Przekszta³canie terenów poprzemys³owych w Berlinie wed³ug „dziesiêciu postulatów zrównowa¿onego rozwoju miast nad wod¹”

Przekszta³canie terenów poprzemys³owych w Berlinie wed³ug „dziesiêciu postulatów zrównowa¿onego

rozwoju miast nad wod¹”

Redevelopment of post-industrial brown field sites in Berlin according to the “ten principles for sustainable urban waterfront development”

Alexander Tölle

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Geografii Spo³eczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, ul. Dziêgielowa 27, 61-680 Poznañ, e-mail: atoelle@amu.edu.pl

Abstract: The redevelopment of inner-city brown field sites with a waterfront represents in itself from an ecological point of view a measure of sustainable city development, as it implies the recycling rather than the consumption of land as well as de-pollution of water and soil. Yet the idea of sustainable development surpasses such aspects. A remarkable step towards a comprehensive approach are the “Ten Principles for Sustainable Urban Waterfront Development” as defined in 1999 in the cause of an international preparatory workshop for the EXPO 2000 project of the Berlin Rummelsburg Bay waterfront redevelopment scheme. So this City on Water – together with its sister project around the Spandau Lake – offers sustainable development approaches ranging from ecological aspects to urban design, from cultural heritage protection to organisational structures, from social targets to economic questions. Of particular interest is the project philosophy of creating an “ideal compromise between living in the inner city and living in suburbia”, leading not only to the promotion of new “housing products” targeting groups of different life styles and income situations, but also to new forms of integrating them into the development process. Thus socially and functionally mixed city quarters are to be created, linked by high-quality green surroundings along an attractive public waterfront.

Key words: sustainable city development, Cities on Water in Berlin, restructuring of brown-field sites, social integration.

S³owa kluczowe: zrównowa¿ony rozwój miast, Miasta Wodne w Berlinie, restrukturyzacja terenów poprzemys³owych, integracja spo³eczna.

Wstêp

Dzieje miasta Berlina s¹ œciœle zwi¹zane z jego drogami wodnymi. W XIII w. powsta³y jednoczeœnie na obydwu brzegach rzeki Szprewy miasta bliźniacze Berlin-Cölln, a rzeka – jak równie¿ ca³y system wodny – sta³a siê g³ównym elementem przekszta³cania Berlina w barokowe miasto rezydencyjne od koñca XVII w.

T. XXIV. 101–113.

(Hellweg 2000). Podobny proces obserwujemy w innych miastach europejskich, kiedy to w okresie baroku i klasycyzmu w za³o¿eniach ogrodowych na szerok¹ skalê, a tak¿e w samych miastach, wykorzystano wszystkie mo¿liwe formy wodne jako motywy dekoracyjne (Kaniecki 2004). Koncepcje rozwoju Berlina, opracowane przez wybitnego urbanistê Karla Friedricha Schinkela i s³ynnego planistê krajobrazu Petera Josepha Lenné z pierwszej po³owy XIX w., przewidywa³y jeszcze kontynuacjê tej tradycji, jednak¿e szybki proces uprzemys³owienia Berlina w rzeczywistoœci doprowadzi³ do tego, ¿e miasto straci³o kontakt z swoimi strefami nadwodnymi.

Drogi wodne – rzeki i nowo powstaj¹ce kana³y – odgrywa³y pierwszoplanow¹ rolê w procesie powstania tzw. „najwiêkszego miasta przemys³owego miêdzy Pary¿em a Moskw¹”, jednak nie jako elementy kszta³tuj¹ce, lecz jako miejsca lokalizacji zak³adów i jako drogi transportowe. Berlin zwyk³o siê okreœlaæ mianem „miasto kamienne”, którego liczba mieszkañców wzros³a w drugiej po³owie XIX w. ponad czterokrotnie, tj. do prawie dwóch milionów, oraz miasto „zbudowane z ³odzi” (Hellweg 2000). Proces

„oddalania siê” miasta od dróg wodnych zosta³ jeszcze wzmocniony po II wojnie œwiatowej, kiedy to w obydwu czêœciach podzielonego miasta strefy nadwodne spe³nia³y wy³¹cznie funkcje przemys³owe i infrastrukturalne, a poza terenami zurbanizowanymi rekreacyjne, czyli bez wartoœci urbanistycznych.

D³ugoletnie zaniedbanie obszarów nadwodnych w Berlinie jest typowym przyk³adem ogólnego zjawiska powstania barier miêdzy miastem a jego brzegami (Bogdanowski 1996), skutkiem czego miasta by³y czêsto odwrócone „ty³em do rzeki”. Powszechnym zjawiskiem jest równie¿ ponowne odkrycie tych obszarów w kontekœcie deindustrializacji miast europejskich i pó³nocnoamerykañskich. Tereny nadwodne s¹ w dzisiejszych miastach g³ównym elementem ich rozwoju. Pe³ni¹ one pod wzglêdem aspektów urbanistycznych, spo³eczno-ekonomicznych, kulturowych i ekologicznych nierzadko funkcjê wzorca (Lorens 2001, Schubert 2001, WUD 2003). Celem niniejszego artyku³u jest omówienie procesu restrukturyzacji obszarów nadhawelskich i nadszprewañskich w Berlinie zgodnie z ustalonymi

„dziesiêcioma postulatami zrównowa¿onego rozwoju miast nad wod¹”.

Renesans Berlina nad wod¹

Ponowne odkrycie miejskich obszarów nadwodnych zaczê³o siê w obydwu czêœciach Berlina w latach 80. ubieg³ego wieku. W centrum Berlina Wschodniego w³adze NRD-owskie zrealizowa³y projekt flagowy w formie odbudowy „dzielnicy Miko³aja” (Nikolaiviertel) w pobli¿u Pa³acu Republiki (Rietdorf 1989).

Urbanistyczno-architektoniczne ukszta³towanie promenady nad Szprew¹ mia³o g³ówne znaczenie w powstaniu tego zespo³u w postmodernistycznej formie. Wiêkszy wp³yw na dalszy rozwój miasta wywar³y jednak projekty zrealizowane w ramach Miêdzynarodowej Wystawy Budowlanej IBA w Berlinie Zachodnim. Symbolizowa³a ona odejœcie od rozwoju miast wed³ug zasad funkcjonalizmu i modernizmu oraz ponowne odkrycie wartoœci kulturowo-historycznych starej tkanki miejskiej, które mia³y byæ poddane ostro¿nej rewitalizacji. Rehabilitacja urbanistyki z ubieg³ych wieków by³o zwi¹zana z ponownym odkryciem jej elementów dominuj¹cych, takich jak kszta³towane ulice, place, a tak¿e brzegi (Hellweg 2000). W charakteryzuj¹cej siê bardzo gêst¹ zabudow¹ czynszow¹ z XIX w. dzielnicy Kreuzberg strefa wzd³u¿ kana³u Landwehr zosta³a przekszta³cona w atrakcyjn¹ miejsk¹ przestrzeñ i sta³a siê g³ówn¹ osi¹ odnowy tych zasobów, natomiast na terenie poportowym w dzielnicy Tegel powsta³o w niezwyk³ej architekturze nowe miasteczko spe³niaj¹ce funkcje mieszkaniowe i rozrywkowe. Po zakoñczenie IBA w 1987 r. mia³y byæ kontynuowane koncepcje urbanistyczne nad wod¹, tym razem jednak w ramach innych projektów w Berlinie Zachodnim. G³ównym przedsiêwziêciem by³o tzw. Miasto Wodne nad Górn¹ Hawel¹ (Wasserstadt Oberhavel) w dzielnicy Spandau. Projekt uwzglêdnia³ jeszcze realia otoczonego murem „pó³miasta”: brak mieszkañ i brak obszarów do zabudowy. Przewidywa³ przekszta³cenie

