Z E C H Ś W I A T
P I S M O O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
MAJ 1967 ZESZYT 5
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
TREŚĆ ZESZY TU 5 (1987)
G a w e ł A,. S ta n o w is k o n a u k m in e ra lo g ic z n y c h d a w n ie j i w d o b ie o b e c n e j . 113
P i n o w s k i J., C a m a rg u e w o c z a c h o r n i t o l o g a ...115
O k r u s z k o H., T o rfo w is k a w ie rz c h o w in o w e I r l a n d i i ... 117
G r o d z i c k i A ., O w y s tę p o w a n iu z ło ta w S u d e ta c h W s c h o d n ic h . . . . 121
W a l u s i a k - G r z y b o w a L., R o la so li m i n e r a l n y c h w u s t r o ju o ra z ź ró d ła ic h w y s tę p o w a n ia ... 124
W ó j c i k Z., M ie c z y sła w L im a n o w s k i (1876— 1 9 4 8 ) ... 126
D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e K o n ty n e n ta ln a d ro g a w o d n a R o tt e r d a m — M a r s y lia (E. S c h n a y d e r) . . 129
W p ły w b o d ź c ó w w ę c h o w y c h n a c y k l p łc io w y u m a ły c h s s a k ó w (B. G o- d o w i c z ) ... 130
O czy m „ m ó w ią ” j a j a d in o z a u r ó w ? (W. B i l e w s k i ) ... 131
P r z e lo ty n ie to p e rz y i p ta k ó w (S. S t r a w i ń s k i ) ... 132
G o łe p la m y n a g ło w ie p is k lą t p e rk o z ó w (S. S t r a w i ń s k i ) ... 132
C o p e r n ic a n a K r a t e r K o p e r n ik a n a K s ię ż y c u (S. R. B r z o s t k i e w i c z ) ... 133
Ś w ia t M ło d y ch (P. I . ) ... 134
K w a r t a ln i k H is to rii N a u k i i T e c h n ik i (P. I . ) ... 135
P r z e k r ó j (P. I . ) ... 135
R o z m a i t o ś c i ... 135
R e c e n z je A. Z l a t n i k — A. K a v i n o w ś : K v e tin y a h o ry ( J a n K o rn a ś ) . . 139
Z y g m u n t F e d o r o w i c z : F a u n a P o ls k i w d z ie ła c h o. G a b r ie la R z ą - c z y ń sk ie g o ( m ) ... 139
C h ro ń m y P r z y r o d ę O jc z y s tą (Z. M . ) ...140
S p r a w o z d a n ia S p ra w o z d a n ie O d d z ia łu Ł ó d z k ie g o P T P iK z a I I p ó łro c z e 1966 r. . . 140
S p i s p l a n s z
la . P IN G W IN Y , S p h e n is c u s d e m e r s u s . — F o t. W . S tr o jn y Ib . JE Ż O Z W IE R Z , H y s tr ix le u c u r a . — F o t. W . S tr o jn y
II. O K R Ę Ż N IC A B A G IE N N A , H o tto n ia p a lu s tr is L . — F o t. W . S tr o jn y II I. D O JE N IE O W IE C N A H A L I w M a ły c h P ie n in a c h . — F o t. W. S tr o jn y IV. W Y S T Ę P O W A N IE P O R F IR U W W IE L IS Ł A W IU Z Ł O T O R Y JS K IM
n a D o ln y m Ś lą s k u — tz w . „ O rg a n y ” . — F o t. W . S tr o jn y
O k ł a d k a : P IS K L Ę Ł Y S K I — F u lic a a tr a L. — F o t. A. B o rk o w s k i
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA
MAJ 1967 Z E S Z Y T 5 (1987)
A N T O N I G A W E Ł (K ra k ó w )
S T A N O W IS K O N A U K M IN E R A L O G IC Z N Y C H D A W N I E J I W D O B IE O B E C N E J
Zastanowić należałoby się, jakie istniały przyczyny, dla któ rych w naukach o przyrodzie nieożywionej — m ineralogia w yprzedzała zrazu nauki geologiczne. Zdaje mi się, że przede wszy
stkim odczuwano potrzebę należytego poznania i rozklasyfikowania najprostszych indywiduów, jakimi są m inerały budujące powierzchnię Zie
mi. N astępnie z kolei trzeba b y uwzględnić i to, że m ineralogia w swych badaniach od początku posługiwała się metodam i nauk ścisłych, oscy
lując w różnych okresach pomiędzy bądź m eto
dam i fizycznymi, bądź chemicznymi, podczas gdy geologia przez długie dziesiątki lat pozo
staw ała opisową nauką przyrodniczą. To stw a
rzało dla m ineralogii niejako wyższą rangę n a u kową. Ponadto była ona od samego początku ściśle związana z tak żyw otnym i dla narodów dziedzinami gospodarki jak górnictwo, najpierw kruszcowe, potem również i surowców opało
wych, hutnictw o, ceram ika, budownictwo itd.
Nic więc dziwnego, że m ineralogia rozw ijała się na kanwie tych przemysłów, a co więcej — w Rosji za P iotra Wielkiego i w Polsce za Sta
nisława Augusta znajomość m inerałów stanowiła planowo przem yślaną podbudowę gospodarki krajow ej (w Polsce: sprowadzanie fachowców z zagranicy, jak C a r o s i , F e r b e r ; kształce
nie własnych obywateli w naukach geonostycz- no-górniczych we Freibergu i w Szczawnicy Bańskiej; organizacja k ated ry historii n atu ra l
nej i zbiorów mineralogicznych przez J. J a ś -
; 7 • «?■» i
k i e w i c z a na Uniwersytecie w Krakowie, or
ganizacja nagród dla poszukiwaczy, badań w pracowni probierczej mennicy warszawskiej).
W alory ścisłości naukowej, jak też p rzydat
ności dla rozwoju gospodarczego kraju spra
wiły, iż studium mineralogii wchodziło w skład wykształcenia ogólnego (A. M i c k i e w i c z , P. M i c h a ł o w s k i ) , a często stawało się tre ścią życia jak np. u adw okata Alojzego A 11 h a, profesora mineralogii na Uniw. Jagieł. O zróż
nicowanym zapotrzebowaniu wiadomości m ine
ralogicznych świadczą takie podręczniki jak M i
neralogia popularna albo przestrogi dla rolni
ków i rzem ieślników (N. A. K u m e l s k i , 1827) lub Mineralogia zastosowana do sztu k i rze
miosł (I. Z d z i t o w i e c k i, 1827). W szkol
nictwie średnim do czasów wojny światowej duży zasób wiadomości z mineralogii i k ry sta
lografii daw ały podręczniki historii natu raln ej bądź chemii, a Ludwikowi R o t h e r o w i z Cieszyna opłacało się wydać Sieci krystaliczne, służące do sporządzania najważniejszych postaci krystalicznych (1906 r.). W szkołach wyższych młodzież słuchała wykładów nauk m ineralo
gicznych (krystalografia, mineralogia ogólna i szczegółowa, petrografia) na studiach przy
rody, chemii, farm acji (mineralogia ze szcze
gólnym uwzględnieniem wód mineralnych), na większości wydziałów politechnicznych i w szko
łach rolniczych.
