Implikacje historyczno-teologiczne modlitw postcommunio Mszału Pawła VI

Biał., Droh., Łom. 15(1997)

KS. K O N S T A N T Y P R U S Z Y Ń S K I

IMPLIKACJE HISTORYCZNO TEOLOGICZNE

MODLITW POSTCOMMUNIO

MSZAŁU PAWŁA V I .

Treść: W stęp; M odlitw a postcom m unia: 1. N azw y m odlitw y, 2. B udow a, m iejsce i p o ­ chodzenie oracji postcom m unio, 3. Zarys treściow y.

WSTĘP

Mszał to podstaw owa księga kształtująca świadomość kapłanów i w ier­ nych. D okonuje się to dzięki zawartej w niej treści teologicznej. Pierw sze posoborowe wydanie księgi jest wynikiem postanow ienia Soboru W atykań­ skiego II, który polecił: ,A b y lud chrześcijański pełniej czerpał ze św iętej

liturgii obfitsze łaski, to odnowienie ma poleg a ć na takim układzie tekstu i obrzędów, aby one jaśniej wyrażały tajemnice, które są znakam i” /K L 21/. To

typiczne wydanie zostało ogłoszone 3.04.1969 a w ydane drukiem ukazało się w 1970, drugie typiczne z pewnym i popraw kam i było przedstaw ione w Kościele w 1975 roku, kolejne w latach następnych

Innowacje, które można zauważyć w Księdze M szału polegają na w nie­ sieniu zmian w samym obrzędzie Mszy św., dodaniu now ych m odlitw eucha­ rystycznych, prefacji i zmienieniu brzm ienia modlitw prezydencjalnych - po ­ wracając do najstarszych form uł. U czyniono to nie tyle ze względu na ich ilość, lecz aby bardziej odpowiadały w spółczesnym potrzebom, czy także z racji historycznej, tym sam ym przyw rócono daw nym m odlitw om ich w ar­ tość. Uczyniono to na podstawie starożytnych kodeksów i Pism a Św. /K L 24/ ■ Nowa księga jest darem Ducha Świętego dla współczesnego K ościoła'. Ma °na, zdaniem Paw ła VI, być pom ocą dla chrześcijanina, we w zm ocnieniu

wzajem nej jedności, ujednoliceniu liturgii i św iatłem autentycznego kultu K ościoła2. Zostanie spełnione to zadanie jeśli zawarte w m szale bogactw o teologiczne zostanie odczytane. Pom oże pełniej odkryć niew yczerpane bo ­ gactwo miłości Zbawiciela, dzięki której Kościół Pielgrzymujący karm i się w drodze Jego Ciałem i Krwią, aż dojdzie do pełni radości i uczestnictw a w wiecznej uczcie B aranka1.

Proces ten został zapoczątkow any nie tylko przez ogólne om ów ienie treści mszału, ile przez szczegółowe studium: o preiacjach4, analizie kolekt5, m odlitw nad d aram i6 i m odlitw po k o m u n ijn y ch 7. D oty chczaso w e prace om aw iały wspom niane elem enty ogólnie i kom pleksowo.

Problem em niniejszego artykułu będzie przeanalizow anie po kom unii nowego mszału pod kątem historycznym i odbiciem ich w aktualnej liturgii mszalnej. Pytać więc będziemy o źródła tych oracji, na ile modlitwy w M sza­ le Rzym skim dla Diecezji Polskich zostały zmienione i ubogacone.

O dpow iedzi na te zasygnalizow ane problem y szukać będziem y w po kom uniach zawartych w mszale Missalc Rom anum editio typica 1970 roku. O graniczym y się do zasadniczych części tej księgi: proprium de tem pore, proprium dc sanctis i comm une. Oracje te stanow ią podstaw owe źródło ni­ niejszego studium.

MODLITWA POSTCOM M UNIA

Zanim przystąpim y do analizy m odlitw po kom unijnych, należałoby przypom nieć nazew nictw o zw iązane z tą oracją, jej budow ę oraz m iejsce jakie zajm uje w szkielecie liturgii mszalnej. M odlitwa po komunii należy do jednej z czterech modlitw prezydencjalnych lub inaczej nazywanych „m odli­

twami przew odniczącego" (orationes presidentiales)8. Poniew aż odm awiana jest przez głównego celebransa. Ordo missae obecnego mszału pozw ala za­ uważyć, że poszczególne jakby części M szy św. kończą się m odlitwam i ka­ płana i tak liturgia grom adzenia się - kolektą, liturgia przygotowania darów

2 K onstytucja ogłaszająca M szał Rzymski odnow iony na podstawie uchw ał Powszechnego Soboru W atykańskiego II.

’List Episkopatu Polski do wiernych przed w prowadzeniem do liturgii M szału Rzymskiego dla diecezji polskich.

•’ S . С / e r w i к , Ρ re facje o misteriach Chrystusa w M szale Rzym skim Pawia VI, Warszawa, 1984.

5 O modlitwie K olekta-.i. M i a z e k w art. : CT 49/1979/ f4, 73-79; 50/1980/ f3, 85-92; 51/ 198l / f 1,69-74; i inne.

6 M odlitwa nad d a r a m i:] , i an i c k і : CT 4 9 /1 9 7 9 /14, 80-87; 5 0 /1 9 8 0 /f l , 87-92; ГЗ. 93-

98; 5 1 /1 9 8 1 /f2, 79-86; f3, 79-85; 5 2 /1 9 8 2 /f2, 89-96; i inne.