206-hektarowych terenów przemys³owych i magazynowych nad obydwoma brzegami Górnej Haweli w miasto nad wod¹ z 12 tys. mieszkañ. Opracowywany na zlecenie senatu berliñskiego (rz¹du kraju zwi¹zkowego Berlina) przez grupê architektów i urbanistów (Hans Kollhoff, Christoph Langhof, Jürgen Nottmeyer i Klaus Zillich) masterplan zosta³ zaprezentowany wiosn¹ 1989 r. Jednak w kontekœcie upadku Muru Berliñskiego oraz zwi¹zanych z tym gruntownych zmian w rozwoju miasta decyzja o realizacji projektu zapad³a dopiero w 1992 r. Wynika³o to z formalnego uchwalenia masterplanu oraz obszaru projektu jako „obszaru rozwoju urbanistycznego” wed³ug niemieckiego Kodeksu Budowlanego oraz ze stworzenia spó³ki Miasto Wodne Berlin-Górna Hawela Sp. z o.o. (Wasserstadt Berlin-Oberhavel GmbH), która mia³a realizowaæ projekt na zlecenie senatu. Druga ambitna koncepcja Miasta Wodnego w Berlinie powsta³a w kontekœcie kandydowania zjednoczonego miasta do organizacji olimpiady w 2000 r. Wioska olimpijska mia³a powstaæ na œródmiejskich, nadszprewañskich terenach poprzemys³owych dooko³a zatoki Rummelsburg, we wschodniej czêœci Berlina. Mimo pora¿ki kandydatury Berlina w 1993 r. podjêto decyzjê o kontynuacji projektu. Rok później 131-hektarowy teren zosta³ formalnie ustanowiony jako obszar rozwoju urbanistycznego, a opracowany przez urbanistê Klausa Theo Brennera masterplan przewidywa³ powstanie 5,7 tys. mieszkañ. Zosta³a równie¿ utworzona spó³ka o nazwie Zatoka Rummelsburg Sp. z o.o.

(Rummelsburger Bucht GmbH), której zlecono realizacjê projektu.

Wprawdzie od po³owy lat 90. XX w. pierwsze inwestycje budowlane na terenach obydwu Miast Wodnych zosta³y rozpoczête, to jednak projekty te z powodu negatywnych tendencji w rozwoju spo³eczno-gospodarczym Berlina szybko napotka³y na trudnoœci w dalszej realizacji. Przygotowanie projektów cechowa³a nadal zachodnioberliñska mentalnoœæ subwencji. Wynika³o to z faktu, ¿e ekonomicznie niezdolne do ¿ycia, wybetonowane miasto, w dodatku „okno na Zachód”, nie by³o samowystarczalne i mog³o zawsze liczyæ na hojne subwencje z bud¿etu Republiki Federalnej. Powstanie mieszkalnictwa socjalnego mia³o byæ g³ównym motorem rozwoju Miast Wodnych, jednak subwencji by³o coraz mniej. Jednoczeœnie entuzjastyczne prognozy z okresu zjednoczenia okaza³y siê chybione.

Bazowa³y one na przekonaniu, i¿ Berlin, rozumiany jako „zwrotnica Wschód–Zachód”, odgrywa³ zasadnicz¹ rolê zarówno w procesie zjednoczenia Niemiec, jak i we wspó³pracy Europy Zachodniej ze Œrodkowo-Wschodni¹ (Tölle 2003). O wiele mniejszemu ni¿ w czasach tworzenia projektów popytowi na rynku mieszkaniowym towarzyszy³ wzrastaj¹cy proces suburbanizacji na peryferiach Berlina. W tym kontekœcie senat berliñski zdecydowa³ siê na gruntown¹ restrukturyzacjê grup realizuj¹cych projekty, a przede wszystkim na now¹ definicjê ich filozofii oraz na postrzeganie ich jako produktu na rynku nieruchomoœci. Obydwie spó³ki zosta³y w 1997 r. po³¹czone w jedn¹ o nazwie Miasto Wodne Sp. z o.o.

Owa spó³ka opracowa³a now¹ filozofiê dla swoich projektów nad zatok¹ Rummelsburg i nad Górn¹ Hawel¹. Now¹ filozofiê projektowania mo¿na podsumowaæ jako „idealny kompromis miêdzy mieszkaniem w œródmieœciu a mieszkaniem na peryferiach” (Hellweg 2000). Realizacja przysz³ych za³o¿eñ rozwoju by³a mocno zorientowana: po pierwsze na uwzglêdnienie miêdzynarodowych doœwiadczeñ w planowaniu i wykonywaniu projektów urbanistycznych nad wod¹, a po drugie – na zasady zrównowa¿onego rozwoju miast. Znaczny wp³yw na opracowanie merytorycznych celów mia³o przyjêcie w 1998 r. Miasta Wodnego nad zatok¹ Rummelsburg jako jednego z zewnêtrznych projektów Wystawy Œwiatowej EXPO odbywaj¹cej siê w Niemczech w 2000 r. i zatytu³owanej „Cz³owiek – Przyroda – Technika”. G³ównym jej celem by³a prezentacja mo¿liwoœci osi¹gniêcia równowagi miêdzy rozwojem techniki, ¿yciem cz³owieka a ochron¹ œrodowiska przyrodniczego. Poza centraln¹ wystaw¹ w Hanowerze zaprezentowano w Niemczech kilka zewnêtrznych projektów, m.in. w³aœnie projekt Miasta Wodnego nad zatok¹ Rummelsburg. Dla Miasta Wodnego Sp. z o.o. stanowi³o to doskona³¹ mo¿liwoœæ ewaluacji za³o¿eñ w³asnych projektów w kontekœcie ogólnych wytycznych dla urbanistycznej restrukturyzacji terenów nadwodnych. G³ówn¹ rolê w tym procesie odgrywa³ zorganizowany przez spó³kê w ramach cz³onkostwa grupy projektowej EXPO „woda w mieœcie” cykl miêdzynarodowych warsztatów pt. „Zrównowa¿ony rozwój miast” w Berlinie. Wynikiem pierwszego z nich by³o sformu³owanie w 1999 r. tzw. „dziesiêciu

postulatów zrównowa¿onego rozwoju miast nad wod¹”, które sta³y siê fundamentem w realizacji Miast Wodnych w Berlinie oraz potencjalnymi wytycznymi merytorycznymi dla innych projektów. W t³umaczeniu na jêzyk polski brzmi¹ one nastêpuj¹co:

1. Kultura miejska powsta³a nad brzegami i ujœciami rzek. Woda jestźród³em bogactwa miasta oraz jego piêkna. Woda symbolizuje proces nabywania wiedzy i zmian w mieœcie. Przed wieloma wiekami miasta nad wod¹ udowodni³y swoj¹ ¿ywotnoœæ i równowagê w ró¿nych warunkach ekonomicznych i technologicznych.

2. W epoce poprzemys³owej obszary poportowe i poprzemys³owe s¹ szczególnymi miejscami nowych urbanistycznych form ¿ycia i pracy w mieœcie. Nowe ukszta³towanie miejsc stycznych miêdzy miastem a rzek¹ jest jednym z najwiêkszych urbanistycznych i kulturowych wyzwañ dla wspó³czesnoœci.

3. Odzyskanie zaniedbanych brzegów i zanieczyszczonych wód w mieœcie zak³ada ich zrównowa¿on¹ rekultywacjê. Reurbanizacja tych obszarów stanowi zrównowa¿on¹ alternatywê dla suburbanizacji.

Najwa¿niejszymi celami zrównowa¿onego rozwoju miast nad wod¹ s¹:

– przywrócenie biologicznych fundamentów na l¹dzie i w wodzie poprzez oczyszczanie i nowe ukszta³towanie wód i ich brzegów,

– redukcja zu¿ycia energii i zwi¹zanej z tym emisji poprzez zwarty sposób zabudowy i koncepcje redukuj¹ce ruch,

– odzyskiwanie ograniczonego dobra – gruntu,

– optymalne wykorzystanie istniej¹cych ju¿ zasobów infrastrukturalnych.

4. Nowe dzielnice nad wod¹ s¹ kontynuacj¹ istniej¹cego ju¿ miasta. Dlatego musz¹ one harmonizowaæ z s¹siednimi dzielnicami i przyczyniaæ siê do witalnoœci ca³ego miasta. Brzegi powinny byæ zasadniczo ogólnie dostêpne oraz pod wzglêdem urbanistycznym po³¹czone ze starymi dzielnicami. Z uwagi na ró¿norodne wyzwania, takie jak rozrywka, wypoczynek i sport, musz¹ one byæ wykonane solidnie i musz¹ byæ wytrzyma³e.

