W śród autorów N owego Testam entu Cezareę N adm orską w ym ienia redaktor D ziejów A po­ stolskich (15x) oraz św. Paweł (10x). Por. A. Weiser, Κ α ισ α ρ ε ία , E W N T II 581.

44 Por. F lavB J III 9, 1; FlavA nt XV 9, 5; XX 8, 7; H. C o n z e l m a n n , dz. cyt., 62; R . P e s c h , Die Apostelgeschichte I, dz. cyt., 355; G. S c h і 1 1 e , dz. cyt., 241.

KONTEKST HISTORYCZNY CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 34-43) C ezarei p o g a rd liw e m iano: „córa Edom u".50 Stało się ta k ze w z g lę d u na liczne po w iąza n ia tego n ad m o rsk ieg o o środka z R zym em , u to ż sa ­ m ianym w środow iskach judaistycznych z p ogańskim Edom em .

C ezarea N ad m o rsk a, posiadając d u że znaczenie strategiczne i a d ­ m inistracyjne, o czym w zm ian k u ją ró w n ież Dzieje A p o sto lsk ie, była jednym z głów nych ośrodków w czesnego chrześcijaństw a (Dz 8, 1; 26, 40). B ardzo w cześnie p rzy b y li tutaj d iak o n Filip (Dz 8, 40; zob. 21, 8. 16 oraz A po sto ł P io tr (Dz 10, 1-48), głoszący p o g an o m ew an g elię Je­ zusa C h ry stu sa. W ielu tw ie rd z i n aw et, iż Filip m iał w C ezarei swój d o m (zob. 8, 40; 21, 8).51 R ów nież A postoł N aro d ó w nie om ijał tego p o rtu w czasie sw oich licznych p o d ró ż y (zob. Dz 9, 30; 18, 22; 21, 8. 16). W C ezarei, za p an o w a n ia p ro k u ra to ró w rzym skich A n to n iu sza Feliksa (52-60 p o Chr.) i Porcjusza Festusa (60-62 p o Chr.), sp ę d z ił w tutejszym w ięzieniu aż d w a lata (Dz 25, 4). Stąd też o d p ły n ą ł p o raz ostatni d o R zym u, by stanąć „przed sądem Cezara” (25, 12; 27, 2).

Nic więc dziwnego, że w historii wczesnego chrześcijaństwa Cezarea Palestyńska stanowiła w ażny etap w rozwoju dzieła ewangelizacyjnego. Ta mała niegdyś fenická osada stała się teraz świadkiem głównych w ydarzeń. Tutaj dokonał się praw dziw y przełom w historii przepow iadania misyjne­ go. Decydującym zaś zdarzeniem była ewangelizacyjna posługa Piotra (Dz 8, 14-11; 2). Dzięki jego decyzji poganie po raz pierwszy, w sposób oficjalny otrzym ali chrzest - bez uprzedniego obrzezania (10, 47-48).52 Decyzja ta, utrw alona w Łukaszowym przekazie, świadczy o wielkiej roli Piotra w Ko­ ściele pierwotnym,.53 W teologicznej koncepcji Łukasza autorytet apostolski stał się więc jednym z w ażnych argum entów za dopuszczeniem pogan do dóbr zbawczych, obiecanych N arodow i W ybranemu.54

50 H. L. S t r a c k , P. B i l l e r b e c k , D as Evangelium nach Markus, Lukas und. Johannes

und die A postelgeschichte II (K om m entar zum Neuen Testam ent aus Talmud und M idrasch

I-V I), M ünchen 1969 , 688.

51 Por. G. H e r r g o t t , Cezarea (Cezarea Stratonis), PSB 148; X. Léon-Dufour, Cezarea, dz. cyt., 179.

52 Por. H. O r d o n , Cezarejska decyzja Piotra. Rozważania literacko-teologiczne nad perykopą

o chrzcie K orneliusza (Dz 10, 1-11, 18), Sum 7 (1978) 51; tenże, H istoriozbawcza perspekty wa św. Łukasza, struktura i teologia Łk 1, 5-56 oraz Dz 10, w: Chrystus i Kościół. Wybrane teksty z. Nowego Testamentu, red. F. G ryglew icz, Lublin 1979, 208-209; tenże, Teologia Łuka- szowej kom pozycji Łk 1, 5-56 i D z 10, dz. cyt., 164; E. Haenchen, Judentum und C hristentum

in der A postelgeschichte, dz. cyt., 351; J. K ii r z i n g e r , dz. cyt., 269.