1 Modlitwa po kom unii.T . . K ro s'n і ck і . The postcom m unio p r a y e r s of t h e M i s s a l e of Paul VI, R om a 1971.

m odlitwą nad nimi, m odlitw a Eucharystyczna - doksologią, liturgia uczty ofiar­ nej - m odlitwą po komunii. W każdym form ularzu m szalnym um iejscow ie­ nie tej modlitwy jest takie same. BezposTedni kontekst tej m odlitwy wygląda następująco: po przyjęciu Komunii św. Ordo M isse przew iduje m ilczenie prze­ znaczone na uwielbienie Boga i dziękczynienie. Ten czas może być połączo­ ny ze śpiew em dowolnej pieśni. IGM R nazywa tę pieśń canticum laudis to oznacza, że ta pieśń pow inna posiadać charakter eulogijny. W ykonyw ana powinna być przez całą wspólnotę posiloną Ciałem Pańskim. Po czym nastę­ puje wezwanie - „módlmy się” - we wprowadzeniu ogólnym jest w spom nia­ ne ,że przew iduje się tu zachowanie milczenia, fakultatyw nie9. Po tym nastę­ puje sama treść modlitwy po kom unijnej, która kończona jest najczęściej krót­ ką doksologią.

1„ Nazwy modlitwy

Z trzech najstarszych precesów, odm aw ianych przez liturga w czasie sprawowania Eucharystii, szczególnym zainteresowaniem cieszyła się zawsze ta m odlitw a, która naw iązyw ała do uroczystości, święta czy w spom nienia; modlitwą ta była kolekta. O pozostałych m odlitwach jest dość mało w iado­ mości. gdyż uchodzą uwadze. Chodzi tutaj o m odlitwę nad darami i po ko ­ munii. Tę ostatnią najczęściej traktuje się jako swego rodzaju m odlitw ę dzięk­ czynną odm awianą po przyjętej Komunii św. Dopiero nieco większe światło w tym kierunku rzuca posoborowy Mszał Pawła VI, który wzbudził większe zainteresowanie elem entam i euchologicznym i liturgii Eucharystycznej. Tym samym wśród podjętych tematów znalazło się zagadnienie m odlitwy po ko ­ munii

N ajstarsze zabytki odnoszące się do liturgii św iadczą, że po kom unia była odm aw iana przez kapłanów jako dziękczynna m odlitw a". Św. A ugu­ styn w uroczystej M szy św., zgodnie ze słowami św. Pawła (Tm 2,1), odróż­ nia cztery części w liturgii i rozpatruje je ze zw róceniem uwagi na ostatnią jako gratiarum actio12 czyli wypowiedzenia dziękczynienia po komunii. Chce on zaznaczyć, że ta m odlitw a dziękczynna podciągnięta była pod miano ora- cji podsumującej skutki komunii w przyjm ującym ją. W iele m iejsca w pierw ­ szych pism ach chrześcijańskich pośw ięcone zostało przeciw ko tym, którzy nie mogą doczekać się i podziękować Bogu, opuszczają kościół bez w ypo­ wiedzenia wspólnej „pieśni chw ały” 13. Już w czasach Ojców A postolskich widoczny jest pewien objaw jednolitości liturgii, czego ślad zostawił w swej

''Tam że. 56 j.

10 Tamże, 24-57; Por. List Episkopatu o nowym Mszale. " A . M o j r z e w sk i , Liturgia rzymska, W arszawa, 1903,45 12 A . J u n g m a n , M issarum sollem nia, Roma, 1963, 313. 13 Tamże, por. C h r y z o s t o m , De baptism o Chrysti 4 PG ,49, 370.

m odlitw ie liturgicznej K lem ens z R zym u 14. K olejne źródło i w zbogacenie tego tem atu stanowi opis obrzędu eucharystycznego w D idache15. N ovum i bogactw'o przynosi nam, poszerza wiadomości o Eucharystii przedstaw iony przez Justyna M ęczennika, w opisie m ów iącym o nabożeństw ie E uchary­ stycznym. Jest tu wzm ianka o tym jak należy oczekiwać Komunii św., infor­ m acja o podziękow aniu po Eucharystii sprawowanej w Kościele. W iadom o­ ści o takiej m odlitw ie odnajdujem y też w liturgiach w schodnich. A utorzy w spom inają, że po w ieloczęściow ej m odlitw ie dziękczynnej następuje po ­ dziękow anie, po którym zostaje rozwiązane zgrom adzenie16. W Konstytucji Apostolskiej jest opis, w którym przed właściwą m odlitwą dziękczynną (po­ stcom munio) wypowiada diakon zaproszenie do dziękczynienia za przyjęcie Ciała i Krwi Chrystusa, który nas uznał godnymi brania udziału w Jego św ię­ tych tajem nicach, i prośba żeby ona służyła nie tyle do zatracenia lecz dla zbawienia, do korzyści dla duszy i ciała, dla zachow ania pobożności, odej­ ścia od grzechu, dla życia w w ieczności17. W liturgii M szy Rzym skiej po kom unii były zawsze dwie modlitwy. Jedna m iała charakter podziękow ania nazyw ana była postcom munio, druga jako błogosław ieństw o dla kom uniku­ jących - oratio super populum. Weszło to w struktury liturgii rzymskiej w spo­ m ina o tym Konstytucja Apostolska. W dalszej swej perspektywie rozbudo­ wywania, liturgia rzym ska przyjęła taki stan rzeczy akceptując tę m odlitwę jako część nieodzow ną w całości M szy Świętej.