Pozycja mineralogii zmieniła się gruntow nie
17
po II w ojnie światowej. Ograniczenie jej roli w nauczaniu i w studiach zostało spowodowane dążeniem do zacieśnionej specjalizacji oraz ten
dencją do popierania tylko nauk w ybitnie u ty li
tarnych. W m iarę coraz to ciaśniejszego zam y
kania się w kręgach specjalizacji przy rów no
czesnym m nożeniu się opracowań m niej lub więcej m onograficznych nauki przyrodnicze, chemiczne, naw et geologiczne i górnictwo likw i
d u ją i ograniczają swoje zapotrzebowanie na wiadomości mineralogiczne, nie zdając sobie spraw y z korzyści, jakie daje m ineralogia jako nau k a z pogranicza n au k ścisłych i przyrodni
czych.
Przyrodnicza zasada poznaw ania faktów uszeregow anych w łańcuch przyczyn i skutków uzew nętrzniła się w podziale n a n auki teo re
tyczne czyli podstawowe i na stosowane. Te pierw sze zagłębiają się, zazwyczaj w sposób bez
interesow ny, w badania przyczyn zjaw isk za
chodzących w świecie, drugie natom iast, eks
ploatując drugi koniec łańcucha zdarzeń zaj
m u ją się korzyściami, jakie daje nau k a stoso
w ana w życiu społecznym i gospodarczym, nie bez doraźnych sukcesów osobistych dla jej p ra cowników. U ty litarn y sposób m yślenia odbił się w pracach Kongresu N auki i PAN: zam iast nauk mineralogicznych posłużono się geologią surowców m ineralnych, co nie je st równoznacz
ne z treścią obu dyscyplin.
N auki m ineralogiczne (krystalografia, m ine
ralogia, petrografia) stanęły ponadto wobec trudności, jakie przyniósł k ryzys w dziedzinie zasad system atyki. Co praw da m ineralogii nie grozi n arastająca co roku powódź nowych nazw dla odmian i gatunków , jak się to dzieje w n a u kach przyrodniczych. Zachodzi jednak koniecz
ność przebudow y system atyki według B e r z e - 1 i u s a na system atykę uw zględniającą osiąg
nięcia krystalochem ii w zakresie stru k tu ry ciał stałych. N adal istnieją trudności w łączenia w system atykę m inerałów zagadnienia izomor
fizm u i polimorfizm u, jak też paragenez m ine
ralnych. W petrografii system atyka dotychcza
sowa uw zględniała stan y końcowej krystaliza
cji układów wieloskładnikowych, dziś natom iast m usi brać pod uwagę fak ty istnienia pośrednich stadiów w zajem nego oddziaływ ania składników danego układu p rzy zm iennych w arunkach ci
śnienia i te m p eratu ry i w obecności składników doprowadzonych z zew nątrz (za przykład niech służy granityzacja, a w związku z tym zagad
nieniem tendencja ograniczenia takich rodzin skalnych jak d io ry ty czy sjenity).
W naukach m ineralogicznych w ysuw a się obecnie na czoło m łoda dyscyplina pod nazw ą geochemii, wywodząca się z daw nej geologii chemicznej. Była ona jednak jedną z m etod ba
dawczych zawsze m niej lub więcej stosowanych i w m ineralogii i w petrografii, choć w obecnie obowiązującym odgórnie schemacie nau k łączy się ją tylko z m ineralogią. G dy dziś zachodzi potrzeba udzielenia w nauczaniu jakiegoś ogól
nego poglądu z zakresu nauk m ineralogicznych, pow ierza się tę rolę geochemii, nie bacząc na to, że ani szkolnictwo podstawowe i średnie, ani wyższe nie dają najm niejszego naw et zasobu
wiadomości zasadniczych z nau k mineralogicz
nych. N auki te zastępuje się geochemią, podob
nie ja k botanikę i zoologię — biologią.
Zapom ina się, że w naukach m ineralogicz
nych tkw ią bezcenne w alory wychowawcze, w a
żne p rzy kształtow aniu patriotycznej i oby
w atelskiej osobowości młodzieży, dające jej ponadto w gląd w ekonomiczne i obronne zagad
nienia k raju . Słusznie podkreślał prof. d r S.
K r e u t z , że rozwój n au k mineralogicznych przypadał zw ykle n a okresy swobód obywa
telskich.
Z dydaktycznego p u n k tu widzenia cenne jest to, iż w tych naukach w yrabia się zdolność ob
serw acji kompleksowej kształtu, barw y, po
łysku i wszelkich przejaw ów spójności, wpro
wadza się um iejętność stosowania reakcji roz
poznawczych w postaci dm uchawki i prostych odczynników chemicznych, a na wyższym stop
niu poznania uczy się korzystać z m etod fizycz
nych i chem icznych specjalnie dostosowanych do potrzeb m ineralogii i petrografii. Być może, że p ostulat ćwiczenia zdolności obserwacji jest spóźniony w w arunkach studiów wyższych i dlatego tak łatw o wyrzeczono się rozpoznaw
czych ćwiczeń mineralogicznych. Od dawna uw ażałem za rzecz korzystną, gdyby tego ro
dzaju ćwiczenia wprowadzić do szkół podsta
wowych lub średnich, zwłaszcza gdy wiadomo, jak słabo są w nich wyposażone pracow nie che
miczne i jak niechętnie są prow adzone doświad
czenia chem iczne grożące w ybuchem i popa
rzeniem. Rodzi się pytanie, k to mógłby prow a
dzić takie ćwiczenia, jeśli chem icy od 15 lat nie m ają przygotow ania w tym kierunku, a geolo
gowie z tru dem walczą o przyznanie godzin w szkolnictw ie podstaw ow ym i średnim. Pozo
staw ałby jedyny skuteczny środek: dokształca
nie w m ineralogii na uniw ersyteckich kursach w akacyjnych dla nauczycieli-chemików.
Spraw a zachęcania młodzieży do wyższych studiów m ineralogicznych leży odłogiem. M ine
ralodzy sprzed w ojny: M o r o z e w i c z , K r e u t z , T h u g u t t , W e y b e r g , T o k a r s k i w ybierali z dobrym skutkiem kandydatów spo
śród przyrodników lub chemików w okresie obowiązujących ćwiczeń i w ykładów m ineralo
gicznych. P rzy dzisiejszym odcięciu k ated r m i
neralogii od ogółu młodzieży, przy sztyw nym planow aniu studiów i determ inistycznym przy
dziale n a w ydziały tego rodzaju dobór odpada lub je st zacieśniony do specjalistycznych kie
runków , jak geologia ze słabym na ogół przy
gotowaniem z chem ii i fizyki, lub górnictwo.
Studia m ineralogiczne z racji pogranicznego ich stanow iska pomiędzy naukam i geologicznymi a ścisłym i m uszą być długotrw ałe i wym agają od k andydata specjalnych uzdolnień, a także i pewnego samozaparcia. Okazuje się, że wśród młodzieży znajdują się nieraz chętni do studiów dodatkowych. Trudności staw iane im na po
czątku zostały złagodzone przez wprowadzenie tzw. stażu naukowego, ułatw iającego dokształ
cenie w danej specjalizacji w celu umożliwienia dalszych studiów doktoranckich lub w celu przygotow ania do asystentury. Należałoby wprowadzić staże dla umożliwienia zdobycia
nowej specjalizacji pokrew nej, jak np. k ry sta
lografii dla chemików, mineralogii i petrografii dla chemików, geologów, gleboznawców itd.
W ten sposób można by uzupełnić szeregi kadry mineralogów. W okresie stażu wskazane byłyby w yjazdy do Rumunii, W ęgier i Czechosłowacji, gdzie kw itną nauki m ineralogiczne w klasycz
nym rozwoju. Stan m ineralogów można by po
większyć, przyznając katedrom asystentury uzależnione n ie tyle od obciążeń dydaktycz
nych, co od obsługi precyzyjnych i kosztownych aparatów (rentgen, spektrografy itd.). Dużą po
mocą mogą być asystenci techniczni, wyszko
leni w elektronice, w budowie aparatur, w zna
jomości specjalnych m etod analitycznych.