53 A. P a c i o r e к , Obraz Piotra w pierw otnej gminie, dz. cyt., 96; tenże, Rola Piotra w K o ­

ściele pierwotnym , w: K ościół w świetle Biblii, red. J. Szlaga, Lublin 1984, 71-72.

54 Por. J. J. B a r t o 1 o m é , dz. cyt., 282; E. H a e n c h e n , T radition und Kom position in der

Apostelgeschichte, dz. cyt., 215; J, R о 1 o f f , dz. cyt., 165; W. S c h m i t h a 1 s , dz. cyt.,

102; G. S c h n e i d e r , dz. cyt., 64; W. C. v a n U n n i k , Die Apostelgeschichte und die

N ą ow e czasy było to epokow e w yd arzen ie, otw ierające d ro g ę ewangelii „aż po krańce ziemi”. W m yśl schem atu nakreślonego w p rolo ­ gu d o Dziejów: „będziecie moimi świadkami w Jerozolimie i w całej Judei, i w

Samarii, i aż po krańce ziem i” (1, 8), C ezarea należąca geograficznie do Sam arii, stała się środ k o w ą stacją m ięd zy Jeruzalem a R zym em . Tutaj zakończył się drugi etap przep o w iad an ia i rozpoczął trzeci - ew angeli­ zacji św iata, zainaugurow any p rzez pierw szego z A postołów - Piotra.55 W świetle relacji redaktora Dziejów, przyjęcie p o g an do Kościoła z pom inięciem drogi judaizm u zależało nie tylko od decyzji Księcia A po­ stołów, ale rów nież od Bożego zam ysłu zbaw ienia w szystkich ludzi (Dz 10, 34-35). Tak w łaśnie tłum aczył sw oją decyzję P iotr w Jerozolim ie p rzed starszym i Kościoła: „Bóg ju ż dawno wybrał mnie spośród was, aby z

moich ust poganie usłyszeli słowa Ewangelii i uw ierzyli" (15, 7). W y p o ­ w ied ź ta, naw iązująca do poprzedniej relacji (Dz 11, 4-17) oraz do wcześniejszych w y d arzeń (w idzenie zw ierząt, w. 9-16; głos z nieba, w. 13. 15; zstąpienie D ucha Świętego, w. 44-45; glosolalia, w. 46), była w iel­ kim argum entem dla uczestników Soboru Jerozolimskiego, którzy zaak­ ceptow ali misję w śród w szystkich narodów (Dz 15, 7-29)56

P ierw szym i odbiorcam i dobrej n o w iny o zb aw ien iu p o g an stał się K orneliusz z całym sw oim dom em .

3. A dresaci m ow y - K orneliusz i jego dom ow nicy

P rzep ow iadan ie ew angelii w szystkim n aro d o m zostało z a in a u g u ­ ro w ane p rzez Piotra, w d o m u rzym skiego oficera K orneliusza. R azem z całą ro d z in ą i w szy stk im i bliskim i stał się on p ie rw szy m o d b io rcą apostolskiej katechezy (w. 34-43).

Z k o n te k stu cezarejskiej m o w y w y n ika, że setn ik ten p o sia d a ł rzym skie im ię i obyw atelstw o. Brak jedn ak d o w o d ó w na to, czy p o ch o ­ d ził z rzy m sk iego ro d u K orneliuszy.57 P raw d o p o d o b n ie swoje im ię i rzym skie obyw atelstw o zaw dzięczał tem u, iż pochodził z jednej z w ie­ lu ro d zin w yzw o lo ny ch p rzez d y k ta to ra rzym skiego Lucjusza K orne­

55 H. O r d o n , U progu uniwersalizm u Kościoła. Rola perykopy o chrzcie pierw szych pogan

(Dz. 10, 1-11, 18) w historiozbaw czej perspektyw ie Łukasza, w: K ościół w św ietle B iblii, red.

J. Szlaga, Lublin 1984, 73; W. S c h m i t h a 1 s , dz. cyt., 103 ;E . H a e n c h e n , Tradition

und Kom position in der Apostelgeschichte, dz. cyt., 215.

56 M. D i b e 1 i u s , D ie Reden der A postelgeschichte und die antike G eschichtsschreibung und

die antike G eschichtsschreibung, w: A ufsätze zu r A postelgeschichte, w yd. H. G reeven

(FRLA N T 60), G öttingen 19573, 140.