Z pom ników piśm iennictw a kościelnego w pierwszych trzech wiekach trzeba wnioskować, że istniała wówczas liturgia płynna, ulegająca zmianom w swoich szczegółach, składała się z modlitw odm aw ianych zwykle bez przy­ gotow ania. Pom im o takiej sytuacji w ykazyw ała ona jedno litość w swoich głównych zarysach i w niejednych formach. Czwarty wiek w prowadza wiel­ kie zmiany, które znalazły swoje odbicie w rozbudowaniu form ularza m szal­ nego

Przeglądając bogatą spuściznę religijną wspom nieć trzeba o tym, jak sprawa tego rodzaju modlitwy przedstaw iała się w różnych rytach. Ryt antio­ cheński w obu swoich kierunkach wspom ina o kilku m odlitw ach odm aw ia­

14 A utor zaznaczył, że jest w zm ianka o tym, że w Lis'cie s'w. K lem ensa zostało odnotowane:

„że poz.a innymi m odlitw am i i form ularzam i podaw ana je s t jedna dłuższa m odlitwa... i modlitwą wstawiennicza, przypom inającą modlitwę dziękczynnej ja ką spotykamy później a określanej post- kom unią ”. W. H o z a k o w s k i , D zieje m szy św iętej. Poznań 1933, 11-12.

15 W opisie obrzędu podanym przez D idache /czas pow stania około roku 80-100/ w'ymienic należy modlitwę dziękczynną Bogu składaną za dobrodziejstwa, Didache a IX rozdziale przedstawia konsekrację oraz komunię jako ucztę i wspomina w X rozdz., że jest modlitwa postcommunia. Tamże,

10.

16 W apologii skierowanej do cesarza A. G aiusa około 155 roku, w drugiej jej części jest opis sakramentu chrztu, liturgia eucharystii, gdzie po jej odcelebrowaniu jest znana modlitwa dziękczyn­ na porów nana dopo k o m u n ii. Por. J. M . S z y m u s i k , M. S t a r o w i e j s k i , Słow nik w czesno­

chrześcijańskiego piśm iennictw a, Poznań 1 9 7 ,12 ,2 9 -3 6 ; 239.

nych po komunii, które kończyły się błogosławieństwem i rozesłaniem w ier­ nych. W rycie aleksandryjskim występuje podobny układ jak to ju ż wyżej zostało zaznaczone. Ryt gallikański miał nieco inny układ m odlitwy po ko­ munii w strukturze liturgii mszalnej. Najpierw zostaje odcelebrow ana Ofiara Chrystusow a, potem następow ało rozdanie kom unii, po której zebrany lud otrzymywał błogosławieństwo. Po tym następowała ostatnia modlitwa (post­ communio) kończąca nabożeństwo. Ryt mozarabski ukazując przebieg M szy świętej w porządku Izydora, w ostatnim jej etapie w spom ina o m odlitw ie odmawianej po kom unii przypisując jej różne nazew nictwo postcom m unio, oratio com pletorium albo skrótow o com pleturia. Ta różność pojaw iających się określeń oscylowała w swej budowie i formie przy m odlitwie post com ­ munio. Zakończenie Mszy dokonywało się słowami M isse actio e st.18 W ry­ cie am brozjańskim było podobnie.

Należy powiedzieć, że wszystkie liturgie tych rytów posiadają m odli­ twę, która była odm aw iana po komunii, chociaż nie zawsze posiadała swoją nazwę, lecz zawsze odwoływała się do dziękczynienia za otrzym ane dary w Komunii św. To też znalazło swoje odzwierciedlenie w liturgii rzym skiej19.

A nalizując najstarsze form ularze mszalne, które zachow ały się w sa~ kram entarzach, trzeba powiedzieć, że m odlitwy budowane były w norm ach rzym skich tzn.: w krótki zwięzły sposób było przekazyw ane jak najwięcej treści, a co za tym idzie odkrywało tym samym bogactwo prawd w niej prze­ kazywanych. W tych to powstałych form ularzach zostaje zapisany ryt liturgii rzymskiej, która to zaznacza i wspom ina o dwóch m odlitw ach dziękczynie­ nia i błogosław ieństw a20. M odlitwa dziękczynienia w Sakram entarzu Leoniań- skim w tzw. proprium um ieszczona jest jako m odlitw a o błogosław ieństw o ludu i równocześnie połączona z posteommuniones. Taka nazwa zaczyna się upowszechniać w V w ieku21. Sakram entarz Leoniański takie określenie po­ daje w dwóch przypadkach22. Natom iast na określenie modlitwy dziękczyn­ nej po komunii w sakram entarzu Galezjańskim spotykamy się z nazwą post- com unio23. Przedrostek post, który w ystępuje przed słow em com m unio w swojej treści oznacza w ystępow anie po jak iejś czynności w przypadku tej modlitwy, po komunii. Sam term in post tłum aczyć m ożna różnie:

- przysłówkowo oznacza - z tyłu, przy końcu natom iast w sensie czaso­ wym następnie, potem później.

- przym iotnikowo oznacza - za, po i czasowo, po, od24.

Sakram entarz Gregoriański tytułuje tę m odlitwę ad com plendium albo ad com pleta. To oznacza oszczędna w słow ach m odlitw a, która kończyła

18 H o z a k o w s k i , dz., cyt., 70-123.

14 M . K o r d a l , Liturgia m ozarabska, K raków 1935, 63. 20 H o z а к o w s к i , dz., cyt., 218-219.

21 Por. 3 u n g m a n , dz., cyt.. 314; H o z a k o w s k i , dz... cyt., 150-152. 22A. N o w o w i e j s k i , Wykład liturgii katolickiej, Płock 1 9 0 3 ,13, 387. ’’ Por. H o z a k o w s k i , dz., cyt., 152-154; J u n g m a n , dz... cyt., 314.

spraw owanie liturgii eucharystycznej i m iała charakter błagalny m ówiący o skutkach i owocności Eucharystii. W szystkie te m odlitwy były prośbą skie­ rowaną do Ojca przez Syna w Duchu Świętym. W liturgii poza rzymskiej dla tej m odlitwy używane jest ogólne określenie oratio25. W form ularzach m szal­ nych m ożna było spotkać inne określenia oddające sens tej modlitwy: com ­ pletoria lub nieco rozbudowane nazewnictwo oratio com pletoria26. W innych źródłach odnaleźć można było nazewnictwo tej modlitwy związane z główną częścią M szy św. - Eucharystia (m isterium ) i określano jak o post euchary- stiam czy wręcz wzięta nazwa od collectio post m isterio27.