5. Stare porty i obszary przemys³owe nad wod¹ s¹ z historycznego punktu widzenia wa¿nymi symbolami miasta. Uosabiaj¹ one procesy i zmiany miejskiego stylu ¿ycia i pracy. Jako œwiadkowie historii miasta powinny byæ w jak najwiêkszym mo¿liwym stopniu zintegrowane z nowym miastem nad wod¹ i z nowymi funkcjami. Klimat i atmosfera historycznoœci pomagaj¹ tak¿e miastu wytworzyæ znacz¹c¹ specyfikê.

6. Nowe dzielnice nad wod¹ nie powinny staæ siê ani wyspami dla ludzi bogatych, ani du¿ymi nowymi osiedlami mieszkañ socjalnych. Wzorem nowych miast wodnych ma byæ miasto wymieszane pod wzglêdem funkcjonalnym i spo³ecznym, przy czym nale¿y zintegrowaæ istniej¹ce funkcje. To wyklucza jednak izolacjê i prywatyzacjê nowych dzielnic miasta (osiedla zamkniête).

7. Nowe projekty miasta nad wod¹ musz¹ byæ rozwijane w oparciu o partnerstwo publiczno-prywatne.

To oznacza, ¿e trzeba znaleźæ kooperatywne struktury wspó³pracy, planowania, finansowania i realizacji.

Strona publiczna jest odpowiedzialna w sposób szczególny za jakoœæ urbanistyki i architektury, ukszta³towanie przestrzeni publicznej, zabezpieczenie technicznej, spo³ecznej i kulturowej infrastruktury i spo³ecznej równowagi. Przypisana jej jest tak¿e polityczna funkcja motywuj¹ca.

8. W dziedzinie rozwi¹zañ kompleksowych zadañ rozwojowych sprawdzi³y siê spó³ki odpowiedzialne za zarz¹dzanie rozwojem. S¹ one koordynatorami procesu oraz dla uczestnicz¹cych w nim inwestorów i urzêdów. Ponadto maj¹ one za zadanie zabezpieczyæ ci¹g³¹ wydolnoœæ nowych dzielnic pod wzglêdem gospodarczym, spo³ecznym i ekologicznym.

9. Zrównowa¿ony rozwój miast nad wod¹ to korzyœæ dla miasta pod wzglêdem ekologicznym i ekonomicznym. Ekonomiczna równowaga reurbanizacji zaniedbanych obszarów nad wod¹ jest procesem d³ugotrwa³ym. Nie mo¿na na nim oszczêdzaæ na krótk¹ metê. Do zadañ polityków i administracji nale¿y zadanie zabezpieczenia celów i dalszych perspektyw rozwoju miasta nad wod¹ niezale¿nie od

bie¿¹cej koniunktury i kadencji parlamentu. Planowanie i realizacja powinny byæ elastycznie dostosowane do konkretnej sytuacji.

10. Nowe miasta nad wod¹ powinny byæ budowane stopniowo i etapami. Przez to powstaj¹ prê¿ne dzielnice. Przekszta³cenie du¿ych obszarów poportowych i poprzemys³owych nad wod¹ jest zadaniem dla pokoleñ, które zapewnia perspektywy rozwoju dla ca³ego miasta.

Aspekty ekologiczne

Dokumentem programowym sposobu opracowania i wdra¿ania programów zrównowa¿onego rozwoju w ¿ycie lokalne jest Agenda 21, ustalona na konferencji Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro w 1992 r. Agenda 21, jako podstawowy dokument polityki œrodowiskowej w XXI w., definiuje zadania maj¹ce na celu przeciwdzia³anie pogorszeniu sytuacji spo³ecznej i ekologicznej. Chodzi o promowanie procesu przemian prowadz¹cego do zaoszczêdzenia wykorzystania surowców, energii i ziemi oraz do redukcji szkodliwych emisji (Mesenich 2000, Tomerius 2001). W kontekœcie planowania przestrzennego restrukturyzacja œródmiejskich obszarów poprzemys³owych jest jednym z g³ównych zadañ zrównowa¿onego rozwoju. Oznacza ona – w przeciwieñstwie do wykorzystania dziewiczych terenów np.

na peryferiach miast – recykling ju¿ zagospodarowanych obszarów (po angielsku brown field sites). W ten sposób chronione s¹ naturalne rezerwy przyrody. Jednoczeœnie finansowanie oczyszczania wskutek wieloletniej eksploatacji przemys³owej brudnych lub nawet ska¿onych gruntów i dróg wodnych jest mo¿liwe dziêki nowemu wykorzystaniu urbanistycznemu. Zaobserwowaæ mo¿na nastêpuj¹c¹ zale¿noœæ:

rozwój urbanistyczny jest motorem sanacji ekologicznej, a ta przes³ank¹ dla rozwoju urbanistycznego nad wod¹, gdy¿ nikt nie chce przecie¿ mieszkaæ czy budowaæ nad œmierdz¹c¹, zanieczyszczon¹ wod¹.

Problem ten by³ szczególnie widoczny na obszarze przez wiele lat zanieczyszczanej przez œcieki przemys³owe zatoki Rummelsburg. Dziêki realizacji projektu zosta³ on rozwi¹zany w sposób wzorcowy.

Wobec braku œrodków w kwocie 100 milionów euro na sfinansowanie pierwotnie opracowanej koncepcji oczyszczenia (osuszanie zatoki i ca³kowita wymiana jej dna) zrealizowany zosta³ d³ugotrwa³y system regeneracji. Kosztowa³ tylko 12,5 milionów euro i zosta³ sfinansowany w 75% ze œrodków unijnych.

Obejmowa³ on czêœciowo usuniêcie ska¿onego mu³u na dnie zatoki oraz oczyszczenie stref brzegowych i ich przekszta³cenie w biologiczne, naturalne strefy. Szczególnie wa¿ne by³o przy tym zasadzenie trzcin, gdy¿ to w³aœnie one przyczyniaj¹ siê do samooczyszczania wody. Zainstalowany zosta³ system wzbogacenia wody tlenem w zatoce oraz ekologiczny system filtrowania wody deszczowej (Mesenich 2000). Jednoczeœnie 6,4-hektarowej strefie nadbrze¿nej nadano funkcjê wypoczynkow¹. Powsta³a tam piêciokilometrowa, zielona promenada.

Inny wzorcowy przyk³ad recyklingu zrealizowano w zachodnioberliñskim projekcie Miasta Wodnego, przemianowanego z „Górnej Haweli” na „Jezioro Spandau”. Mowa o nowej dzielnicy „K¹t Haweli”

(Haveleck). Jego teren wykorzystywany by³ przez wiele lat w celach przemys³owych oraz u¿ytkowany przez magazyny ropy. Znajdowa³a siê tam znaczna czêœæ tzw. „rezerwy” Berlina Zachodniego, któr¹ otoczone murem miasto zawsze posiada³o (oprócz paliw magazynowano tam równie¿ produkty spo¿ywcze, lekarstwa, wêgiel itd.) i która mia³a mu zapewniæ prze¿ycie przez dwa tygodnie w przypadku blokady dróg do Niemiec Zachodnich przez Zwi¹zek Radziecki. Grunty, zw³aszcza dawnych magazynów ropy, by³y w znacznym stopniu ska¿one. Miasto Wodne Sp. z o.o., korzystaj¹c z funduszy publicznych, zleci³o oczyszczenie tego terenu oraz opracowanie projektu urbanistycznego. „K¹t Haweli”

z przewidywanym 1,5 tys. mieszkañ mia³ staæ siê g³ównym projektem w Mieœcie Wodnym nad jeziorem Spandau oraz umo¿liwia³ powa¿ne inwestycje publiczne, m.in. sanacjê i zagospodarowanie terenów wokó³ jeziora Spandau, w tym tak¿e budowê najd³u¿szego mostu Berlina o d³ugoœci 264 m. Nowa

dzielnica posiada trzy obszary mieszkaniowe: szeregowce typu „Berlin Terrace” w pobli¿u têtni¹cej

¿yciem promenady z portem jachtowym nad Hawel¹ i maj¹ce od trzech do piêciu piêter, wille miejskie przy nowym parku oraz dwu- i trzykondygnacyjne szeregowce i domy bliźniacze z ogrodami.