Spraw a równomiernego rozwoju poszczegól
nych kierunków w naukach mineralogicznych nie była po w ojnie przedyskutow ana. K ry sta
lografia zacieśniona do badania stru k tu r w ew nętrznych ciał stałych rozw ija się obecnie jako tzw. fizyka ciała stałego lub jako osobny dział chemii fizycznej. W zaniedbaniu pozostaje k ry stalografia geometryczna, zajm ująca się m or
fologią utw orów krystalicznych, zależna od wa
runków fizyko-chemicznych i geochemicznych.
W m ineralogii należałoby opracować system a
tycznie m inerały ziem polskich, gdyż stan ich znajomości odpowiada poziomowi metod ba-
dawczych stosowanych przed m niej więcej 30 laty. Pilnej opieki wymaga dział syntezy m ine
rałów i skał, k tó ry w początkach dorównywał osiągnięciom nauki francuskiej i niemieckiej dzięki pracom M o r o z e w i e z a i T h u g u t - t a. Petrografia opisowa na użytek geologii w in
na ustąpić petrografii opartej o problem atykę fizyko-chemiczną. Należy rozbudować petro
grafię skał osadowych pod kątem widzenia pro
cesów diagenetycznych i geochemicznych. To samo dotyczy geochemii.
Stosowanie metod w ypracow anych i udosko
nalonych w naukach przeszło obecnie do labo
ratoriów przem ysłowych hutnictw a, ceramiki przeróbki i wzbogacania surowców m ineral
nych, jak również do pracow ni naukowych nauk pokrewnych. U pracowników stosujących je budzi się n ad er żywe zainteresowanie proble
mami mineralogicznymi, choć nie zawsze pod
p arte system atycznym i studiam i mineralogicz
nymi. Widomym znakiem tego zainteresowania są posiedzenia sekcji mineralogicznej Oddz. k ra
kowskiego PAN cieszące się bardzo dużą frek
wencją. Referaty i dyskusje, pomoc ze strony katedr mineralogicznych stworzą niewątpliwie z tej sekcji w ydatne źródło dla odnowienia ka
dry mineralogów.
115
JA N P IN O W S K I (W a rsz a w a )
C A M A R G U E W OCZACH O R N IT O L O G A
X IV M ię d z y n a ro d o w y K o n g re s O rn ito lo g ic z n y w O x fo rd z ie z b liż a ł s ię k u k o ń c o w i. P r z e d p o w ro te m do W a rs z a w y m ia łe m je s z c z e o d w ie d z ić k il k a p la c ó w e k n a u k o w y c h F r a n c j i, B e lg ii i H o la n d ii. P o s t a n o w iłe m so b ie je d n a k u d z ie lić tr z y d n io w e g o u r lo p u od z g ie łk u c y w iliz a c ji d ru g ie j p o ło w y d w u d z ie s te g o w ie k u i z re a liz o w a ć s w o je m a r z e n ie je s z c z e z l a t d z ie c in n y c h i o d w ie d z ić C a m a rg u e . S k o r z y s ta łe m z w o ln e g o m ie js c a w sa m o c h o d z ie d r J . B 1 o n d e 1 a, p r a c o w n ik a S ta c ji B io lo g ic z n e j d e l a T o u r d u V a la t i p ę d z iłe m n a p o łu d n ie F r a n c j i. P o g o d a je s z c z e g o rs z a n iż w A n glii, c h ło d n o i deszcz le j e j a k z c e b ra , n ic n ie w id a ć . D o p ie ro od L y o n u ro z p o g o d z iło się , m o g łe m w ię c p o d z iw ia ć d o lin ę R o d a n u i e g z o ty k ę p o łu d n ia F r a n c ji.
W z g ó rz a p o k r y t e k r z a c z a s ty m i f o r m a m i z im o zielo n eg o d ę b u Q u e r c u s il e x , a te r e n y u p r a w n e z a ję te p rz e z w in n ic e , b r z o s k w in ie , g ru s z e , w ś r ó d p ó l p a s y d rz e w o s ła n ia ją c y c h o d w i a t r u z ło ż o n e z c y p ry s ó w , m ie js c a m i w y s o k a n a 3— 4 m tr z c in a P h r a g m ite s zig o te a w y g lą d a ją c a n ic z y m b a m b u s . D ro g i o c ie n io n e p r a w ie w y łą c z n ie p la ta n a m i. L u d z ie c z a rn o w ło s i i c z a rn o o c y , o k n a za ż a lu z ja m i, n o i t a k u p r a g n i o n y p rz e z e m n ie u p a ł. W A rle s , o s ta tn i m m ie ś c ie p r z e d p u s tk o w ie m j a k im je s t C a m a rg u e , w s tą p iłe m do s k le p u z p a m i ą t k a m i d la tu r y s tó w i s p y ta łe m po a n g ie ls k u o w id o k ó w k ę . S p r z e d a w c a s ą d z ą c p e w n ie , ż e je s te m a m e r y -
k a n in e m , z a c z ą ł o fe r o w a ć m i t a k p rz e r ó ż n e to w a ry , ż e z a p o m n ia łe m o c e lu m e g o w s tą p ie n ia do sk le p u . P o je j w y b r a n iu i z a p ła c e n iu z a w ie d z io n y s p r z e d a w c a ż e g n a ł m n ie n a p r a w d ę ze łz a m i w oczach.
C a m a rg u e z a jm u je p o w ie rz c h n ię około 76 000 h a w d e lc ie R o d a n u z a w a r tą m ię d z y d w ie m a je g o o d n o g a m i *. J e s t to te r e n p r a w ie n ie z a m ie sz k a n y , p ła s k i, z a ję ty p rz e z s ta w y , z k tó r y c h n a jw ię k s z y V a c c a re s lic z y 6000 h a , p rz e z s ło n o ro ś la i te r e n y p o r o s łe k r z a k a m i.
D o S ta c ji B io lo g ic z n e j p o ło ż o n e j w sa m y m s e r c u C a m a r g u e d o ta r liś m y p o d w ie c z ó r (ry c. 1). B u d y n k i S ta c ji B io lo g ic z n e j o to czo n e są g ę sto w y so k im i d rz e w a m i, r o s n ą tu to p o le b ia łe , w ią z y , p la t a n y , w ie rz b y , a ta k ż e o rz e c h y ja d a ln e , w s z y s tk o ra z e m p o ro ś n ię te b lu s z c z e m . Z a ra z o b o k k ło s iło s ię w ła ś n ie p o le ry ż o w e i rz ę d a m i n ic z y m w o jsk o s t a ły k rz e w y w in n e o to czo n e d la o c h ro n y p rz e d w ia tr e m p a s a m i ta m a r a s z k ó w i to p ó l (ry c . 2). D a le j n ie u p r a w n e p u s tk o w ia . N a u s c h n ię te g a łę z ie d rz e w p o ło ż o n y c h n ie d a le k o od S t a c ji z la ty w a ły się w ła ś n ie n a n o c le g c z a p le n a d o b n e (E g r e tta g a r z e tta ), c z a p le p u r p u r o w e (A r d e a p u r p u - rea), a m n ie js z e d rzew a, b y ły w p r o s t o b le p io n e ż o ł
n a m i (M e r o p s a p ia ster).