Dzisiejszy M szał Pawła VI przyjm uje nazwę tej modlitwy jaka pojawiła się w S ak ram en tam i Leoniańskim i określa jako o r a t i o p o s t c o m m u ­ n i o , ewentualnie w form ie skróconej spotykanej w niektórych form ularzach jako p o s t c o m m u n i o 28. To czym posługuje się obecny M szał w tłum acze­

niu polskim i dotyczy tej modlitwy, że jest to „modlitwa po kom unii lub skró­ tow o po kom unia” uzm ysław ia nam, że m iejsce i czasow e następstw o tego dziękczynienia dopełniane jest w liturgii po akcie Komunii Św.

2. B udow a, m iejsce i pochodzenie o ra c ji p ostcom m unio

Postcom m unio, secreta, collecta należą do zestawu modlitw wspólnych. Są mistrzowskimi dziełami sztuki, gdzie piękno i wielkość myśli została ujęta w niezw ykle wspaniałą i zwięzłą formę, częstokroć trudną do zrealizowania w dzisiejszej liturgii. Dla pełniejszego obrazu kształtującego ową m odlitwę w jej w ew nętrznej strukturze trzeba spojrzeć na budow ę zew nętrzną. W tym dociekaniu przydatna będzie ogólna zasada „dobrej m odlitw y”29. Po kom u­ nia należy do oracji czyli uroczystej przemowy. Tu bowiem kapłan w imieniu Judu bożego przem aw ia do Boga. Podobnie też czyni to w innych m odli­ tw ach tego typu: kolekta, m odlitw a nad daram i. W tym m om encie kapłan modli się nie tylko jako przewodniczący w im ieniu całej wspólnoty, ale wsta­ w ia się i działa jak o posłannik i pośrednik ludu św iętego przed obliczem Boga311. Zastępuje on osobę Chrystusa (in persona Chrystii) przedstaw ia i skła­ da podziękowanie w im ieniu całego ludu i wszystkich obecnych w Kościele. Temu przedstaw ieniu m odlitw ludu towarzyszy gest rozłożonych rąk, który przyjął się w liturgii M szy św.. Ten gest ma swoją bogatą historię; o czym wspom ina Stary Testament, św. Paweł, Tertulian, i św. B enedykt31.

25 Por. H o z a k o w s k i , dz.cyt.,154-161 ; J u n g m a n , dz. cyt. 314: N o w o w i e j s k i , dz.cyt. 387.

2,1 K o r d a l , dz. cyt. 63.

27N o w o w i e j s k i , dz. cyt. 388.

28 R F a I s i n i , Le nouve orationi feriali dopo la com m unione di Avventi, N atale e Pasque, RiPL 23 (1985), 45-51.

Por. В . M o k r z y c k i . G ody Baranka, W arszawa 1986; N o w o w i ej s к i , dz. cyt. 388-339. 30 Por. K L 33. ; IG M R 13.

Przechodząc do w ew nętrznej struktury m odlitw y trzeba pow iedzieć, że każda składa się z dwóch zasadniczych części. Pierw sza to tem at m odli­ twy, który zostal przekazany przez słowa m odlitewne wypowiadające chw a­ lę Boga i tytuł Stwórcy. Druga część to prośba, aby to co dokonało się w tej ofierze przem ieniło się w trwałe owoce jakie się znajdują w Eucharystii. M ożna też zauważyć, że oprócz tych zasadniczych spraw pojawiają się i tematy po­ boczne, które albo nawiązują do świąt i świętych w tym dniu przypadających albo do okresu liturgicznego. Cała m odlitwa podsum ow ana jest doksologią. Przy tych m odlitwach jest ona w formie krótkiej: „Przez Chrystusa Pana na­ szego. A m en”. W okresie Adwentu i W ielkiego Postu używana jest zam ien­ nie inna: „Który żyjesz i królujesz na wieki wieków. Am en” .

Każda m odlitwa jest sform ułowana w liczbie mnogiej np. sprawą pro­ simy Cię. W szechmogący Boże, daj, wejrzyj. W swoich prośbach ukierunko­ wane są do Ojca przez Syna. W wielu przypadkach określony został także podm iot m odlitw y np. Twoi wierni. Twój lud. Twój Kościół, słudzy Twoi. Język jakim jest przedstawiana jest zwięzły oddający najistotniejsze rzeczy­ wistości i potrzeby życiowe stojących przed obliczem i swoim Ojcem.

W kolekcie podkreśla się myśl przew'odnią dnia tak w m odlitw ie nad darami jako pierwszoplanowe staje się ukazanie działania ku Ofierze a póź­ niej zw rócenie się z chw ałą do Boga. W po kom unii odnotow ana zostaje najczęściej myśl dotycząca przyjętej Eucharystii - jej owoców, które wniosły coś nowego i uzdolniły w działaniu modlącego się. W dobrach i darach jakie się znajdują w Eucharystii zasadniczo pojaw iła się m yśl podziękow ania i wyjednania skuteczności działania Ofiary Eucharystycznej (K om unii)32. Po komunia jest jak inne m odlitwy prezydencjalną. Skrótem i podsum ow aniem pragnień ludu zebranego i uczestniczącego na liturgii. Sam o jej określenie wskazuje na jej cel. Podziękowanie za nakarm ienie Ciałem i Krwią Pańską; prośbą aby uczestnictwo w tajem nicach świętych zostało spożytkow ane dla dobra duszy33. O czym to wspom ina IGM R przy ukazywaniu sensu tyczące­ go się Komunii św. w po kom unii mówiąc zwięźle, aby odpraw iane m iste­ rium przyniosło owoc - pro fructibus celebrati deprecatur34.