Ekologiczne cele zrównowa¿onej urbanistyki obejmuj¹ tak¿e aspekty redukcji obci¹¿eñ ruchu.

Przewiduje siê zmniejszenie odleg³oœci pomiêdzy obszarami mieszkaniowymi oraz miejscami pracy. Nad zatok¹ Rummelsburg przewiduje siê udzia³ powierzchni u¿ytkowej dla mieszkañ i dla aktywnoœci gospodarczych w stosunku 1:1 (ka¿dorazowo ok. 400 tys. m² powierzchni u¿ytkowej brutto). W celu unikniêcia konfliktów obydwu funkcji aktywnoœæ gospodarcza ma byæ zlokalizowana g³ównie w parku gospodarczym „Klingenberg”, na wschodnim skraju obszaru projektu. Nie da siê jednak ukryæ, ¿e realizacjê tych celów blokowa³a w du¿ej mierze kryzysowa sytuacja na berliñskim rynku nieruchomoœci gospodarczych. Miasto Wodne nad zatok¹ Rummelsburg (podobnie jak zreszt¹ projekt nad jeziorem Spandau, gdzie przewidziano 580 tys. m²powierzchni u¿ytkowej) pozostaje do dziœ zdominowane przez funkcjê mieszkaniow¹. Jednak osi¹gniêto cel utworzenia atrakcyjnego dostêpu do Miast Wodnych dla œrodków komunikacji publicznej. Przyk³adem wzorcowym jest obszar nad zatok¹ Rummelsburg, w którego pobli¿u znajduj¹ siê trzy dworce berliñskiej SKM (S-Bahn), w tym najwa¿niejszy wêze³ SKM w Berlinie, czyli „Krzy¿ Wschodni” (Ostkreuz). Ponadto teren projektu znajduje siê nad dwiema g³ównymi arteriami komunikacyjnymi. Zapewnienie dostêpu do niego wymaga³o wiêc tylko rozbudowy dwóch skrzy¿owañ oraz istniej¹cych linii autobusowych i tramwajowych. Sytuacja ta wyraźnie obrazuje zalety restrukturyzacji œródmiejskich obszarów w porównaniu z zagospodarowaniem terenów peryferyjnych, gdzie dla stworzenia podobnego dostêpu potrzebne by³yby o wiele wiêksze nak³ady finansowe.

Uzupe³niona zosta³a koncepcja zrównowa¿onej organizacji ruchu dziêki atrakcyjnej sieci dróg rowerowych i dla pieszych. Mimo ¿e Miasta Wodne nie s¹ osiedlami „bez samochodów” i przewiduje siê w nich infrastrukturê dla zmotoryzowanego ruchu indywidualnego, sukces z perspektywy zrównowa¿onego rozwoju polega na przewadze komunikacji publicznej nad komunikacj¹ indywidualn¹ (na niektórych obszarach projektu nad zatok¹ Rummelsburg wynosi ona 80% do 20% (Mesenich 2000) – s¹ to doskona³e wyniki z perspektywy nowych osiedli peryferyjnych.

Urbanistyka nad wod¹

Zorientowanie w kierunku zrównowa¿onego rozwoju miast odró¿nia Miasta Wodne w Berlinie od tzw.

projektów „frontu nadwodnego” (po angielsku waterfront) w innych miastach, które znane s¹ z du¿ych, reprezentacyjnych projektów przekszta³cenia œródmiejskich terenów poprzemys³owych i poportowych nad wod¹. Powstaj¹ tam nowe czêœci œródmieœcia oraz nowe dzielnice œródmiejskie, charakteryzuj¹ce siê nowymi, tzw. postfordowskimi, formami mieszkania, pracy i konsumpcji (Hall 1993, Bruttomesso 2001, Lorens 2001, Tölle 2006). S¹ one nierzadko tzw. projektami flagowymi b¹dź wizytówkami miast lub, dok³adniej mówi¹c, symbolami powodzenia spo³eczno-gospodarczej restrukturyzacji danego miasta. Jest to zjawisko obserwowane od dziesiêcioleci w wielu krajach Europy i œwiata. Znane europejskie przyk³ady to np. Docklands w Londynie, Kop van Zuid w Rotterdamie czy HafenCity w Hamburgu. Cele Miast Wodnych s¹ jednak inne (funkcja projektu flagowego tego typu w stolicy Niemiec odpowiada raczej odbudowie Placu Poczdamskiego i Lipskiego), mimo ¿e zakres i specyfika przewidywanej zabudowy s¹ podobne. Nie oznacza to jednak rezygnacji z ambicji architektoniczno-urbanistycznych: wychodz¹c od historycznej perspektywy, postrzegaj¹cej wodê jako „źród³o bogactwa miasta oraz jego piêkna”, postulaty wskazuj¹ na fakt, ¿e „nowe ukszta³towanie miejsc stycznoœci miêdzy miastem a rzek¹ jest jednym z najwiêkszych wyzwañ urbanistycznych i kulturowych”. Dostrzegalne jest to w Miastach Wodnych, na przyk³ad w dzielnicy „Szczyt Haweli” (Havelspitze), która jest czêœci¹ projektu nad jeziorem Spandau

(Bukowski 2001). Ta ma³a dzielnica na pó³wyspie ma 1,5 tys. mieszkañ, a nowa zabudowa jest dosyæ gêsta. Uk³ad ulic, wymyœlony przez niderlandzkiego urbanistê-gwiazdê Keesa Christiaanse, prowadzi do terenów nadbrze¿nych, a zw³aszcza do samego szczytu Haweli, czyli do po³udniowej czêœci pó³wyspu.

Utworzono tam atrakcyjny plac nad wod¹. Stykaj¹ siê tam tak¿e promenady nad rzek¹ Hawel¹. Tworz¹ one ciekawy kontrast miêdzy gêst¹, wielkomiejsk¹ zabudow¹ mieszkaniow¹ a brzegami atrakcyjnymi pod wzglêdem przyrodniczym. W pó³nocnej czêœci pó³wyspu stoi niezwyk³y budynek „Nad ³ukiem wodnym”

(Am Wasserbogen). Zosta³ on zaprojektowany w stylu historycznych spichlerzy przez angielskiego architekta Davida Chipperfielda i le¿y dok³adnie nad ujœciem ma³ego kana³u do Haweli. Odpowiednikiem takiej spektakularnej urbanistyki nad zatok¹ Rummelsburg jest tzw. „Park Mieszkalny Stralau” (Wohnpark Stralau), ma³a dzielnica z 450 mieszkaniami usytuowanymi w piêciopiêtrowych blokach stoj¹cych prostopadle do promenady nad zatok¹. Obszar miêdzy blokami wype³nia zieleñ, a elewacje przy promenadzie nadaj¹ strefie nadbrze¿nej atrakcyjn¹ miejsk¹ atmosferê. Sercem tej ma³ej dzielnicy jest plac w formie æwieræko³a, otoczony przez du¿y budynek mieszkalny z punktami us³ugowymi na parterze.

W centrum znajduje siê gmach dawnego spichlerza oleju z ziarna palmowego. Jest to XIX-wieczny zabytek przemys³owy wzniesiony z czerwonej ceg³y. Po renowacji fasad nie uda³o siê jeszcze przekszta³ciæ tego budynku w centrum us³ugowe z biurami w formie „loftów” wraz z gastronomi¹. Mimo to zdjêcie lotnicze tego zespo³u czêsto ozdabia publikacje o Miastach Wodnych, co potwierdza fakt uznania go za symbol berliñskiej urbanistyki nad wod¹.