N a s tę p n e g o d n ia 3 s i e r p n ia 1966 r . w c z e s n y r a n e k b y ł cic h y , c ie p ły , a le m g lis ty . Z w ró c ił m o ją u w a g ę śp ie w s ło w ik a rd z a w e g o (L u s c in ia m e g a r h y n c h o s ) i p o k r z e w k i c z a r n o łb is te j (S y lv i a a tr ic a p illa ), t u t a j n a p o łu d n iu p t a k i ś p ie w a ją o w ie le d łu ż e j n iż w P o l
sce. N a p o d w ó rz u g o s p o d a r s tw a , t a k j a k u n a s , s ta d a w r ó b li d o m o w y c h (P a sser d o m e s tic u s ), ja s k ó łe k d y -
» D o k ła d n ie jsz y o p is C am argue zn a jd z ie c z y te ln ik w a r ty k u le: K. S e m b r a t , C am argue, W s ze c h św ia t 1949, z. 2.
17*
116
R yc. 1. S ta c j a B io lo g ic z n a w d e la T o u r d u Y a la t m ó w e k (H ir u n d o r u s tic a ), d a le j za b u d y n k a m i s z c z y g ły (C a rd u e lis ca rd u elis), s r o k a p ic a pica), d u d k i (U p u p a ep o p s), z d a ła s ły c h a ć d z ię c io ła z ie lo n e g o (P i- c u s v ir id is ), w p o w ie tr z u u w i j a j ą się ja s k ó łk i b r z e - g ó w k i (R ip a r ia rip a ria ) i żo łn y .
P o ś n i a d a n iu w y b r a łe m się w r a z z d r J . B lo n d e le m n a je g o c o ty g o d n io w y c e n s u s p ta k ó w z a m ie s z k u ją c y c h te r e n p o ro ś n ię ty k r z a k a m i w z d łu ż k a n a łu . R o sły ta m ta m a r a s z k i, ś w id w y , z im o z ie lo n e k r z a k i P h y l l i- re a a n g u s tifo lia , w ią z y , je ż y n y , a b liż e j k a n a łu w ie r z b y i s ito w ie (ryc. 3). S p o ty k a liś m y k u k u łk i (C u c u lu s ca n o ru s), p o k rz e w k i c z a rn o łb is te , tu r k a w k i ( S tr e p to - p e lia tu r tu r ) , ja s k ó łk i b rz e g ó w k i, w r ó b le p o ln e (P a s s e r m o n ta n u s ) , r z a d k i e u n a s d z ie ż b y r u d o g ło w e (L a n iu s se n a to r ) o r a z w ie le in n y c h g a tu n k ó w p o s p o lity c h w te g o r o d z a j u ś r o d o w is k a c h w P o ls c e . S p o ty k a liś m y r ó w n ie c z ę sto k ilk a g a tu n k ó w p o łu d n io w y c h , e g z o ty c z n y c h d la p o ls k ie g o o r n ito lo g a . C e ttia c e tt i z b liż o n y s w y m w y g lą d e m i s p o s o b e m z a c h o w a n ia się do n a s z y c h g a tu n k ó w z r o d z a j u L o c u s te lla , j e s t t u t a j p o s p o lity m p ta k i e m lę g o w y m , a le n ie d a le k o s tą d p r z e b ie g a g r a n i c a je g o p ó łn o c n e g o z a się g u . W y s tę p u ją c y w p o łu d n io w o - z a c h o d n ie j E u ro p ie H ip p o la is p o ly g lo t- ta je s t b a rd z o p o d o b n y do n a s z e g o z a g a n ia c z a (H . ic - te r in a ). Z e ś w is tu n e k p o s p o lita j e s t t u t a j ś w is tu n k a g ó r s k a (P h y llo s c o p u s b o n e lli) w y s tę p u j ą c a te ż w P o l
sce. N a jb a r d z i e j p o łu d n io w e s k r a w k i E u r o p y z a jm u je p o k r z e w k a S y l v i a m e la n o c e p h a la , p o d o b n a n ie c o do p o k rz e w k i c z a r n o łb is te j, m a c a łą g ło w ę c z a r n ą i c z e r
w o n e tę c z ó w k i. S p o ty k a liś m y te ż k il k a k r o t n ie c a łe s t a d k a p o k r z e w k i S y lv i a c a n tilla n s . N ie g n ie ź d z i się
R yc. 2. P o le ry ż o w e o b rz e ż o n e p a s e m w ia tr o c h ło n n y m z ta m a r a s z k ó w
o n a t u t a j , le c z n ie d a le k o s t ą d w p o łu d n io w o - z a c h o d n ie j F r a n c j i, n a P ó łw y s p ie I b e r y js k im , w e W ło szech i n a B a łk a n a c h . G a tu n e k t e n m a p ię k n ą c e g la s tą p ie rś . O s ta t n im n ie z n a n y m d la m n ie g a tu n k ie m
■spotykanym w c z a s ie t e j ta k s a c j i b y ł p o d o b n y do r o - k itn ic z k i (A c r o c e p h a lu s sc h o e n o b a e n u s ) g a tu n e k Ci- stic o la ju n c id is z a m ie s z k u ją c y p o łu d n io w ą część P ó ł
w y s p u Ib e r y js k ie g o , w ą s k i s k r a w e k p o łu d n io w e j F r a n cji, W ło c h y , P ó łw y s e p B a łk a ń s k i. N a tu r a l n ie d r B lo n - d e l p o je d n y m g ło s ie ro z p o z n a w a ł w s z y s tk ie g a tu n k i.
D la m n i e o b c y c h g ło s ó w b y ło z a dużo, b y m m ó g ł je a n a liz o w a ć .
Z u p e łn ie o d r ę b n y m ś r o d o w is k ie m , p o d o b n y m n ie c o do n a s z y c h w rz o s o w is k , s ą o b s z a r y s ło n o ro ś li, g d z ie k ę p k i w r z o s u z a s t ę p u ją s o lir o d k i (S a lic o r n ia sa lic o r - n ia, S . fr u tic o s a ), a n ie z a r o ś n ię ta z ie m ia b ie li s ię od soli. T e r e n y t e c z ę sto są p o d w o d ą , a le t e r a z z ie m ia w m ie js c a c h n ie p o k r y t y c h s o lir o d k a m i b y ła t a k tw a r d a , ż e m o ż n a b y ło p o n ie j je ź d z ić s a m o c h o d e m ja k p o a u to s tr a d z ie . P o d o b n o w in n y c h p o r a c h r o k u j e d y n y m ś r o d k ie m lo k o m o c ji je s t k o ń . W ty m u b o g im ś r o d o w is k u ż y ją p o s p o lite u n a s n a p ia s z c z y s ty c h p o la c h ś w ie r g o tk i p o ln e (A n t h u s c a m p e s tr is ) , a ta k ż e s k o w ro n k i p o ln e (A la u d a a rv e n s is), s k o w ro n k i k r ó t- k o p a lc o w e (C a la n d r e lla b r a c h y d a c ty la ), k u lo n y (B u r- h in u s o e d ic n e m u s ), p lis z k i ż ó łte ( B u d y te s fla v a ). P o d w y ż s z e n ia te r e n u z a r a s t a j ą k r z e w y ta m a r a s z k u , w k tó -
R yc. 3. R o s ły ta m ta m a r a s z k i, ś w id w y i... s ito w ie r y c h g n ie ź d z i s ię p o k r z e w k a S y l v i a c o n s p ic illa ta z a m i e s z k u ją c a ty l k o n a jb a r d z ie j p o łu d n io w e s k r a w k i E u ro p y . N a s ło n o ro ś la c h p a s ą się s ta d a p ó łd z ik ie g o
b y d ła , z u p e łn ie c z a rn e g o z ja s n y m i ro g a m i.