Zestaw ienie źródeł, z których zaczerpnięte zostały m odlitw y po ko- muniii i zamieszczone w nowym M szale dokonał, po części ograniczając się

capite nudo quia non erubescamus precantes sem per simus. Por. C o z e l , dz., cyt., 165-166; N ow a o nauczaniu Benedykta XIV, który wspomina o takim sposobie modlenia się, która jest porów nyw a­ na do postawy m odlącego się Jezusa Chrystusa na krzyżu z rozpiętym i rękami. Por. C a z e l , dz. cyt.

'67; B enedykt XIV Lib. 1 1 cap. VI, п.5, z a M o j r z e w s k i , dz. cyl. 32 P. V i s e n t i n , Nuovo dizionario di liturgia, R om a 1984, 508.

ЪМ . G i h r , Ofiara M szy świętej, W arszawa 1949; A . M . R o g u e t . A t o í Święta Dzisiaj, Kraków 1972, 54-50; W. F e r r e t t і , Le orationi post com m unione de tem pore nel nuovo

Messale Romano, EL 8/1970/, 275-289.

34 W modlitwie po Komunii kaplan prosi aby odpraw iane misterium przyniosło o w o c. Przez aklamację „A m en” lud uznaje m odlitwę za swoją. IG M R 56 k.

do proprium de tempore i sanctis, Dum as3\ Według niego zasadniczym i źró­ dłami m odlitw po komunii, które przyjął M R (Mszał Rzym ski) i przetłum a­ czony na potrzeby polskie M RD P (Mszał Rzymski dostosowany do potrzeb Diecezji Polskich) to:

- w dosłownym brzm ieniu połowę ich dostarczył dotychczasow y mszał potrydencki (102 m odlitwy),

- kolejną grupę stanow iły m odlitw y pochodzące ze starszych źródeł: sakramentarzy: leoniańskiego (27 modlitw), gelaziańskiego (20 modlitw), ber- gam ezjańskiego (2 m odlitwy),

- ponadto w ykorzystane zostały teksty ze źródeł now szych; p óźn iej­ szych mszałów a zwłaszcza paryskiego w ilości 23 modlitw.

- ubogacone też zostały m odlitw y przez w ykorzystanie ksiąg innych liturgicznych obrządków,

- dodatkowym źródłem były teksty patrystyczne, które dostarczyły m o­ tywów tresxiow ych m odlitw om 36.

Nieco inne, bardziej szczegółowe, stanowisko w kwestii pochodzenia m odlitw po kom unii zajął teolog niem iecki Ludw ig W eiss37. W edług jego koncepcji na 267 m odlitw m szalnych tyczących się proprio de tem pore i sanc­ torum z pom inięciem mszy obrzędowych i około 20 pow tórzonych pozosta­ łe pokom unie pochodziły z następujących źródeł (nazewnictwo tu przedsta­ wione przyjm uję za autorem):

- Sacram entarium Veronense Leonianum - 31, - Sacram entarium Galesianum Vetus - 19,

- M issale Rom anum 1962 - 75; nieco zmienionych - 35; i nowych 33, - M issale Parisiensie (1736) - 25,

- M issale A m brosianum /1954/ - 3, - Sacram entarium Bergamens - 5, - M issale Ordinis Predocatione-3, - M issale Gothicum - 3,

- The Bobbio M issa - 1,

- Libri M ozarabicus sacrament - 2,

35A . D u m a s , Les sources du nuoveau Rom ani, N ot 7 / 1971 /, 37.42; 74-77; 94-95; 134- 136; 276-280; 409-410.

36 Por., Sacram entarium Veronense (Leonianum ) Cod. Bibli. Cap. Verona LX X XV /80/ wyd. L.K.M ohlberg i inni. Roma 1978 (Rerum ecclesiasticum documenyum ); Librisacramentorum Rom anae Ecclesiac ordinis anni Circuli (Sacram entarium G alesianum Vetus), R om a 1960; Sacra­ m entorum B crgom ense, wyd. A. Paredi, B ergam o 1962; M issale Parisiense, Pari 1736; Missale ordinis predicatorum, Roma 1933; Pokomunia ze wspom nienia Sw. A ugusta (28 sierpnia) oparta jest o m owę 57.7, PL 38, 389. Por. Not. 136; Tres'ć modlitwy z rocznicy po.święcenia K atedry Św.Piotra (22 listopada) oparta zostala o tekst Sw. Augustyna, Traktat in Joannem , 26.15 w Christi Latinorum 36, 267; A tekst z niedzieli XXVII zwykłej jest ze .św. Leona W. Serem o 6 3 .7 . P L 54,375c, Not 95, 280.

- 6 modlitw o których wspom ina B rylants38, - Teksty patrystyczne - 6.

To pełniejsze przedstawienie dotyczące źródeł, z których zostały wzięte modlitwy po kom unii do M szału Pawła VI ukazuje bogactw o historyczne i sięganie do początków. W iększość natomiast nowych m odlitw jest adaptacją tekstów: biblijnych, patrystycznych, liturgicznych. Przez takie działanie zo­ stał ubogacony mszał i otwiera on m ożliwości pełniejszego przeżycia każde­ go M isterium Paschalnego. Po przedstaw ieniu przykładów co do źródeł, z których zostały zaczerpnięte m odlitw y po kom unii w podobny klam row y sposób zostanie przedstaw iona ich treść.