57 W. d e B o o r , dz. cyt., 510. Niektórzy natom iast sadzą, że należał do rodu Korneliuszy. Por. J. K ii r z i n g e r , dz. cyt., 271.

KONTEKST HISTORYCZNY CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 3443) liusza Sullę Felixa (138-78 r. prz. Chr.), który ok. 82 r. w yzw olił 10000 niew olników , nadając w sz y stk im swoje ro d o w e im ię.58 Przyjm uje się, że od tego czasu im ię K orneliusz stało się b ard zo p o p u la rn e , zw łasz­ cza w środ ow isku w ojskow ym .59

K orneliusz, do którego p rzy b y ł Piotr w czasie swojej p o d ró ży i do którego skierow ał przem ów ienie (w. 33-43), był setnikiem k o h o rty (w. 1. 22). Jest to logiczne, zw aży w szy na fakt, że w Cezarei Palestyńskiej, będącej w ów czas siedzibą p ro k u rato ró w rzym skich, stacjonow ały licz­ ne g ru p y w ojsk pom ocniczych (auxiliares). O d d ziały te stanow iły: je­ den szw ad ro n jazdy (ala) oraz pięć k ohort piechoty (Cohortes Caesaren-

sium ).M Z kolei k ażd a z nich zaw ierała 6 od d ziałó w po 100 żołnierzy, którym i d o w o d zili setnicy (gr. σ π ε ΐρ η ς, łac. cen turiones). Jed n y m z nich, jak podaje Łukasz, był K orneliusz (Dz 10, 1. 22).61

N a p o czą tk u o p o w iad an ia Ł ukasz zaznacza, że k o h o rta, której przew odził K orneliusz, nazyw ała się Italską ( ’Ιτα λική ς, w. 1). To okre­ ślenie m ogła zaw d zięczać kilk u przy czy n om : zo stała u tw o rz o n a w Italii, składała się z w yzw oleńców , którym n ad an o rzym skie o b y w atel­ stw o, b ąd ź też tw orzyli ją żo łnierze różnych n arodow ości, p o siad ają­ cy obok R zym ian w sp o m n ian e wyżej o b y w atelstw o .62

Kiedy jednak usiłujemy zidentyfikow ać kohortę, w spom nianą przez Łukasza, z tymi które zna historia, pow stają pew ne niejasności. W całym im perium istniało ponad 30 kohort o tej samej nazwie.63 P raw dopodobnie autor Dziejów m a na myśli Cohors II Miliaria Italica Civium Romanorum

Voluntariorum, która została utw orzona w Italii z w yzw olonych niew olni­ ków (CIL XIV 171).64 Nie m a jednak danych, które potw ierdzałyby

obec-5* Por. L. W i n n i c z u к (red.), Sulla, w: M ala Encyklopedia Kultury A ntycznej A-Z, W arsza­ wa 1988, 709-710; zob. L. W i n n i c z u k (red.), Sulla, w: Słow nik kultury antycznej: G re­

cja, Rzym, W arszawa 1985, 408; P. Cz. B o s a k , Korneliusz, w; Słownik-konkorclancja osób Nowego Testamentu, Poznań 1991, 260; F. G r y g l e w i c z , Egzegeza D ziejów A p o sto l­ skich (r. 9-12), MPWB V 147; G. S c h n e i d e r , , dz. cyt., 65; E. D ą b r o w s к i , D zieje Apostolskie, dz. cyt., 308.

39 Por. E. H a e n c h e n , Die Apostelgeschichte, dz. cyt., 298; G. S c h n e i d e r , dz. cyt., 65. 611 Por. FlavA nt XIX 9, 1; XX 8, 7; zob. H. C o n z e 1 m a n n , dz. cyt., 63; E. D ą b r o w ­

s k i , D zieje Apostolskie, dz. cyt., 308-309; G. S c h і 1 1 e , dz- cyt., 241-242; A. W ikenhauser, dz. cyt., 117-118.

1 W. d с В о о г , dz. cyt., 510.

6‘ E. H a e n c h e n , Die Apostelgeschichte, dz., cyt.., 298; G. S c h n e i d e r , dz. cyt., 65; A. W c i s e r , D ie Apostelgeschichte /., dz. cyt., 262-263.