Nasuwa siê w tym miejscu inny aspekt wy¿ej wymienionych postulatów: integracja dziedzictwa budowlanego jako noœnik to¿samoœci i kontynuacji. W projektach Miast Wodnych mowa jest o „czynniku czerwonej ceg³y”, który ma byæ uwzglêdniony w procesie rozwoju nowych dzielnic. Relikty zabudowy z okresu uprzemys³owienia, w Berlinie czêsto w surowej architekturze z czerwonej ceg³y, maj¹ byæ mo¿liwie zachowane i przekszta³cone w nowoczesne funkcje, a ich kszta³t i charakterystyczne elementy maj¹ wp³ywaæ na projektowanie nowych budynków. Przyk³ad tego znajduje siê nad jeziorem Spandau, gdzie ochron¹ zabytków objêty zosta³ du¿y zespó³ starego browaru s³ynnej w Berlinie firmy Schultheiss.

Obiekt ten zosta³ odrestaurowany wed³ug wytycznych biura konserwatora zabytków i przekszta³cony w zespó³ mieszkalny ze sklepami, ró¿nymi medyczno-zdrowotnymi punktami us³ugowymi oraz hotelowymi, a ponadto z domem seniora. Nad zatok¹ Rummelsburg znajduj¹ siê niezwyk³e relikty gmachów spe³niaj¹ce w koñcu XIX w. funkcjê spo³eczn¹ (Wartmann 2000). Budynek dawnego sierociñca dla ch³opców zosta³ odrestaurowany i przekszta³cony w lokal mieszkalny, a kompleks 17 budynków dawnego zak³adu poprawczego ma po gruntowym remoncie pe³niæ nowe funkcje us³ugowo-gospodarcze i nazywaæ siê „BerlinCampus”. Obiekt ten posiada szczególn¹ historiê – by³ on jednym z os³awionych wiêzieñ w czasach NRD-owskich.

Spójnoœæ spo³eczna

Spójnoœæ jest g³ównym celem spo³ecznym zrównowa¿onego rozwoju miast. W przypadkach Miast Wodnych przejawia siê ona przede wszystkim w formie postulowanego wzoru miasta „wymieszanego”

pod wzglêdem spo³ecznym. W przeciwieñstwie do wspó³czesnych trendów izolacji i segregacji ró¿nych warstw spo³eczeñstwa d¹¿y siê do integracji poszczególnych grup. Przyk³adem jest nowe osiedle tzw.

„Dziedziñców Ogrodowych” (Hofgärten) s¹siaduj¹ce z „Pa³acem Miejskim” (Stadtpalais) nad zatok¹ Rummelsburg. Osiedle ma 540 mieszkañ oraz 2,5 tys. m² powierzchni przeznaczonej na funkcje komercyjne. Ca³oœæ charakteryzuje siê ciekaw¹ architektur¹ wykonan¹ z czerwonej ceg³y. Prawie dwie trzecie mieszkañ stanowi¹ mieszkania socjalne; reszta, nale¿¹ca do deweloperów, to mieszkania w³asnoœciowe. Trzeba w tym miejscu wyjaœniæ, ¿e mieszkania socjalne w Niemczech, inaczej ni¿

w Polsce, s¹ zarówno pod wzglêdem dostêpnoœci, jak i zamo¿noœci najemców (osoby o œrednich dochodach) raczej odpowiednikiem mieszkañ „TBS-owskich”. G³ównym elementem projektu pracowni architektonicznej Pudritz+Paul s¹ dziedziñce ogrodowe, które umiejscowione s¹ w œrodku budynków mieszkaniowych. W ten sposób prawie wszyscy mieszkañcy, tak¿e ci mieszkaj¹cy w drugim rzêdzie, tzn.

nie bezpoœrednio przy wodzie, mog¹ siê cieszyæ widokiem jeziora i le¿¹cego po przeciwnej stronie pó³wyspu Stralau. Dziedziñce ogrodowe przechodz¹ nad jeziorem w promenadê. Wszystkie mieszkania maj¹ balkony, loggie lub ogródki zimowe. Ponadto niektóre mieszkania maj¹ tarasy dachowe. Ten pierwszy projekt Miasta Wodnego nad zatok¹ Rummelsburg, ukoñczony w 1998 r., jest pozytywnym przyk³adem spo³ecznej integracji. Jednoczeœnie pokazuje, jak znacz¹ca inwestycja publiczna mo¿e zainicjowaæ du¿y projekt nadwodny.

Szczególn¹ rolê w kontekœcie spo³ecznym odgrywaj¹ tereny po³o¿one bezpoœrednio nad wod¹, gdy¿

jednym z najwa¿niejszych zadañ strefy nadbrze¿nej integracja spo³eczna. Nadwodne obszary s¹ najbardziej atrakcyjne nie tylko z perspektywy urbanistyki, lecz tak¿e rynku nieruchomoœci – na prywatne grunty nadwodne wydaje siê najwiêksze kwoty. Zadaniem miasta jest ochrona dobra publicznego (jakim s¹ bez w¹tpienia miejskie tereny nadwodne) przed tendencj¹ prywatyzacji i udostêpnienie tych miejsc dla wszystkich, a nie tylko dla nielicznych mieszkañców miasta. Czwarty postulat uwzglêdnia oprócz tego jeszcze dwa inne wa¿ne aspekty: obszary nadbrze¿ne maj¹ znaczenie dla istniej¹cych ju¿ s¹siaduj¹cych dzielnic i powinny byæ zintegrowane w kontekœcie ogólnomiejskim. Miejsce nad wod¹ jest najatrakcyjniejszym punktem miasta, gdy¿ posiada potencja³ zbli¿ania ró¿nych grup spo³ecznych. Trzeba to mieæ na uwadze podczas realizacji pojedynczych projektów, je¿eli w przysz³oœci ma powstaæ publiczna strefa nadbrze¿na w mieœcie. Dzielnica „Prochownia” (Pulvermühle) nad jeziorem Spandau, jako pierwszy w tym Mieœcie Wodnym zrealizowany projekt, powsta³a zgodnie z opracowan¹ koncepcj¹ „mieszkania blisko parku i nad jeziorem”. Do brzegów jeziora nie dochodzi ¿adna linia zabudowy, lecz jest tam ma³y park miejski, oferuj¹cy ró¿ne formy rekreacji i wypoczynku. Nale¿y tu wspomnieæ k¹pielisko nad jeziorem, place zabaw dla dzieci, ponadto liczne oferty aktywnoœci ruchowej – nad wod¹ i na boiskach. Uk³ad urbanistyczny tej dzielnicy z tysi¹cem mieszkañ opracowa³a pracownia Nalbach & Nalbach, która jako centralny element przewidzia³a g³ówn¹ ulicê dzielnicy, prowadz¹c¹ do parku nad jeziorem. Struktura zabudowy z blokami oraz domami punktowymi wygl¹da na planie dosyæ monotonnie, jednak w rzeczywistoœci dzielnica ta jest urozmaicona ze wzglêdu na indywidualny charakter projektów architektonicznych.

Koncepcja integracji nowych dzielnic w kontekœcie kulturowo-przestrzennym miasta ma jeszcze inne oblicze: nazwy dla nowo powsta³ych ulic maj¹ przywo³ywaæ historiê i tradycjê poszczególnych miejsc. Nad jeziorem Spandau niektóre ulice nosz¹ nazwy od nazwisk popularnych niemieckich aktorów (np. Romy Schneider, Lili Palmer), którzy to w latach 50. i 60. krêcili swoje filmy w wytwórniach filmowych na wyspie Eiswerder (znajduje siê ona na jeziorze Spandau). Na samej wyspie tradycja ta ma zreszt¹ znaleźæ pewn¹ kontynuacjê, gdy¿ planuje siê przekszta³ciæ j¹ w teren, na którym bêd¹ mia³y swoje siedziby firmy z dziedziny mediów i kreatywnoœci, lofty oraz oferta rozrywkowo-rekreacyjna. Nad zatok¹ Rummelsburg g³ówna czêœæ promenady nosi nazwê „Brzeg Paula i Pauli” (Paul und Paula Ufer) na czeœæ g³ównych bohaterów kultowego NRD-owskiego filmu „Legenda Paula i Pauli” z 1973 r. Kluczowa scena tego filmu zosta³a nakrêcona w³aœnie tutaj. Wykorzystywanie takich nazw przyczynia siê do integracji poprzez pozytywne kojarzenie w kontekœcie spo³ecznym miasta.