3. Z arys treściowy

Tem atyka jest bogata i odnosi się do w szystkich dziedzin egzystencji, bytowania tu i w przyszłości. M ówiąc jeszcze ściślej staje się pogłębieniem naszej łączności z Chrystusem żyjącym i działającym w Kościele, zapocząt­ kowanej przez chrzest i wiarę. Nadającej tym sam ym w yjątkow ą wartość i charakter modlitwie. Dzięki Eucharystii stajemy się w spółuczestnikam i C hry­ stusa, obdarzeni Boskim życiem, wzmacniający tym samym wiarę, nadzieję i miłość, co prowadzi w całej swojej rozpiętości do wzrostu radości i pokoju. Te liczne teksty modlitw pozwalają pełniej przeżywać tajemnicę odkupienia dokonanego przez Jezusa C hrystusa i pobudzają do wyrażenia dziękczynie­ nia Ojcu Niebieskiem u, za dzieło miłości spełnione w historii zbawienia. Przez przyjmowanie Eucharystii każdy odkrywa tą w spaniałą Jej wartość i przyj­ muje na siebie pełne bogactw o jakie niesie całe m isterium Kościoła. Przy­ obleka się w N iego i staje się m ieszkaniem D ucha św iętego budując tym samym swoje człowieczeństwo. Chrystus w komunii stanowi pokarm w zm ac­ niający w drodze do wieczności, jest zadatkiem zmartwychwstania, zapow ie­ dzią i zapewnieniem zbawienia. Przez te obietnice Chrystusa względem ludz­ kiego ciała - zapew nia przebóstw ienie i uwielbianie kosm osu jak o now ego nieba i nowej ziemi (Ap 22,1). Przez te ofiarę Chrystusa dana zostaje nam pewność o tym w szystkim , na co oczekuje człow iek. Ona jednoczy z B o­ giem, z braćmi i buduje wspólnotę Ludu Bożego. Taka m iłość buduje K o­ ściół U niw ersalny19. Jest najw iększą i najdoskonalszą form ą kultu, w którą wszyscy wierzymy, składając Ojcu w Duchu św. tę samą Boską Żertw ę, wraz z Nią samych siebie i cały wszechświat.

Po ukazaniu w zarysie treści modlitw, należałoby zagłębić się w myśli przewodnie m odlitw poszczególnych okresów liturgicznych i p rzeanalizo ­ wać tematy jakie tu są zawarte.

3kP. B r u y l a n t s , Les orations cle M issel Romani- textus et hislorir, Louvani, t 3.

3'J Por., G i h r, dz. cy t., 745; F e r r e 11 i, dz. су t.275 ; Por. M odlitwa Cyryla Jerozolim skiego:

a. O k re s A dw en tu i Bożego N a ro d z en ia

Adwent obejm uje cztery tygodnie. Niedziele posiadają w łasne po ko­ munie, które powtarzają się w dni powszednie do 17 grudnia. Od 17 grudnia do 24 form ularze m szalne są z własnymi modlitwami po komunii.

Po komunia 1 niedzieli adwentu to pierwsza, która otwiera całe bogac­ two M szału Rzym skiego. Oddaje ona istotę i cel modlitwy, zwraca uwagę ku A dw entow i Eschatologicznem u, gdyż jesteśm y pielgrzym am i w drodze do nieba. Udział w Eucharystii podtrzym uje i staje się owocny w przeżywaniu spraw owanego m isterium Eucharystycznego. W drugą niedzielę tego okresu jest kontynuowana ta sama myśl. Trzecia, kiedy bliżej jesl świąt, akcent kła­

dzie na oczyszczenie z grzechów. Uw olnić z nich m ożna przez pozytyw ną pracę nad sobą i ugruntow anie w sobie cnót. Jest to najlepsze przygotowanie do przeżycia tak wielkiej tajemnicy. Natom iast m odlitw a czwartej niedzieli w skazuje, że nie m ożna w sposób godny obchodzić tajem nicy N arodzenia Pańskiego bez gorliw szego kontynuow ania odnow'y i naw rócenia o jakim wspom inała poprzednia niedziela (3 niedziela Adwentu). W zrost gorliwości w dobrym przygotowaniu się do świąt, ma być głównym owocem niedziel­ nej Eucharystii40.

Po kom unie dni od 17 do 24 grudnia tem atycznie są podobnie jak po­ przednie. Pełno w nich troski o jak najlepsze przygotowanie się do zbliżają­ cych się uroczystości naszego O dkupienia. M a to polegać na: m odlitw ie i chrześcijańskim życiu, służbie z całym oddaniem, pełnieniu dobrych uczyn­ ków, czuw aniu i oczyszczeniu, podążaniu z w iarą na spotkanie z C hrystu­ sem 41.

M odlitwy z okresu Narodzenia Pańskiego ukazują integralną w'ięź W cie­ lenia i N arodzenia Chrystusa z Eucharystią, która staje się naszym pokarmem i życiem, wyzwala radość, pogłębia wiarę i um acnia miłość ku sobie. N ow o­ narodzony jest sprawcą naszego Dziecieństwa Bożego, a udział w Euchary­ stii jest gwarancją udziału w Jego wiecznym życiu42. Na dwanaście po kom u­ nii tego radosnego okresu osiem jest nowych43. Główne miejsce tutaj zajmuje tem atyka nowego życia i powtarza się w modlitwach sześciokrotnie.

b. O k re s W ielkiego Postu

W form ularzach m szalnych tego okresu odnajdujemy 43 modlitwy. Z tego ponad połowa jest już znana z poprzednich mszałów. N atom iast około dwudziestu modlitw zostało wziętych ze starszych źródeł- sakram entarzy44.

" 'F c r r c l l i , dz. cyt. 276

11 Treści tej modlitwy zostala zaczerpnięta z po komunii z dni adwentowych: 18. 21 -24 grudnia. 42 Mysi zostala uw ydatniona w m odlitw ie po kom unii z form ularz Mszy s'wiçtej na Bozc Narodzenie w dzień i z Niedzieli Chrztu Pańskiego.