O b n iż e n ia t e r e n u z a jm u ją s ta w y , o k re s o w o w le - c ie w y s y c h a ją c e . P o d c h o d z ę do je d n e g o z n ic h , c ią g n ie się n a k ilk a k ilo m e tr ó w a sz e ro k i je s t n a 200— 300 m . JMa c z ę śc i p r a w ie ju ż w y s c h n ię te j ż e r u j e 7 sz a b lo d z io - b ó w ( R e c u r v ir o s tr a a v o c e tta ), 10 c z a p li n a d o b n y c h , k il k a c z a p li p u r p u r o w y c h , je d e n s z c z u d ła k c z a rn o - s k r z y d ły (H im a n to p u s h im a n to p u s ), je g o p ię k n e j a s k r a w o c z e rw o n e n o g i są t a k c ie n k ie i d łu g ie , ż e m a się w r a ż e n ie ja k b y b y ły c z y m ś o d rę b n y m , a n ie n o g a m i p ta k a , d w ie c z a p le s iw e (A r d e a cin erea ) i około 200 m e w s r e b r z y s t y c h (L a r u s a r g e n ta tu s ) .
N a s tę p n e g o d n ia c z e k a ła m n i e p r a w d z iw a u c z ta o rn ito lo g ic z n a . Z e s p e c ja ln e g o u k r y c i a p r z y je d n y m ze s ta w ó w , z o d le g ło ś c i 10 m e t r ó w p r z e z s z e re g g o d z in o b s e r w o w a łe m p o n a d 100 c z a p li n a d o b n y c h , cza
p li p u r p u r o w y c h , s z c z u d ła k ó w c z a r n o s k r z y d ły c h , s p o ro b y ło te ż k rz y ż ó w e k (A n a s p la ty r h y n c h o s ) , ły s e k (F u lica a tra ), s ta d o ś m ie s z e k (L a r u s r id ib u n d u s ) , k il-
117
k a m e w s r e b r z y s ty c h i r y b i t w b ia ło c z e ln y c h (S te r n a a lb ifr o n s ). W s z y s tk ie t e p t a k i ż e r o w a ły lu b s ie d z ia ły n a m a łe j w y s e p c e n a s ta w ie o ś r e d n ic y n ie w ię k s z e j n iż 200 m . N a jc ie k a w s z y p ta k w C a m a rg u e , fla m in g , (P h o e n ic o p te r u s r u b e r ) w c ią ż d la m n ie b y ł p ta k ie m z n a n y m ty lk o z zoo.
J e d e n z o rn ito lo g ó w w y b ie r a ł się p o p o łu d n iu n a d M o rz e Ś ró d z ie m n e i p o łu d n io w ą część d e lty , z ra d o ś c ią p r z y ją łe m w ię c je g o p ro p o z y c ję w z ię c ia u d z ia łu w w y p ra w ie . P o p r z e j e c h a n iu te r e n ó w z a ję ty c h p rz e z sło - n o r o ś la w je c h a liś m y n a g ro b lę c ią g n ą c ą się m ię d z y s ta w a m i. T e re n d łu g o ś c i 18 k m , a 7 k m s z e r o k i p o k r y t y b y ł c a łk o w ic ie w ie lk im i a le b a rd z o p ły tk im i s ta w a m i z w a n y m i s a lin a m i. J e d y n i e w ą s k ie g ro b le o d d z ie la ły s ta w y , b r a k ja k ie jk o lw ie k r o ś lin n o ś c i, w s z ę d z ie u n o s ił s ię n ie p r z y je m n y z g n iły z a p a c h . N ie k tó r e z b io r n ik i b y ły k r w is to - c z e r w o n e , a ty lk o o b r a m o w a n e b ia łą p ia n ą , k t ó r ą w i a tr p o r y w a ł i p r z e n o s ił p rz e z g r o b le . S p y ta łe m m e g o to w a r z y s z a p o d ró ż y czy t e r e g u l a r n e p r o s to k ą tn e z b io r n ik i to s t a w y ry b n e . O k a z u je się, że je s te ś m y w tu t e js z e j „ W ie lic z c e ” t j . n a te r e n ie f a b r y k i soli. P o m p y e le k tr y c z n e p o m p u j ą w o d ę z m o r z a do z b io rn ik ó w , o n a o d p a r o w u je t a k , że z o s ta tn ic h z b io r n ik ó w w y d o b y w a się sól. N a p o tw ie r d z e n ie sw y c h słó w p o k a z u je n a w s c h o d n im h o ry z o n c ie is k r z ą c ą się w s ło ń c u g ó rę b ia łe j ja k śn ie g so li. T e n k o lo r c z e r
w o n y n ie k tó r y c h z b io r n ik ó w n a d a j ą p e w n e s ło n o lu b - n e f o r m y p la n k t o n u . M ija m y s z a b lo d z io b y , sz c z u d ła - k i c z a rn o s k rz y d łe , r y b i t w y c z a r n e (C h lid o n ia s n igra).
W o d ło w n i p ta k ó w z n a jd u je m y k i l k a b ie g u s ó w m a l u t k ic h (C a lid ris m in u ta ), d ż d ż o w n ik ó w m o r s k ic h (C h a - r a d r iu s a le x a n d r in u s ), b ro d ź c ó w ś n ia d y c h (T rin g a e r y th r o p u s ) . P o z w a ż e n iu , z m ie rz e n iu i z a o b rą c z k o w a n iu o d d a je m y im w o ln o ś ć (ry c . 4). W re s z c ie s p o s trz e g a m y fla m in g i. N a ś r o d k u s a l in y w o d le g ło śc i p o n a d 1000 m o d b rz e g u s t o ją n ie r u c h o m o d w a sta d a , k a ż d e zło ż o n e z k il k a s e t s z tu k .
D o je ż d ż a m y d o b rz e g u M o rz a Ś ró d z ie m n e g o , w y b rz e ż e je s t t u t a j w czę śc i p ła s k ie , a d a le j b rz e g je s t w y s o k i u r w is ty , tu b y lc y w ła ś n ie z a k o ń c z y li p o łó w o m ó łk ó w ja d a l n y c h i m a ły c h k r a b ó w , sp ie s z ą s ię b y z d ą ż y ć p rz y g o to w a ć s w ą zd o b y c z n a k o la c ję . S ło ń c e c h y li się k u z a c h o d o w i, c zas w ra c a ć .
W ie c z o re m je s z c z e u ro c z y s ta k o la c ja , p a s tis (m ie j
sco w a an y ż ó w k a ) i w y ja z d . A rle s ż e g n a m n ie p ię k n ie o św ie tlo n y m i m u r a m i o ta c z a ją c y m i m ia s to ju ż od c z a s ó w rz y m s k ic h . J e s z c z e m ig n ę ły w ś ró d n o c y o ś w ie tlo n e m u r y A v in io n u i ju ż p o z o s ta ły ty lk o w s p o m n ie n ia z p o łu d n ia F r a n c ji.