6J Por. A. W i k e n h a u s e r , dz- cyt., 117-118; E. D ą b r o w s k i , D zieje A postolskie, dz.

cyt., 309.

ы Рог. H. C o n z e 1 m a n n , 63; E. H a e n c h e n , Die Apostelgeschichte, dz. cyt., 298; G. S c h n e i d e r , dz. cyt., 65: N iektórzy zaznaczają, że byla ona jednostka łuczników. Por. J. R o I o f f , dz. cyt., 168; R. P e s c h , D ie Apostelgeschichte I, dz. cyt., 335-336.

ność takiej kohorty w Cezarei N adm orskiej w latach czterdziestych. In­ skrypcje łacińskie pokazują, że kohorta o takiej nazw ie stacjonow ała w Syrii dopiero w latach 69-157 po Chr.65 Informacje te zdaje się p o tw ier­ dzać Józef Flawiusz, w edług którego za panow ania H eroda A grypy I (41- 44 po Chr.) nie stacjonowały w Cezarei żadne rzymskie wojska (FlavAnt XIX 8, 2 ) 66 Nie m a zatem wystarczających po d staw k u tem u, aby Cohors

II Miliaria Italica Civium Romanorum Voluntariorum utożsam iać z kohortą

Italskę, w spom nianą na początku 10 rozdziału Dziejów Apostolskich.67 Biorąc p od uw agę przytoczone argum enty niektórzy sądzą, że wzm ianka o kohorcie „zwanej Italskę" pochodzi od samego Łukasza.68 Mógł on przenieść sytuację z okresu redakcji księgi na czasy wcześniejsze, aby w ten sposób całe to opow iadanie bardziej uw iarygodnić p od w zględem h i­ storycznym.69 Nie m ożna w ykluczyć rów nież tego, że została tutaj w yko­ rzystana jakaś tradycja z późniejszego okresu.70 Poza tym należy liczyć się z tym, że filorzymska polityka H eroda A grypy I musiała pociągać za sobą obecność licznych wojsk rzymskich na terenie Palestyny. Dyskusja i w ątpli­ wości w okół samej nazw y kohorty nie dają dostatecznych p o d staw ku temu, by negować autentyczność w ydarzeń opisanych przez Łukasza.

Przechodząc do opisu postaci setnika rzym skiego K orneliusza, n a ­ leży zauw ażyć, że w Łukaszow ym o p o w iad an iu jaw i się on jako czło­ w iek zbliżony do ju d aizm u i p rzyg o to w an y na przyjęcie ew angelii (w. 2. 4. 22. 30. 31). C harakterystyka ta naw iązuje do klim atu religijnego p a ­ nującego w ówczesnej epoce. W ielu sądzi, że w czasach N ow ego Testa­ m e n tu m o n oteizm religii żydow skiej pociągał rzesze lu d zi, k tó rzy nie znajdow ali zadow olenia w filozofii i praktykach religii pogańskich.71 Do grona takich sy m p atyk ó w ju d a izm u z pew nością należał także setnik

6:1 Por. W. d e B o o r , clz. cyt., 510; E. H a e n c h e n , Die A postelgeschichte, dz. cyt., 298; R. P e s c h , Die A postelgeschichte /, dz. cyt., 33,5-336; J. R о 1 o f f , clz. cyt., 168; G. S c h і I 1 e , dz. cyt., 241; A. W e i s e r , D ie A postelgeschichte /, dz. cyt., 262; A. W i k e n h a u s e r ; < f e . cyt., 118.

66 Por. H. C o n z e 1 m a n n , dz. cyt., 63; J. R o 1 o f f , dz. cyt., 168; G. S c h i I 1 e , dz. cyt., 242; A. W e i s e r , Die Apostelgeschichte I, dz. cyt., 262-263. E. D ąbrow ski nie w yklucza tej m ożliwości ze w zględu na w ielkie w pływy H eroda Agrypy I na dw orze cesarskim . Por. D zieje

Apostolskie, dz. cyt., 309. Na podstawie inform acji z Dz 10, 1 m ożna przypuszczać, że oddzia­

ły rzym skie były w Cezarei przed 41 r. lub po 44 r. Por. R. P e s c h , D ie A postelgeschichte 1,

dz. cyt., 335- 336; A. W ikenhauser, dz. cyt., 117-118.