43 F e n e t t i . dz. cyt., 278

Analiza wstępna treści modlitw pozwala podzielić je na trzy zasadnicze grupy:

1) grupę stanow ią te oracje, których tem atyka dotyczy oczyszczenia z grzechów i roli Eucharystii w tym działaniu. To zostało przedstawione w dzie­ sięciu m odlitwach. Wyrażone to zostało zwrotam i uzdrowić lub oczyścić ze złych skłonności, z grzechów i w szelkiego zła. Do zrealizow ania tego po­ trzebny jest nie tylko sam udział w Eucharystii, ale potwierdzenie tego w ysi­ łku pokutą45.

2) w tej kategorii zasadniczym tem atem , na którym skupia się ponad połowa modlitw po komunii jest pozytywny program wysiłku w ielkopostne­ go, polegający na kierowaniu życia na Chrystusa (komunia). Ma ona polegać na w zroście życia duchow ego oraz na wysiłku czynienia dobra. Ten czter­ dziestodniow y trud da się przedstaw ić w następujących określeniach: żyć każdym słowem, które pochodzi z ust Bożych, intensywniej posilać się chle­ bem żywym i praw dziw ym , pełnić pokutę, w której to główny nacisk położo­ ny jest nie tylko na formy w' sensie negatywnym, powstrzym ania się od po­ karmów... ale form y pozytyw nej pokuty jak prow adzenia św iętego życia, odnawiania się w świętości, naśladowaniu Chrystusa i przyjm owaniu darów, jakie pozostawił Bóg ludziom.

3) w iększość modlitw jednak z tego okresu sw oją tem atykę skupia w problematyce życia wiecznego. W szystko mamy czynić po to aby osiągnąć je - życic wieczne. Pascha Chrystusa jest źródłem i początkiem tego życia, gdzie chrześcijanin jest włączony m ocą Ducha, zw łaszcza przez paschalne sakramenty inicjacji. W tym świetle Eucharystia jest pomocą. Tu m odlitwy po komunii akcentują osobową obecność Chrystusa w Eucharystii i On jest sprawcą życia w iecznego w nas4'1. Na podkreślenie zasługuje w spom nienie tematu modlitwy z 2 niedzieli postu. Cała m odlitwa jest pięknym dziękczy­ nieniem a nie prośbą jak prawie wszystkie z pozostałych. Ten tekst stwierdza wyraźnie, że udział w Liturgii Eucharystycznej jest dziękczynieniem , za do­ bro dla nas najw iększe, jakim jest nasz udział w życiu w iecznym 47. Takie pełne dziękczynienie nie ogranicza się tylko do samej Komunii św., ale ukie­ runkowuje ku najistotniejszem u dobru, jakie przedkłada przyjm ującem u Eu­ charystia. Po kom unie w okresie wielkopostnym ukazują swoistego rodzaju pedagogie, polegającą najpierw na w ysiłku oczy szczenia i naw rócenia, a następnie na stopniowym rozwoju życia duchowego, którego szczytem jest odrodzenie paschalne, zanurzające nas w radości życia wiecznego ze Z m ar­ twychwstałym.

43 Por. M odlitwę po komunii ze Środy Popielcowej

‘li’Por. m odlitw y sobota 5 tyg. W ielkiego Postu; sroda 2 tyg. W ielkiego Postu Por. modlitw a z 2 niedzieli W ielkiego Postu.

с. O kres W ielkanocny

Rozpoczyna się w W igilię Paschalną, m odlitw a po kom unii przybiera inną opcję, gdyż jak o szczytow y obchód w ciągu całego roku Tajem nicy Eucharystii. U kazuje najpełniej Jej w ew nętrzny związek z chrztem . Oba te sakram enty swą skutecznością ukazują w ym iar eklezjalny. Eschatologiczna tem atyka życia w iecznego i naszego w nim udziału razem ze Z m artw ych­ wstałym jest zasadniczą treścią oracji okresu Paschalnego. Na około 20 m o­ dlitw, w 15 jest mowa o rzeczach nowych, którymi zostaje obdarow any uczest­ nik tej liturgii np. o nowym życiu, stworzeniu, niebie. Prawie całkow icie brak w tekstach tego okresu tem atyki oczyszczenia z grzechów, choć sam pro­ blem grzechu w życiu człow ieka jest sygnalizow any48. Jaki jest typow y w okresie adw entu czy postu. Z astąpienie tem atyki oczyszczenia na bardziej paschalną wynika z faktu bliskości chrztu i dokonanej odnowy paschalnej.

Po kom unie niedzielne kontynuują tem atykę eklezjalną. Kościół został odnowiony i ożywiony Duchem miłości i jedności. Duch ten jest darem Z m ar­ tw ychw stałego. E ucharystia pozw ala Kościołow i pielgrzym ującem u na zie­ mi wpatrywać się w niebo, gdzie przebywa Chrystus jako pierwszy z ludzi i zjednoczyć się z Nim, swoją Głową, dzięki zawsze działającej mocy Ducha św 49.

dl O kres zwykły

Trzydzieści cztery niedziele zwykłe uzupełniają w m odlitw ach po ko­ m unii tem atykę poprzednich okresów i kontynuują teologiczną treść Pięć­ dziesiątnicy Paschalnej. Ponadto w szczególny sposób zbawczy wysiłek czło­ wieka, który dzięki Eucharystii umacnia się m ocą Ducha św. Człowiek zjed­ noczony w Duchu z C hrystusem winien tak żyć, aby ochoczo realizow ać wolę swego Ojca. Co do treści dokonana zostala całkow ita zm iana tekstów tych m odlitw jakie dotychczas były w M szale Trydenckim. Z dawnych for­ mularzy niedzielnych zachow ano jedynie siedem m odlitw z tego jeszcze w trzech dokonano poprawek. Dwanaście niedziel otrzym ało po kom unie z in­ nych miejsc dawnego mszału. Natomiast pozostałe mają nowe teksty w więk­ szości dobrane ze starszych źródeł, jedynie całkowicie nowa jest po komunia z 22 niedzieli zwykłej50.