Struktury organizacyjne

Zrównowa¿ony rozwój miast, jak np. w przypadku restrukturyzacji du¿ych obszarów nadwodnych, wymaga zastosowania bardzo kompleksowych dzia³añ. Pêski (1999) pisze w tym kontekœcie o „potrzebie nowych rozwi¹zañ dla organizowania rozwoju”. Wobec zmniejszenia finansów publicznych i ogólnie zwiêkszenia politycznych konfliktów docelowych, miasta i gminy ju¿ nie s¹ w stanie wykonywaæ same tego typu zadañ. Zrównowa¿ony rozwój miast wymaga wiêc kooperatywnych form planowania i zarz¹dzania projektami, integruj¹cych pod przewodnictwem miasta ró¿nych aktorów i partnerów publicznych i prywatnych, lokalnych i zewnêtrznych, komercyjnych i nie komercyjnych (Selle 2000). G³ównym zadaniem strony publicznej jest zabezpieczenie celów i dalszych perspektyw rozwoju miast, niezale¿nie od bie¿¹cej koniunktury, a tak¿e od wahania politycznego. Kluczowym elementem realizacji projektów Miast Wodnych jest, jak zapisano w ósmym postulacie, dzia³anie spó³ki zarz¹dzaj¹cej projektami.

W³aœcicielami Miasta Wodnego Sp. z o.o. by³y w 50,5% miasto Berlin, jednoczeœnie kraj zwi¹zkowy RFN-u, a w 49,5% Bank Kraju Zwi¹zkowego Berlina LBB (Landesbank Berlin). Miasto Wodne sp. z o.o.

mog³o wiêc dzia³aæ na zasadach wolnego podmiotu gospodarczego, by³o jednak nadzorowane przez stronê publiczn¹ (Sutter-Schurr 2000). W porównaniu z innymi podobnymi projektami w Niemczech jest to najczêœciej spotykany sposób organizacji projektów (Jacob 2001). Do zadañ spó³ki nale¿y planowanie projektów, w tym przeprowadzenie warsztatów architektoniczno-urbanistycznych oraz przygotowanie planów zabudowy (niemieckiego odpowiednika miejscowych planów zagospodarowania), jak równie¿

opracowanie studiów wraz z konkretyzacj¹ i kontrol¹ zachowania przyjêtych celów urbanistycznych w procesach rozwoju. Ponadto spó³ka realizuje zadania publiczne w procesie rozwoju: budowê infrastruktury drogowej (w tym kilku mostów) i technicznej, wzniesienie obiektów o funkcji spo³ecznej, takich jak szkó³ i przedszkoli oraz kszta³towanie przestrzeni publicznej. Spó³ce jako powiernikowi miasta Berlin zosta³o zlecone zarz¹dzanie nieruchomoœciami i urynkowienie projektu. Kupuje ona grunt lub te¿

dostaje go od miasta, przygotowuje go pod budowê, co obejmuje w razie potrzeby oczyszczenie ziemi oraz parcelowanie, nastêpnie sprzedaje go inwestorom. Spó³ka jest tak¿e odpowiedzialna za koordynacjê zadañ ró¿nych fachowych urzêdów senackich i dzielnicowych oraz przewodniczy tworzonym w tym celu

„radom doradczym rozwoju” (Entwicklungsbeirat). Rady te, w obecnoœci przedstawicieli mieszkañców z projektowanych terenów oraz inwestorów, obraduj¹ nad aktualnymi projektami cztery razy w roku. Do zadañ spó³ki nale¿y równie¿ organizacja partycypacji spo³ecznej i informacji publicznej. Zak³ada siê tzw.

„przedstawicielstwa mieszkañców” (Betroffenenvertretung) na obszarach projektów. Cz³onkowie przedstawicielstwa s¹ wybierani w ramach zebrañ publicznych i maj¹ prawo m.in. do uczestnictwa w komisji, a poprzez ni¹ do reprezentacji i popularyzacji interesów mieszkañców. W Berlinie takie przedstawicielstwa, powstaj¹ce nie tylko na obszarach rozwoju urbanistycznego, lecz tak¿e rewitalizacji miast, posiadaj¹ lokale s³u¿¹ce jako miejsce spotkañ. Niektóre przedstawicielstwa przekszta³ci³y swoje lokale w ma³e centra kulturowe dla potrzeb swojej dzielnicy: oferuje siê tam kursy modelarskie dla dzieci, spotkania przy kawie dla seniorów, doradztwo w sprawach czynszowych lub rodzinnych.

Struktury organizacyjne projektów Miast Wodnych powsta³y w oparciu o ju¿ istniej¹cy (g³ównie z czasów Miêdzynarodowej Wystawy Budowlanej IBA w Berlinie) wzór kooperatywnego rozwoju miast. Jednak w realizacji poszczególnych zadañ Miasto Wodne Sp. z o.o. mia³o szukaæ nowych rozwi¹zañ merytorycznych. G³ówne za³o¿enie masterplanu z 1989 r. dla Miasta Wodnego nad Górn¹ Hawel¹, dzisiejszym jeziorem Spandau, polega³o na stworzeniu gêsto zabudowanego miasta w strukturze kwarta³owej z placami, kana³ami i promenadami na wzór urbanistyki z XIX w. Projekt ten nie by³ zbyt atrakcyjny dla potencjalnych inwestorów, ze wzglêdu na sztywny gorset urbanistyczny, wobec braku dostosowania urbanistyki projektu do raczej przedmiejskiego charakteru otoczenia oraz wskutek po³o¿enia niektórych obszarów projektu w korytarzu podejœciowym g³ównego lotniska Berlina

Zachodniego Tegel. Jednak w realiach Berlina Zachodniego nie mia³o to wiêkszego znaczenia. Brak mieszkañ by³ spraw¹ priorytetow¹, a przyp³yw funduszy federalnych przez to zagwarantowany. Ale w nowych warunkach, tzn. po upadku muru, za³o¿enie masterplanu doprowadzi³o do kryzysu w realizacji projektu (Hellweg 2000). Zrezygnowano wiêc z wzniesienia zabudowy wielkomiejskiej na korzyœæ rozwoju nowego typu przedmieœcia charakteryzuj¹cego siê ró¿norodnoœci¹ form urbanistycznych i stylów ¿ycia.

Elementem integruj¹cym te ró¿ne obszary mia³a siê staæ jakoœciowo kszta³towana przestrzeñ publiczna, zw³aszcza przestrzeñ nad wod¹. Przemiana ta dotyczy³a tak¿e projektu nad zatok¹ Rummelsburg, jednak w mniejszym stopniu. Uchwalony w 1994 r. masterplan przewidywa³ tworzenie ró¿nych form urbanistycznych. Uwzglêdni³ on obszar projektu jako punkt przeciêcia siê gêstej œródmiejskiej zabudowy i otwartych obszarów krajobrazowych nad Szprew¹. Stosowane przez twórcê masterplanu Klausa Theo Brennera motto „miejskiego krajobrazu” (städtische Landschaft) okreœla filozofiê koncepcji integracji ró¿nych form urbanistycznych i krajobrazowych – inspirowanych przez atrakcyjn¹ przestrzeñ nad wod¹.

Ta koncepcja jest w sensie merytorycznym bliska „koncepcji ekomiasta”, je¿eliby pod tym has³em rozumieæ strategiê odbudowy miasta w harmonii z przyrod¹ (Mierzejewska 2004).