67 A. W e i s e r , Die Apostelgeschichte I, dz. cyt., 262. 68 Tamże, 263.

6<J Por. A. W e i s e r , Die Apostelgeschichte I, dz. cyt., 254; W. Schm ithals, dz. cyt., 104. 7,1 Por. K. L ö n i n g , Die Korneliustradition, BZ 18 (1974) 7; H. Conzelm ann, dz. cyt., 63. 71 M. W і 1 c o x , The "G od-fearers" in A cts -VA Reconsideration, JSN T 13 (1981) 102-103.

KONTEKST HISTORYCZNY CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 34-43) rzym ski K orneliusz w raz z całym najbliższym otoczeniem .72

R ed akto r dziejów nie n azy w a go je d n ak p ro zelitą, lecz czło w ie­ kiem pobożnym i bojącym się Boga (w. 2, 22). W ynika z tego, że K orne­ liusz i jego do m ow n icy (w. 7) należeli do tej kategorii p o g an , k tó rzy w p ra w d z ie u w ierzy li w p ra w d z iw o ść religii M ojżeszow ej i p rzy jęli w iele p rzep isó w P raw a, ale nie p o d d ali się jeszcze o b rzezan iu .73 Jako „bojący się Boga" uczęszczali do synagogi (Dz 13, 16), p rzestrz eg ali niektórych p rz y k az a ń , szczególnie szab atu i w y p ełn iali w iele ry tu a l­ nych n akazów Tory (por. w. 2. 4. 22. 30). Szczególnie na p o d staw ie re­ lacji w. 7. 22 m ożem y sądzić, że au d y to riu m cezarejskiej m ow y P iotra stanow iło p ew n ą m ałą w sp ó ln o tę czczących Boga Izraela.74

P rzekaz o chrzcie rzymskiego setnika poprzedza Łukasz opisem jego wielkiej religijności. Z kontekstu dow iadujem y się, że czcił on Boga, nie tyl­ ko pryw atnie przez nieustanne m odlitw y (w. 2. 4), lecz także w sposób publiczny, składając hojne jałm użny (w. 2. 4. 31) i okazując życzliw ość dla całej w spólnoty żydowskiej (w. 22).75 Jego życie świadczyło o tym , iż zerw ał on już z bałw ochw alstw em pogańskim , pragnąc zostać jednym z w yznaw ców p raw dziw ego Boga. Religijna charakterystyka postaci Kor­ neliusza, która przew ija się przez całą narrację (w. 2. 4. 22. 35), nosi ty ­ pow o starotestam entalny koloryt.76 Jego pobożność o d p o w iad a ju d a ­ istycznym kryteriom, do których zaliczały się: m odlitw a, post i jałm użna (zob. Łk 5, 33-39). W podobnym duchu przedstaw ili go żołnierze, którzy przybyli do Jaffy, aby zaprosić Piotra do jego d om u w Cezarei N ad m o r­ skiej (w. 22). Zw rócenie uw agi na „judaistyczny" charakter religijności Korneliusza miało służyć zapew ne zm niejszeniu dystansu m iędzy nim a Piotrem, pom iędzy św iatem pogańskim a żydow skim .77 Przypuszczalnie jego obraz pochodzi od samego Łukasza, który w ten sposób w yrażał

wła-12 P. L. S c h o o n h e i m , De Centurio Cornelius, N ThT 18 (1964) 462; P. Cz. B o s а к , dz. cyt., 260: A. W i k e n h a u s e r , dz. cyt., 118.

75 Por. E. D ą b r o w s k i , D zieje Apostolskie, dz. cyt., 309. 31B-319; W. S c h m i t h a l s ,

dz. cyt., 104.

7J Por. W . C y r a n , dz. cyt., 23-24.

ъ Por. K. R o m a n i u k , „ B o g o b o jn i” w N ow ym Testamencie, RTK 11 (1964) z. !, 76; M. W ilcox, dz. cyt., 102. E. Jacquier sadzi, że K orneliusz byl tym setnikiem, który asystow ał przy ukrzyżow aniu Jezusa (por. Łk 23, 47). Por. Les Actes des Apôtres (EtB), Paris 1926, 330. N atom iast tradycja chrześcijańska w idziała w nim założyciela kościoła w Cezarei, a naw et dru­ giego biskupa tego miasta. Zob. E. D ą b r o w s k i , Dzieje Apostolskie, dz. cyt., 315-316. 76 Por. J. J e r v e 1 1 , D as gespaltene Israel und die Heidenvölker. Z u r M otivierung der He

idenm ission in der Apostelgeschichte, StTh 19 (1965) 72; H. O r d o n , H istoriozbawcza p e r ­ spektywa św. Łukasza, struktura i teologia Łk l, 5-56 oraz D z 10, dz. cyt., 103.

sne poglądy na tem at możliwości zbaw ienia pogan, w tym także dalszej obow iązyw alności Praw a.78 M ożna więc sądzić, iż p rzykład K orneliusza był jeszcze jednym argum entem za słusznością ewangelizacji pogan.