18 Prawie całkow icie brak w modlitwach po Komunii tego okresu tem atyki oczyszczenia z grzechów, tak typowej w pozostałych okresach. Tylko jeden raz w ystępuje określenie mówiące o oczyszczenie z pozostałości starego człow ieka, aby tym pełniej ukazać doskonałą przem ianę w nowe stw orzenie - jest to w zięte z modlitwy ze środy oktawy W ielkanocnej.

44 W spominają o tym modlitwy z: W niebowstąpienia, 7 Niedzieli Wielkanocnej i ze Zesłania D ucha Świętego.

50 Por. Po komunie następujących Niedziel Zwykłych: I (dawnej 1 po Epifanii); VI (daw. 4 po Epif.); VII (daw. 5 po Epif.); X (daw.7 po Zesłaniu D ucha Św iętego); XIV (daw. 1 po Zest. D. Św.); X XIV (daw. 15 po Zesl D. Św.); XXXI (daw. 2 po Epif.); X XXIV (daw.23 po Z c s ł . D. Św. ze zmienionym zakończeniem); Niedziele Zwykle: II (z wigilii Paschy); III (z 2 Niedz. po W ielkano­ cy); IV (z sob. okt. W ielkanocy); IX (z w otyw y); XII (z 1 sierpnia); XIII (z w otywy czw artkow ej o

e. Proprium de samctis

W dotychczasow ym m szale modlitwy po komunii w form ularzach pro­ prium de sanctorum w swojej treści odnosiły się na zasadzie próśb o w sta­ wiennictwo i o opiekę Świętego. Natomiast w form ularzach mszału Paw ła VI te m odlitw y są prośbam i o skuteczne uśw ięcenie i moc jak a w pływ ała na Świętego z przyjm owania przez niego Eucharystii. Ponadto cały szereg ora­ cji jest petycją o um iejętne naśladow anie najbardziej charakterystycznych cech jakie danego świętego predysponuje do naśladow ania w życiu całego Kościoła, jako konsekwencja i skutki sprawowanej Eucharystii. M odlitwy te mają swój kontekst eucharystyczny a tym samym trynitarny i chrysto - ekle­ zjalny. Pomimo krótkości swojej budowy a bogatej tem atyce euchologicznej ubogacają naszą wizję odnoszącą się do popraw nego i głębokiego udziału wiernych w Eucharystii.

Z tak klam row ego przedstaw ienia problem ów jakie zostały zaw arte w modlitwach po komunii można wnioskować o bogactw ie teologicznej treści jakie się w nich zawierają. Specyfika i charakterystyka tych modlitw preten­ duje do w yeksponowania w poszczególnych form ularzach mszalnych, okre­ su roku liturgicznego. Treści odnoszących się do wartości jakie daje Eucha­ rystia z podtekstem poszczególnych okresów, które nawiązują do dążeń ludu wierzącego by w pełni uczestniczyć w Tajem nicy powierzonej przez Boga Kościołowi.

Sum ując to wszystko trzeba powiedzieć, że m odlitwa po kom unii istnia­ ła stale w liturgii Kościoła, chociaż w swojej historii przybierała ona różne określenia, to jednak ciągle nawiązywały w swojej treści do przeżywania E u­ charystii jako Uczty Ofiarnej. W większości były dziękczynieniem za udział w Bożym M isterium. Zawierały prośbę o owocne przeżycie tego paschalne­ go M isterium ukazując bogactwo i różnorodność. Obejmuje całokształt indy­ w idualnego i społecznego życia religijnego człow ieka, jak i rów nież jeg o rolę i funkcje w życiu całego Kościoła.

Chrystusie w iecznym Kapłanie); XV (z 4 Niedz. A dwentu); XVII (z O rationes diversae, 7); XIX (z 13 sierpnia); X XI (z Konsekracji Biskupa); XXV (ze mszy św ięceń); X XX (z sob. suchych dni w rześniowych); XXXIII (z pt. suchych dni po Zesł. D. Ś w .);Z Saram entartza Leoniańskiego: VIII, XVI, X XVIII, X XIX ; z M szału Paryskiego: IX, X XIII, X XV I, X XX II; z hom ilii św. Leona Wielkiego: XXVII (PL 54, 357c); O wocem przyjm ow ania Eucharystii jest to co mówi nam X XII Niedziela Zwykła, że rodzi się postaw a miłości i służby braciom , ta radosna diakonia należy do ■stotnych elem entów niedzielnego świętowania.

D IE G ESCH ICH T-TH EO LO G ISCH E IM PLIKATIONEN DER nA- C H K O M M UN IO NSG EBETEN IM M EßBUC H VON PAWEL VI

ZUSAMMENFASSUNG

Die Entwicklung des Them es dieses Artikels betrifft der N achkom m u­ nionsgebeten. Für die bessere Ablesung dieses Problems wird es um die Ge­ nese und das Formen des Gebetensnames in der Geschichte der Liturgie ver­ breitern. Schließlich ist im M eßbuch von Pawel VI. Das Gebet als „postcom ­ m unio” bezeichnet worden.

In der ganzen Arbeit wurden 265 Gebeten überprüfen. Ihre Quelle wa­ ren verschiedene: Sacram entarium Veronense, Leonianum , G alesianum Ve­ tus. missale Rom anum 1962. M issale Parisiense, und rund 40 neuen, die einen Bestandteil des aktuellen M eßbuch bilden. Diese neue Gebeten sind das die anpassende biblische, patristische und liturgische Texte.