* *
C a m a rg u e je s t w ła s n o ś c ią p r y w a tn ą T o w a r z y s tw a W y d o b y w a n ia S o li, a le T o w a r z y s tw o o d d a ło te r e n y t e n a p rz e c ią g 75 l a t do d y s p o z y c ji N a ro d o w e m u ( f r a n c u s k ie m u ) T o w a r z y s tw u O c h ro n y P rz y r o d y . O c h ro n a te g o te r e n u je s t n ie ty lk o s p r a w ą F r a n c j i, a le c a łe j E u ro p y , g d y ż j e s t o n m ie js c e m z im o w a n ia o g ro m n e j lic z b y p ta k ó w w o d n y c h . S a m y c h k a c z e k z im u je t u około 200 000. O b e c n ie d y s k u to w a n e są p la n y u tw o r z e n ia z te g o o b s z a r u p a r k u n a ro d o w e g o .
S ta c ja B io lo g iczn a d e la T o u r d e V a la t, k tó r e j k ie ro w n ik ie m je s t d r L . H o f f m a n n , z a jm u je się g łó w n ie o b rą c z k o w a n ie m p ta k ó w i je s t s ie d z ib ą M ię d z y n a ro d o w e g o B iu r a O c h ro n y P ta k ó w W o d n y c h , k tó r e w e w r z e ś n iu 1966 r. o b ra d o w a ło u n a s w J a b ło n n ie p o d W a rs z a w ą .
H E N R Y K O K R U S Z K O (F a le n ty )
T O R F O W IS K A W IE R Z C H O W IN O W E IR L A N D II
W PŁYW KLIM ATU N A SZA TĘ R O ŚL IN N Ą IR LA N D II P ie rw s z e , d o m in u ją c e w ra ż e n ie , ja k i e s p r a w i a w i
d o k I r la n d ii z s a m o lo tu to z ie le ń , k t ó r a o p a n o w a ła c a ły k r a j o b r a z . Z ie le ń d o ść j e d n o s t a j n a w to n a c ji, w s z ę d z ie o b e c n a , p r z y t ła c z a j ą c a n ie lic z n e , ja ś n ie js z e p o le tk a g r u n t ó w u p r a w n y c h w z g lę d n ie c ie m n ie js z e k ę p y b a rd z o n ie lic z n y c h la s ó w . T ę d o m in a n tę z ie le n i p o w o d u ją łą k i i p a s t w i s k a p o k r y w a ją c e 3/4 p o w ie rz c h n i k r a j u . W m i a r ę p o s u w a n ia się n a z a c h ó d , o b o k z ie le n i p o ja w ia się n o w y k o lo r , b r u n a tn o - z ie lo n y , w to n a c ji
„ k h a k i” . W y s tę p u je o n d u ż y m i p ła t a m i w w ię k sz y c h d o lin a c h lu b k o tl in o w a ty c h z a g łę b ie n ia c h o ra z w w ie r z c h n ic h p a r t ia c h g ó r o ła g o d n y c h zb o c z a c h , tw o r z ą cy c h sw eg o r o d z a j u p o fa lo w a n e p ła s k o w y ż e . Ilość p ła tó w b a r w y b r u n a t n o - z ie lo n e j s to p n io w o z w ię k sz a
się w k ie r u n k u z a c h o d n im , b y w p o b liż u w y b rz e ż y O c e a n u A tla n ty c k ie g o , sz c z e g ó ln ie w I r l a n d i i p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j ( h r a b s tw o M ay o ) s t a ć się e le m e n te m do
m in u ją c y m w k r a jo b r a z ie . T e n b r u n a tn o - z ie lo n y k o lo r n a d a ją k r a jo b r a z o w i I r la n d i i lic z n e , ro z le g łe t o r fo w is k a . T rz e b a je d n a k od r a z u d o d ać, że s ą to t o r f o w is k a o d m ie n n e o d n a s z y c h z ie lo n y c h b a g ie n . T o rfo w is k a I r la n d i i r o z w ija ją s ię n a w o d z ie o p a d o w e j i m a j ą i n n ą ro ś lin n o ś ć , z b liż o n ą do r o ś lin n o ś c i n a sz y c h to r f o w is k w y so k ic h .
Z a ró w n o w y s tę p o w a n ie w sz ę d z ie , n a k a ż d y m p o zo s ta w io n y m b e z in g e r e n c ji c z ło w ie k a k a w a łk u ziem i, b u jn e j ro ś lin n o ś c i łą k o w e j, j a k te ż lic z n y c h to r fo w is k u w a r u n k o w a n e j e s t k lim a te m I r la n d ii. J e s t to k li m a t o c e a n ic z n y z w ilg o tn ą , ła g o d n ą z im ą i c h ło d n y m , p o -
R yc. 4. L a b o r a tio r iu m n a k ó łk a c h
118
Ryc. 1. O p a d y w I r la n d ii
Ś r e d n i a Ucz b a d n i z o p a d e m r o c z n ie
pnn < zoo
Ś re d n i o p a d r o c z n y n mm
d n i < 7 5 0
cm
O J DUD
c h m u r n y m la te m . C zęsty , d łu g o tr w a ły o p a d o ra z d u ż a w ilg o tn o ś ć p o w ie tr z a to c e c h y k li m a t u I r la n d ii, o d ró ż n ia j ą c e t ę w y s p ę o d in n y c h k r a i n E u ro p y . 80°/o t e r y t o r i u m I r l a n d i i m a o p a d w g r a n i c a c h 750— 1250 m m . S ą r e jo n y , g d z ie o p a d ro c z n y p r z e k r a c z a 2000 m m i d o c h o d z i d o 2500 m m . N ie je s t to je d n a k r z e c z ą w y ró ż n ia j ą c ą I r la n d ię , bo s ą te r e n y E u ro p y z o p a d a m i w ię k s z y m i. W y sp ę tę c e c h u j e b a rd z o d u ż a ilo ść d n i z o p a d a m i, w y n o s z ą c a d la p o ło w y k r a j u p o n a d 225 d n i w c ią g u ro k u , a d la te r e n ó w z a c h o d n ic h — p o n a d 250. N a s k u t e k w ię k s z y c h o p a d ó w w ilg o tn o ś ć w z g lę d n a p o w ie tr z a u k ła d a s ię p r z e w a ż n ie w g ra n ic a c h 80— 850/0. P r z y s to s u n k o w o n is k ic h t e m p e r a t u r a c h la ta (ś r e d n ia te m p e r a t u r a lip c a w y n o s i 12,5°C) o ra z d u ż e j w ilg o tn o ś c i p o w ie tr z a p a r o w a n ie je s t n ie w ie lk ie . W w y n ik u te g o w ię k sz o ś ć te r y to r i u m I r la n d ii m a n a d m i a r w o d y d la r o l n ic t w a p o lo w e g o . S tą d p r z e w a g a lą k i p a s tw is k , a w m ie js c a c h u tr u d n io n e g o o d p ły w u — r o z w ó j to r f o w is k o m b r o g e n ic z n y c h c z y li z a s ila n y c h w o d a m i o p a d o w y m i.
C z ę s te o p a d y o r a z d u ż a w ilg o tn o ś ć p o w ie tr z a p o w o d u ją t a k i e o s o b liw o ś c i w św ie c ie r o ś lin n y m , ja k w y s tę p o w a n ie w ś r ó d t r a w g r z y b ie n i b ia ły c h (N y m - p h a e a a lb a ) w z g lę d n ie n a p io n o w y c h s k a ł a c h rz ę s y w o d n e j (L e m n a m in o r ) , lu b n a w ie r z c h u m u r ó w t r z c i n y p o s p o lite j (P h r a g m ite s c o m m u n is ) — r o ś lin s p o ty k a n y c h u n a s w z b io r n ik a c h w o d n y c h lu b w w a r u n k a c h s ta łe g o p o d to p ie n ia .