Nowe cele wymaga³y nowych form wspó³pracy w celu konkretyzowania i realizacji planów dla pojedynczych obszarów. Do po³owy lat 90. pierwsze projekty Miast Wodnych powstawa³y w oparciu o miejskie fundusze z programu mieszkalnictwa socjalnego. Natomiast w zwi¹zku z ca³kowitym zlikwidowaniem tych funduszy, w Berlinie przewidziane zosta³y ró¿ne „produkty mieszkaniowe” dla ró¿nych rodzajów prywatnych inwestorów – bloki i domy wielorodzinne, wille miejskie, domy szeregowe i bliźniaki, mieszkania w³asnoœciowe i pod wynajem. Lokale te przeznaczone by³y dla nowych mieszkañców z ró¿nymi dochodami oraz w ró¿nym wieku. Jednak w kontekœcie ogólnej filozofii tworzenia

„idealnego kompromisu miêdzy mieszkaniem w œródmieœciu a mieszkaniem na peryferiach” punkt ciê¿koœci tej strategii polega³ na oferowaniu produktów mieszkalnych alternatywnych wobec mieszkañ na peryferiach. Ofertê kierowano z tego powodu przede wszystkim do jednej grupy docelowej – gospodarstw domowych z dzieæmi. Program przewidywa³ wiêc poza budow¹ placów zabaw i boisk wzniesienie nowych przedszkoli, szkó³ podstawowych i domów kultury. Niektóre z tych instytucji przez zwi¹zek z wod¹ maj¹ niezwyk³y kszta³t. Przyk³adem mo¿e byæ przedszkole „Hoppetosse” przy promenadzie nad Szprew¹ z drewnian¹ elewacj¹ przypominaj¹c¹ pok³ad statku. Uwagê zwraca równie¿ miejski dom kultury dla m³odzie¿y, znajduj¹cy siê w przebudowanej ³odzi kontenerowej w zatoce Rummelsburg.

Efektem prowadzonej g³ównie w formie warsztatów wspó³pracy miêdzynarodowych ekspertów z potencjalnymi inwestorami by³a próba stworzenia nowych, innowacyjnych produktów mieszkalnych, które mia³y odpowiadaæ nowym strukturom gospodarstw domowych, pracy i rozrywek. Na warsztatach architektonicznych w 2003 r. powsta³ typ wielorodzinnego budynku mieszkalnego „tarasy nadbrze¿ne”

(Ufer-Terrassen). Jest to budynek tarasowy o tradycji domów z lat 60., który „wpasowa³” siê w krajobraz nadbrze¿ny. Nad jeziorem Spandau i nad zatok¹ Rummelsburg powsta³o wed³ug tego wzoru kilka budynków z mieszkaniami o wysokim standardzie. Trudny do zrealizowania okaza³ siê jednak typ projektów „Floating Home”, który powsta³ w ramach miêdzynarodowego warsztatu w 2002 r. Opracowano 11 wariantów luksusowych domów p³ywaj¹cych o powierzchni u¿ytkowej od 135 do 211 m². Lokale te pe³niæ mia³y funkcjê mieszkaln¹ lub biurowo-warsztatow¹. Potencjalni klienci zainteresowani t¹ awangardow¹ i nietani¹ form¹ mieszkania znaleźli siê szybko. Na zatoce Rummelsburg zosta³ zbudowany nawet mostek dla domów p³ywaj¹cych, jednak g³ównie z powodów prawnych zaniechano realizacji projektów tego typu. Natomiast du¿ym sukcesem okaza³ siê stworzony w ramach miêdzynarodowego warsztatu architektonicznego w 2000 r. nowy typ miejskich domów szeregowych nazwany „Berlin Terrace”. Zaprojektowane na wzór domów mieszczañskich szeregowce posiada³y lokale o powierzchni mieszkalnej od 120 do 250 m². Mieszcz¹ siê one w trzy- do piêciupiêtrowych domach tarasowych, maj¹cych ma³e ogródki i oferuj¹cych atrakcyjny widok na miejski krajobraz nadbrze¿ny. Powstanie domów tego typu jest œciœle zwi¹zane z g³ównym elementem strategii realizacji przyjaznych dla rodzin ofert

mieszkaniowych w miejskim po³o¿eniu nad wod¹ – z powstaniem tzw. grup budowlanych (Baugruppen).

Zgodnie z mottem „indywidualnie mieszkaæ, wspólnie planowaæ i budowaæ” cz³onkowie tych grup buduj¹ jako wspólnota zespó³ domów szeregowych typu „Berlin Terrace”, przy czym ka¿dy mo¿e sam decydowaæ o adaptacji architektonicznej swojego obiektu. Miasto Wodne Sp. z o.o. zainicjowa³o stworzenie grup budowlanych i prowadzi³o doradztwo dla interesantów w kwestiach planowania i zawierania umów. Ka¿dej grupie zaoferowano równie¿ wsparcie moderatora, który odpowiedzialny by³ za koordynacjê w zakresie technicznym, finansowym i prawnym. Koszty budowlane zosta³y zmniejszone dziêki podzia³owi i racjonalizacji prac organizacyjnych oraz dziêki zamówieniom zbiorowym materia³ów i us³ug. Ponadto wspó³praca cz³onków grupy budowlanej staje siê solidnym fundamentem przysz³ego dobrego s¹siedztwa.

Do 2007 r. powsta³o 15 grup budowlanych zrzeszaj¹cych ponad 100 indywidualnych cz³onków. Realizacja projektów w formie grup lub wspólnot budowlanych sta³a siê ogólnym trendem w niemieckich miastach (Schubert 2008) oraz atrakcyjn¹ alternatyw¹ dla nabycia deweloperskiego domu jednorodzinnego na peryferiach. W czasach przemiany tradycyjnych gospodarstw domowych oferuje ona przestrzeñ dla indywidualnych potrzeb mieszkaniowych klientów. Szeregowce typu „Berlin Terrace” powsta³y w systemie grupy budowlanej jako zwyk³e przedsiêbiorstwa deweloperskie z ofertami dla szczególnych grup interesantów. Warto wspomnieæ o projekcie nad zatok¹ Rummelsburg, gdzie powstaje ekologiczny szeregowiec, oszczêdzaj¹cy energiê i uwzglêdniaj¹cy w procesie budowlanym aspekty ekologiczne.

Tak¿e w tym Mieœcie Wodnym zosta³o realizowane ma³e osiedle o nazwie „Artists Village”, czyli miasteczko dla artystów oraz przedstawicieli innych, wolnych zawodów, np. architektów, grafików itp.

Domy oferuj¹ mieszkania przyjazne dla rodzin wraz z dobrymi warunkami pracy dla œrodowiska kreatywnego. Pomieszczenia maj¹ wysokoœæ nie mniejsz¹ ni¿ 3 m, dlatego przypominaj¹ lofty w budynkach poprzemys³owych.

Uwagi koñcowe

Obszary rozwoju urbanistycznego istniej¹ zawsze na czas okreœlony – do momentu pomyœlnego zakoñczenia ca³ego projektu albo do chwili uznania, ¿e dalszy rozwój projektu z tym instrumentem prawnym nie jest mo¿liwy b¹dź potrzebny. Z tego drugiego powodu senat berliñski zdecydowa³ siê w 2003 r. na zakoñczenie obydwu projektów Miast Wodnych wraz z trzema innymi du¿ymi projektami urbanistycznymi (osiedle mieszkalne Biesdorf Po³udniowy, Miasto Nauk i Technologii Adlershof oraz restrukturyzacja terenu Starej Rzeźni) w 2007 r. (Senatsverwaltung 2007). Miasto Wodne Sp. z o.o.