Z ap ew n e z tej racji red ak to r p ery k o p y D z 10, 1-11, 18 sto p n io w o p o szerz ał krąg a d resa tó w cezarejskiej m o w y P iotra. O d sam eg o p o ­ czątku op o w iad an ia m ów ił o K orneliuszu zw iązan ym συν π α ν τ ι τώ οϊκω (w. 2). W języ k u biblijnym w y rażen ie „cały d o m " m o g ło o z n a ­ czać zaró w n o b u d y n ek (Syr 29, 21; Dz 10, 6), jak też ro dzinę, p o to m ­ stw o (por. R dz 12, 1; Łk 1, 69), a n aw et n iew olników i cu dzo ziem có w (por. D z 10, 7; Ef 5, 22).79 D om , który tw orzyli członkow ie ro d zin y oraz niew olnicy, stanow ił p ew n ą całość, zd eterm in o w an ą osobą p an a. Ten fakt tłum aczy, dlaczego razem z K orneliuszem zostali ochrzczeni w szyscy bliscy z jego otoczenia (por. D z 16, 15. 31-33; 18, 80).

W d n iu przybycia A postoła do K orneliusza, w spó ln o ta „d o m o w a" poszerzyła się o grono krew nych, przyjaciół (w. 24), a także i żo łnierzy (zob. w. 24). W w iększości byli to pogańscy m ieszkańcy Cezarei: G re­ cy, Syryjczycy, R zym ianie oraz Ż ydzi (zob. F lavA nt XV 9, 5; XX 8, 7; FlavBJ III 9, l) .80 W tym m iejscu n asu w a się jed n o pytanie: d laczeg o K orneliusz m im o niew iedzy, ile czasu w ysłannicy b ęd ą w drod ze, k a­ zał zw ołać sw oich krew nych i przyjaciół (w. 24)? W ydaje się, że b y ło ­ b y logiczniej gd y b y poczekał na ich przybycie i d o p iero w ów czas zw o ­ łał w szystkich sw oich znajom ych. Z d an iem niektórych egzegetów , Ł u­ k asz zasto so w ał tutaj z n a n y staro ż y tn y m o ty w o n ag ły m zw o ła n iu przyjaciół, aby w y razić g o tow ość p o g an n a przyjęcie o ręd zia o u n i­ w ersalizm ie zbaw ienia.81 Ich p o staw a była kolejnym m o ty w em w y g ło ­ szenia kazania w d o m u setnika rzym skiego (10, 34-43).

W św ietle Starego T estam entu w szyscy sp o za Izraela n ależeli do katego rii „cu d zo ziem ców " (zob. Sdz 19, 12; Ez 30, 5). W obec takiego au d y to riu m m ow y, d ziw i trochę P iotrow e stw ierd zen ie „wiecie, co się

działo" (w. 37). W y p o w ied ź ta jest in terp reto w an a w ró żn y sposób. M o żn a p rzy p u szczać, że P io tr liczył się ze znajom ością ju d a iz m u p rz e z p o g an , b iorąc p o d u w ag ę ich zain tereso w an ia o raz co d zien n e

78 A. W e i s e r , Die Apostelgeschichte I, dz. cyt., 256. R. Pesch uważa, że Łukasz w ykorzystał w tym przypadku w cześniejszą tradycję. Por. Die Apostelgeschichte I, dz. cyt., 336.

7<' Por. J. G o e t z m a n n , ο ίκ ο ς, Τ Β Ν Τ I 637-640; P. W eigandt, ο ίκ ο ς, E W N T II 1222-1229; J-Μ. Fonasse, M. F. L a c a n , Dom, STB 211-214; X. L é ο η - D u f o u r , Dom, SN T 224, 80 Por. G. S c h i 1 1 e , dz.. cyt., 241 ; H. C o n z e 1 m a n n , dz. cyt., 62; J. R o 1 o f f , dz. cyt.,

168.