TO RFO W ISK A IR L A N D II
O so b liw o ś c ią I r l a n d i i je s t te ż je d e n ze s p o ty k a n y c h ta m d w ó c h ty p ó w to r f o w is k . N a w ia s e m m ó w ią c t o r fo w is k a w I r la n d ii z a jm u ją 10— 15*Vo o g ó ln ej p o w ie rz c h n i k r a j u . D a n e są s z a c u n k o w e z e w z g lę d u n a z d e - a k tu a liz o w a n ie s ię ź r ó d ła in f o r m a c ji, k tó r y m s ą d a n e z b a d a ń g e o lo g ic z n y c h p rz e p r o w a d z o n y c h n a p o c z ą t
k u X I X w . W o w y m c z a sie p o w ie r z c h n ię to r f o w is k w y s z a c o w a n o n a 1,2 m i n h a . W c ią g u j e d n a k m in io n e go 1,5 w ie k u p o w a ż n e o b s z a r y to r f o w e z o s ta ły w y e k s p lo a to w a n e n a o p a ł. E k s p lo a ta c ja to r f u je s t b o w ie m w I r l a n d i i b a r d z o p o w s z e c h n a , a o p a ł to r f o w y w m a s o w y m u ż y c iu . S to s u je s ię go p o w s z e c h n ie od p rz e s z ło ty s ią c a la t. J e s t to u w a r u n k o w a n e b r a k ie m ja k ic h k o lw ie k in n y c h ź ró d e ł o p a łu , o b fito ś c ią tę r f u o ra z u b ó s tw e m lu d n o ś c i, sz c z e g ó ln ie w la t a c h d a w n ie js z y c h , p o d p a n o w a n ie m A n g lii. O b e c n ie w g d a n y c h s z a c u n k o w y c h w y d o b y w a się w I r la n d ii ro c z n ie 1,25 t t o r f u n a 1 m ie s z k a ń c a . P o d ty m w z g lę d e m k r a j te n n ie m a ró w n e g o n a św ie c ie .
J a k w s p o m n ie liś m y , w I r l a n d i i w y s tę p u ją d w a ty p y to r fo w is k . T o ró ż n ic o w a n ie się ty p ó w sp o w o d o w a n e z o s ta ło z m ia n ą w k lim a c ie , j a k a n a s t ą p ił a 500—-700 l a t p .n .e. U p rz e d n io b y ło m n ie j o p a d ó w i to r f o w is k a tw o r z y ły s ię w d o lin a c h rz e k , w m ie js c a c h z a b a g n io n y c h w o d a m i s p ł y w a j ą c y m i z o k o lic z n y c h te r e n ó w . B y ły to to r f o w is k a n is k ie , p o d o b n e do n a s z y c h , k tó r y c h w ie k do c h w ili o b e o n e j w y n o s i o k o ło 8— 10 000 la t. P o z m ia n ie k l i m a t u z a c z ę ły s ię r o z w ija ć to r f o w is k a p o d w p ły w e m w ó d o p a d o w y c h — z ty m , ż e w y tw o r z y ły s ię d w a o d r ę b n e ty p y . P ie r w s z y ty p to r f o w is k a o m - b ro g e n ic z n e g o (w y so k ieg o ) w y s tę p u je n a d a w n y c h to r f o w is k a c h n is k ic h . Z m ia n a w r o d z a j u w o d y z a b a g - n ia j ą c e j t e r e n s p o w o d o w a ła z m ia n ę s z a ty r o ś lin n e j to r fo w is k a , a ty m s a m y m i r o d z a ju o d k ła d a ją c e g o się to rfu . M ie js c e n is k o to rf o w is k o w y c h z b io ro w is k r o ś lin n y c h z a ję ły z b io r o w is k a w y s o k o to rfo w is k o w e , ta k ie s a m e j a k i e s p o ty k a m y w in n y c h k r a j a c h E u ro p y w ty m ta k ż e i u n a s. Z a c z ą ł s ię o d k ła d a ć t o r f w y so k i, sła b o ro z ło ż o n y , k w a ś n y , k tó r y p r z y k r y ł p o k ła d w c z e ś n ie j o d ło ż o n e g o to r f u n is k ie g o . R o zw ó j to r f o w i
s k a o d b y w a ją c y się w e d łu g t a k z w a n e j re g e n e r a c ji s o c z e w k o w e j sp o w o d o w a ł n a r a s t a n i e k o p u la s ty c h w y n ie s ie ń o k r e ś la n y c h u n a s ja k o to r fo w is k a w y s o k ie
Ib. JE Ż O Z W IE R Z , H y s tr ix le u c u r a Fot. W. S tr o jn y
Fot. W . S tr o jn y II. O K R Ę Ż N IC A B A G IE N N A , H o tto n ia p a h is tr is L.
119
ty p u a tla n ty c k ie g o , a w ję z y k u a n g ie ls k im ja k o ra i- scd bogs.
T o rfo w is k a t e ro z m ie sz c z o n e s ą g łó w n ie w c e n t r a l n e j części I r la n d ii, w d o lin a c h w ię k s z y c h rz e k lu b w o b n iż e n ia c h n a te r e n a c h p ła s k ic h . N a d a ją o n e ty m do
lin o m s p e c y fic z n y w y g lą d o d m ie n n y o d teg o , j a k i m a ją d o lin y w P o lsc e . D o lin a r z e k i w I r la n d ii to w ą s k i p a s z ie lo n y c h łą k tu r z y c o w o - tr a w ia s ty c h w z d łu ż c ie k u , a n a s t ę p n ie w ie lk a k o p u ła to r f o w a , b e z le śn a , p o r o ś n i ę ta m c h a m i sfa g n o w y m i, w e łn ia n k ą i w rz o se m . W rz o s r o ś n ie sz c z e g ó ln ie b u jn i e w m ie js c a c h lep szeg o o d w o d n ie n ia , n p . w z d łu ż p o to r f ii, tw o rz ą c w y so k ie , z w a r te ła n y . K o p u la s to ś ć ty c h to r f o w is k je s t w y r a ź n ie w id o c z n a g o ły m o k iem . W p r o f ilu z a le g a ją d w a ró ż n e p o k ła d y to r fo w e , w y s o k i n a n is k im . M iąższość t o r f u je s t d u ż a , d o c h o d z ą c a do 10— 13 m . T o rf w y so k i z b u d o w a n y je s t z r e s z te k s f a g n u m i w e łn ia n k i z do
m ie s z k ą in n e j ty p o w e j ro ś lin n o ś c i to r fo w is k o w e j. P o p ie ln o ś ć je g o w y n o s i 1— 3% , p H w g ra n ic a c h 3,5— 5,0.
Z a le g a ją c y g łę b ie j t o r f n is k i z b u d o w a n y je s t g łó w n ie z r e s z te k tr z c in y , k łó c i, tu r z y c i d re w n a . M a w y ż szą p o p ie ln o ść rz ę d u 3— 6 % o ra z p H w g r a n ic a c h 5— 7.