zakoñczy³o swoj¹ dzia³alnoœæ z koñcem zesz³ego roku i jest obecnie w fazie likwidacji. Nie oznacza to jednak koñca dalszego rozwoju obszarów nad jeziorem Spandau i nad zatok¹ Rummelsburg. Jest on oparty na przygotowanych studiach i koncepcjach, uchwalonych planach zabudowy oraz na wzniesionej ju¿ infrastrukturze i jest kontynuowany drog¹ zwyk³ych procedur urbanistycznych wykonanych przez senackie i dzielnicowe urzêdy rozwoju miast. Nie da siê ukryæ, ¿e sporz¹dzenie politycznego bilansu tych projektów wywo³uje bardzo ró¿ne opinie w Berlinie: dla jednych koszty publiczne – odnosi siê to zw³aszcza do projektu nad jeziorem Spandau – by³y zbyt du¿e, dla drugich projekty by³y nieodzownym elementem polityki rozwoju miast i zosta³y zbyt wczeœnie zakoñczone. Niew¹tpliwie jednak odnoœnie do wyników w dziedzinie zrównowa¿onego rozwoju miast sposób realizacji Miast Wodnych i definiowane w celu ich rozwoju postulaty bêd¹ pe³niæ dalsze funkcje wzorcowe dla przysz³ych projektów urbanistycznych nad wod¹. Dotyczy to aspektów ekologicznych sensu stricte, takich jak oczyszczenie ziemi i wody na terenach poprzemys³owych, tworzenie zielonego otoczenia mieszkalnego, rekultywacja stref nadbrze¿nych i recykling historycznych budynków oraz wzniesienie przyk³adowych ekologicznych domów niskoenergetycznych. Odnosi siê to tak¿e do prób odpowiedzi na kwestiê przysz³ych form mieszkania

i ¿ycia w mieœcie. Filozofia stworzenia na miejskich nieu¿ytkach idealnego kompromisu miêdzy mieszkaniem w œródmieœciu a mieszkaniem na peryferiach staje siê kontrwzorem procesu suburbanizacji.

Zamiast oparcia siê na zmotoryzowanym ruchu indywidualnym – centralne po³o¿enie z dobrym dostêpem do komunikacji miejskiej i rowerowej, zamiast monofunkcjonalnych osiedli mieszkaniowych – mieszkania w pobli¿u miejsca pracy oraz infrastruktura spo³eczna, zamiast segregacji ró¿nych grup spo³ecznych – integracja ofert mieszkalnych dla ró¿nych grup spo³ecznych (mieszkania socjalne, domy szeregowe dla œredniozamo¿nych rodzin, kawalerki w³asnoœciowe, domy tarasowe dla „kreatywnego œrodowiska”), zamiast osiedli zamkniêtych – dostêpna dla wszystkich strefa nadwodna jako pasmo integracyjne.

Ponadto projekty Miast Wodnych s¹ wyraźnym przyk³adem tego, ¿e cel zrównowa¿onego rozwoju obejmuje tak¿e aspekty organizacji procesu planowania i zarz¹dzania rozwojem projektów urbanistycznych. Wymagane s¹ kooperatywne struktury wspó³pracy prywatno-publicznej, w których strona publiczna realizuje definiowane cele oparte na takich narzêdziach, jak warsztaty czy partycypacja spo³eczna, negocjacje z deweloperami, a tak¿e wsparcie dla nowych form inwestorów reprezentuj¹cych nowe style ¿yciowe i nowe gospodarstwa domowe, np. wspólnoty budowlane. Mo¿na stwierdziæ, ¿e powsta³e wed³ug „dziesiêciu postulatów zrównowa¿onego rozwoju miast nad wod¹” dzielnice berliñskie s¹ znacz¹c¹ prób¹ d³ugotrwa³ej integracji nowych obszarów miejskich w kontekœcie spo³ecznym, gospodarczym, ekologicznym, kulturowym i przestrzennym. Niektóre aspekty tego rozwoju mog¹ wiêc byæ niew¹tpliwie inspiruj¹ce dla przysz³ych projektów tego typu – równie¿ w miastach polskich.

Literatura

Bogdanowski J. 1996. Góry, rzeki a kulturowe zjawisko miasta. W: B. Wierzbicka (red.), Miasto ty³em do rzeki. Warszawa, s. 11–19.

Bruttomesso R. 2001. Complexity on the urban waterfront. W: R. Marshall (red.), Waterfronts in Post-Industrial Cities. Spon, London & New York, s. 39–49.

Bukowski M. 2001. Leben am Spandauer See. Wasserstadt GmbH, Berlin.

Hall P. 1993. Waterfronts: a new urban frontier. W: R. Bruttomesso (red.), Waterfronts. A new frontier for cities on water. Centro Internazionale Città d’Acqua, Venezia, s. 12–20.

Hellweg U. 2000. Wasser – Stadt – Planung. Wasserzeichen der Berliner Baugeschichte. W: U. Hellweg, J. Oltmanns (red.), Wasser in der Stadt. Perspektiven einer neuen Urbanität. Transit, Berlin, s. 65–94.

Jacob A. 2001. Implementation of waterfront projects in Germany – financing, fund raising and steering of public measures. W: P. Lorens (red.), Large Scale Urban Developments. Politechnika Gdañska, Gdañsk, s. 172–196.

Kaniecki A. 2004. Poznañ – dzieje miasta wod¹ pisane. Wydawnictwo Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk, Poznañ.

Lorens P. 2001. Rewitalizacja frontów wodnych nadmorskich miast portowych. Praca doktorska. Wydzia³ Architektury, Politechnika Gdañska.

Mesenich W. 2000. Nachhaltige Stadtentwicklung im Sinne der Agenda 21. W: U. Hellweg, J. Oltmanns (red.), Wasser in der Stadt. Perspektiven einer neuen Urbanität. Transit, Berlin, s. 131–137.

Mierzejewska L. 2004. Przyrodnicze aspekty rozwoju zrównowa¿onego miast. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznañ.

Pêski W. 1999. Zarz¹dzanie zrównowa¿onym rozwojem miast. Arkady, Warszawa.

Rietdorf W. 1989. Stadterneuerung. Innerstädtisches Bauen als Einheit von Erhaltung und Umgestaltung.

Verlag für Bauwesen, Berlin.

Selle K. 2000. Hinweise und Anregungen. W: K. Selle (red.), Arbeits- und Organisationsformen für eine nachhaltige Entwicklung. T. 1. Freiraum, Siedlung, Kooperation. Forschungsergebnisse, Hinweise für die Praxis, Folgerungen. VBP, Dortmund, s. 193–209.

Senatsverwaltung für Stadtentwicklung (red.) 2007. Berliner Entwicklungsbereiche. Eine Bilanz. Berlin.

Schubert D. 2001. Revitalisierung von (brachgefallenen) Hafen- und Uferzonen. Anlässe, Ziele, Ergebnisse sowie Forschungsansätze und -defizite. W: D. Schubert (red.), Hafen- und Uferzonen im Wandel. Leue, Berlin, s. 15–36.

Schubert D. 2008. Wohn(bau)kulturen und Wohn(t)räume. Baugemeinschaften als zukunftsfähiges Instrument. PlanerIn 2/08, s. 8–11.

Sutter-Schurr H. 2000. Entwicklungsvorhaben Rummelsburger Bucht, Berlin. W: K. Selle (red.), Arbeits- und Organisationsformen für eine nachhaltige Entwicklung. T. 2. Siedlungen bauen, Quartiere entwickeln. Beispiele aus der Praxis. VBP, Dortmund, s. 109–130.

Tomerius S. 2001. Zrównowa¿ony rozwój miast w kontekœcie europejskiego i niemieckiego prawa o ochronie œrodowiska. W: A. Billert (red.), Nowoczesne zarz¹dzanie rozwojem miast. Collegium Polonicum, S³ubice, s. 75–89.

Tölle A. 2003. Berlin – œrodkowoeuropejska metropolia o granicznym po³o¿eniu. W: B. Breysach, A.

Paszek, A. Tölle (red.), Grenze – Granica. Prace interdyscyplinarne o podobieñstwach, barierach i horyzontach myœlowych z perspektywy polsko-niemieckiej. Logos, Berlin, s. 200–210.

Tölle A. 2006. Kszta³t i funkcje nowych kwarta³ów œródmiejskich na obszarach nadwodnych.

Francusko-niemiecko-polskie porównanie. W: I. Ja¿d¿ewska (red.), Nowe przestrzenie w mieœcie. Ich organizacja i funkcje. Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego, £ódź, s. 193–202.

Wartmann B. (red.) 2000. Spurensuche. Kulturhistorische Recherchen im städtebaulichen Entwicklungsbereich Rummelsburger Bucht Berlin. Wasserstadt GmbH, Berlin.

WUD Waterfront Urban Development – Final Report. 2003. Potsdam.