81 G. S c h i 11 e , dz. cyt., 243.

KONTEKST HISTORYCZNY CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 3443) k o n ta k ty (por. D z 10, 2. 4. 22). N iek tó rz y egzegeci id ą jeszcze dalej, tw ierdząc, iż w tym k azaniu Piotr zw raca się do istniejącej w C ezarei gm iny chrześcijańskiej.82 Inni n ato m iast uw ażają, że red ak to r D zie­ jów, przekazując tę m ow ę sw oim czytelnikom , p rzy p o m in a im za p o ­ m ocą zw ro tu „wiecie, co się działo” treść p o p rzed n ieg o dzieła - E w an ­ gelii.83 Z treści cezarejskiego orędzia (uniw ersalizm zb aw ienia, k ery g ­ m a t chrystologiczny, apo sto lsk ie św iadectw o) m o żn a b o w iem sądzić, iż zostało ono zaad resow an e nie tylko do konkretnych słuchaczy, lecz także do szerokiego grona czytelników : Żydów , chrześcijan, filozofów pogańskich, żołnierzy i u rzęd n ik ó w rzym skich.84 R ów nież stro n a lite­ racka tekstu Dz 10. 34-43 (język i styl, środki literackie, s tru k tu ra , a r­ gum entacja) św iadczy o tym , że red ak to r m iał na u w ad ze nie tylko lu ­ dzi prostych, lecz także w ykształconych.85 Pozytyw ne stosunki m ięd zy gm inam i chrześcijańskim i a p rzedstaw icielam i w ład z rzy m skich (por. Dz 10, 22; 13, 7. 12) pozw alają dom yślać się, że Łukasz m iał n a u w a ­ dze szczególnie te śro dow iska i do nich adresow ał swoje dzieła.86

M ożna w ięc pow iedzieć, że odbiorcam i cezarejskiej m o w y P iotra byli p rz e d e w szy stk im lu d zie zbliżeni do synagogi, p o ch o d ze n ia p o ­ gańskiego: rzym ski setnik K orneliusz, jego dom ow nicy, znajom i, oraz żołnierze, którym i dow odził. W dalszej kolejności należy w ym ienić sze­ rokie g ro n o czy telnik ó w Ł u k aszo w ego dzieła: lu d z i p ro sty ch i w y ­ kształconych, p o g an i chrześcijan, Ż ydów , G reków , a p rz e d e w sz y st­ kim obyw ateli rzym skich.

82 U. W i I c k e n s , Die M issionsreden der Apostelgeschichte, dz. cyt., 67; tenże, Kerygm a und

Evangelium bei Lukas, dz. cyt., 226-227.

83 Por. E. N e 1 i e s e n , Zeugnis fü r Jesus und das Wort. Exegetische U ntersuchungen zum

lukanischen Z eu g n isb eg riff (BBB 43), Köln 1976, 185; E. K r ä n к 1 , dz. cyt., 91;

M. D i b e 1 i u s , Die Bekehrung des Cornelius, dz. cyt., 98. 84 R. P e s c h , Die Apostelgeschichte I, dz. cyt., 42.

85 Por. W. W. G a s q u e , The Speeches o f Acts: D ibelius Reconsidered, w: New D im ensions

in N ew Testament Study, red. R. N. Longenecker, M. C. Tenney, G rand Rapids 1974, 236;

H. N. R í d d e r b o s , dz.· cyt. , J; U. Wilckens, Kerygma und Evangelium bei Lukas, dz. cyt., 226-227.

ZA K O Ń CZEN IE

Z p rzep ro w ad zo n y ch ro zw ażań w ynika, że cezarejska m o w a P io­ tra (Dz 10, 34-43) została w y g ło szo n a w sytuacji społeczno-religijnej typow ej dla w czesnej epoki p rz e p o w ia d a n ia m isyjnego. N ależy zali­ czyć do niej problem y, które pojaw iły się w gm inach judeochrześcijań­ skich, na tle zderzen ia się ew angelii z tradycjonalizm em i p a rty k u la ry ­ zm em ży d o w sk im oraz z k u ltu rą hellenistyczną i rzym ską.