D ru g i ty p o m b ro g e n ic z n y c h to r f o w is k I r la n d ii p o w s ta ł n a te r e n a c h p o p rz e d n io n ie p o k r y ty c h to r f e m n i
sk im . R o z w ija się on w s z ę d z ie ta m , g d z ie o p a d p rz e k r a c z a 1250 m m ro c z n ie . T o r f o w is k a te p o k r y w a ją c a le w ie lk ie o b s z a ry , n a k ła d a ją c się n a n a t u r a l n ą r z e źb ę te r e n u sw e g o r o d z a ju o k ry w ą to r fo w ą . S tą d p o w s ta ła ic h n a z w a b la n k e t- b o g s , cz y li to r f o w is k a o k r y w o w e . U n a s w e d łu g K u lc z y ń s k ie g o o k r e ś la s ię je m ia n e m to r f o w is k w ie rz c h o w in o w y c h , co o d p o w ia d a n ie m ie c k ie m u T e r r a in b e d e c k e n d e M o o re w g O sw a ld a . S p o ty k a się te ż te r m i n „ to r f o w is k a k o łd r o w e ” — ja k o d o s ło w n e tłu m a c z e n ie n a z w y a n g ie ls k ie j.
TORFOW ISKA WIERZCHOWINOWE
T o rfo w is k a w ie rz c h o w in o w e w y s tę p u j ą w w ilg o t
n y m k lim a c ie a tla n ty c k im , g łó w n ie w z a sa d z ie w I r la n d ii i S zk o cji. U w a ż a się , że p o z o s ta ją o n e w p e w n y m z w ią z k u n ie ty lk o z ilo ś c ią o p a d ó w , lecz ró w n ie ż z ic h ja k o ś c ią , śc iśle m ó w ią c z z a w a rto ś c ią w w o d a c h d e sz c z o w y c h so li m in e r a ln y c h , ź ró d łe m k tó r y c h je s t o cean . W I r la n d ii w y s tę p u j ą n a w y b rz e ż u z a c h o d n im ja k o tz w . to r f o w is k a w ie rz c h o w in o w e n a d m o r s k ie (lub a tla n ty c k ie ) o r a z w sz ę d z ie w g ó ra c h , g d z ie o p a d p r z e k r a c z a 1250 m m , a s p a d k i zb o czy n ie są w ię k s z e od 15°, ja k o to r f o w is k a W ie rz c h o w in o w e g ó rs k ie .
T o rfo w is k a w ie rz c h o w in o w e tw o r z y ły się w ciąg u o s ta tn ic h 2500 la t w o k re s ie s u b a tla n t y c k im , z n a c z n ie w ilg o tn ie js z y m o d p o p rz e d n ie g o s u b b o r e a ln e g o . Z a ję ły m ie js c e w y c ię ty c h la s ó w s o s n o w y c h i b rzo zo w y ch . M iąższo ść o d ło żo n eg o to r f u d o c h o d z i do 6 m , m ie js c a m i w ię c e j.
M c h y s f a g n o w e s ta n o w ią 30— 60% p o k r y w y m s z y - s te j, a w ię c n ie d o m in u ją i n ie tw o r z ą to r fó w s f a g - n o w y c h . P o w ie r z c h n ia to r f o w is k a w ie rz c h o w in o w e g o je s t le k k o s k ę p io n a . Z w y k le p o d s ta w ę k ę p y i o b n i
ż e n ia z a jm u ją m c h y s fa g n o w e i in n e , a p a r tie w y ż sze — w rz o s y l u b w rz o ś c e p r z e m ie s z a n e z w e łn ia n k ą , s ita m i, tr z ę ś lic ą czy m a r z y c ą . W n ie k t ó r y c h m ie js c a c h p o ja w ia ją się d u ż e je d n o l it e p ła t y m c h ó w (R h a c o - m itr iu m ) z r z a d k im p o r o s te m in n e j ro ś lin n o ś c i.
N a to r f o w is k a c h w ie rz c h o w in o w y c h w y s tę p u je te ż p e w n a lic z b a g a tu n k ó w r o ś lin u n a s n ie s p o ty k a n y c h z u p e łn ie w t a k o m b ro g e n ic z n y c h (u b o g ic h s ie d lis k o w o) w a r u n k a c h . S ą to z a ró w n o m a r z y c a c z a rn ia w a (S c h o e n u s n ig r ic a n s) j a k te ż : k rz y ż o w n ic a — P o lyg a la
Hyc. 2. R o zm ieszczen ie to r fo w is k n a te r e n ie Ir la n d ii:
a) to r fo w is k a w y s o k ie ty p u a tla n ty c k ie g o , b) to r f o w is k a w ie rz c h o w in o w e g ó rs k ie , c) to r f o w is k a w ie r z c h o w in o w e n a d m o r s k ie , d) iz o h ie ta 1250 m m o p a d u serp ylL ifo lia , g n id o s z ro z e s ła n y — P e d ic u la r is s y l v a - tica , p ię c io rn ik w y p r o s to w a n y — P o te n tilla e re c ta . O b ecn o ść ty c h r o ś lin n a to r f o w is k a c h w ie rz c h o w in o w y c h w ią ż e się z z a so b n o ś c ią w ó d o p a d o w y c h w so le p rz y n ie sio n e z n a d o cean u . O d ło żo n y to r f w ie rz c h o w in o w y je s t z w y k le słab o ro z ło ż o n y , w łó k n is ty o b a r w ie b r u n a t n e j. P o p ie ln o ś ć je g o w y n o s i 2— 4°/o, p H — 4,5— 5,5.
T o rfo w is k a w ie rz c h o w in o w e n a d a j ą s p e c y f ic z n y w y g lą d k r a jo b r a z o w i Ir la n d ii, sz c z e g ó ln ie n a zac h o d z ie teg o k r a ju , g d z ie c ią g n ą się d z ie s ią tk a m i k ilo m e tró w , z a jm u ją c z w a r te p o w ie rz c h n ie rz ę d u k ilk u d z ie s ię c iu ty s ię c y h a k a ż d a . N ie z w y k ło ść k r a j o b r a z u p o le g a n a ty m , że ty p o w e d la to r f o w is k je d n o s ta jn o ś ć b a r w y i m o n o to n n o ś ć p o w ie rz c h n i, w y n ik a ją c e z m a ło z ró ż n ic o w a n e g o , c ią g le teg o sa m e g o n a w ie lk ic h p r z e s tr z e n ia c h s k ła d u b o ta n ic z n e g o z b io ro w is k to rfo tw ó rc z y c h , z o s ta ją u w ie lo k r o tn io n e p rz e z p o f a lo w a n ie p o w ie r z c h n i. W iz u a ln ie to r fo w is k o s ta n o w i n ie p ła s k ą , g in ą c ą n a h o ry z o n c ie r ó w n in ę , le c z w z g ó rz a z a m y k a ją c e ze w s z y s tk ic h s t r o n w id n o k rą g . T e re n w z a się g u o k a p o k r y t y je s t je d n o s ta jn ą , b r u n a t n o - z i e lo n ą o k ry w ą r o ślin n o ś c i to r fo tw ó rc z e j, b e z d rz e w , k rz a k ó w czy k a m ie n i, z w y k le b e z z a b u d o w a ń lu b in n y c h o z n a k d z ia ła ln o ś c i c z ło w ie k a . U ro z m a ic e n ie m s ą n ie w ie lk ie z m ia n y b a rw y w szacie r o ś lin n e j w p o s ta c i j a ś n ie j
sz y c h p la m lu b p a s m w m ie js c a c h p rz e p ły w u w o d y . M ie jsc a ta k ie p o r a s ta ją w e łn ia n k i, tu r z y c e i sity , a m n ie j je s t w rz o s ó w czy b o ró w e k , co p o w o d u je w y stę p o w a n ie in te n s y w n ie js z e j z ie le n i n a tle b ru n a tn o - zie lo n e g o k r a jo b r a z u .
W śró d to r f o w is k lic z n ie w y s tę p u j ą ró ż n ie j w ie l
k o śc i je z io rk a i je z io ra o p o w ie rz c h n i od k ilk u m 2