N o w e w y zw an ia czasu d ostrzegł P iotr w czasie swojej apostolskiej p o d ró ż y d o nad m o rsk ich gm in. W C ezarei Palestyńskiej, w której d o ­ ch odziło do n ap ięć zw iązan y ch p rz e d e w szy stk ich z k w estią dalszej ob o w iązy w aln o ści p rzep isó w P raw a M ojżeszow ego w śro d o w isk a ch chrześcijan p o c h o d zen ia p og ań sk ieg o , jed n o zn aczn ie o p o w ied ział się za d o p u szcze n iem p o g an d o Kościoła. W edług oceny P iotra, co p o ­ tw ie rd z a treść cezarejskiego o ręd zia, ów czesna sytuacja w y m ag ała szerszego spojrzenia na p rzep isy Tory dotyczące m ięd zy innym i o b rze­ zania, w sp óln o ty stołu, czystości pokarm ów .

M iejscem ogłoszenia Dobrej N o w in y o Bożym dziele zb aw ien ia w szystkich n aro d ó w stał się dom rzym skiego setnika K orneliusza z Ce­ zarei N adm orsk iej. M ożna w ięc p rzy p u szcza ć, że w ty m p o rto w y m m ieście, zw a n y m p rzez Fenicjan W ieżą S tratona, a p rz e m ia n o w a n y m p rzez H ero d a W ielkiego na K aisareia, dok o n ał się p ra w d z iw y p rzeło m w dziele ew angelizacji św iata. Tutaj, po raz pierw szy, w sposób oficjal­ ny p rzed sta w ic iel D w u n a stu w łączył p o g a n d o Kościoła, pom ijając p rz y tym d ro g ę ju d aizm u . D zięki tej decyzji C ezarea N ad m o rsk a - w m yśl p rolo g u d o Dziejów: „Będziecie moimi świadkami w Jerozolimie i w

całej Judei, i w Samarii, i aż po krańce ziem i” (1, 8) - stała się śro d k o w ą stacją na d ro d ze ew angelii z Jerozolim y d o R zym u.

Z k on te k stu tego doniosłego w y d arzen ia w ynika, że u p ro g u misji p o g an stoi p rz e d e w szystk im Boży zam y sł zbaw ienia w szystkich, p o ­ tw ie rd z o n y ap o sto lsk im św iad ectw em . P ierw szy m i ad re sa ta m i tego orędzia (Dz 10, 34-43) byli pog an ie zbliżeni d o synagogi, a w ięc b o g o ­ bojny setnik rzym ski K orneliusz, jego do m ow n icy i zap ro szen i znajo­ m i, w tym rów nież żołnierze pozostający p o d jego d o w ó d ztw em . U ni­ w ersaln y charakter apostolskiego k ery g m atu oraz p o zy ty w n y sto su n ek R ed ak to ra D ziejów do w ład z rzym skich p o zw alają p rzy p u szcza ć, że kazanie w C ezarei zostało skierow ane w gruncie rzeczy do szerszego g ro n a odbiorców : lu d z i p ro sty ch i w yk ształco n y ch , p o ch o d zą cy ch z k ręg u k u ltu ry hellenistycznej, judaistycznej oraz rzym skiej.

KONTEKST HISTORYCZNY CEZAREJSKIEJ MOWY PIOTRA (DZ 10, 3443)

IL CONTESTO STORICO

DEL DISCORSO DI PIETRO A CESAREA

MARITTIMA (ATTI 10, 34-43)

SOM M ARIO

N el p resen te articolo l'au to re ha cercato di risp o n d ere alla d o m a n ­ da: q u a ľ e ra il contesto storico del discorso di Pietro a C esarea (Atti 10, 3 4 4 3 ).

La risposta é stata trattata in tre capitoli:

— il prim o descrive la situazione sociale e religiosa nelle com unità cri­ stiane di origine ebraiche;

— il secondo parla di C esarea M arittim a com e luogo del discorso di Pietro;

— nel terzo capitolo sono stati descritti і d estinatari del discorso cio'é C ornelio con і suoi familiari.

Il contesto storico di testo A tti 10, 34-43 rap resen ta la situ azio n e tipica p e r і prim i secoli d i evangelizzazione cristiana. Il pro b lem a p rin ­ cipale toccava l'obbligatorietà nel fu ttu ro della legge d i M osé. A C esa­ rea M arittim a Pietro in m o d o ufficiale ha incluso in Chiesa і p ag an i fu ­ ori di strad a delle tradizioni ebraiche.