Wstęp
Introduction
Forty zewnętrznego pierścienia fortyfikacji poznańskich miały we- dług projektu Władysława Czarnec- kiego stanowić podstawę budowy pasma zieleni otaczającego miasto.
Decyzje planistyczne podejmowane po drugiej wojnie światowej spowo- dowały, że międzypola fortów co- raz ściślej wypełniały się zabudową, co ostatecznie uniemożliwiło stwo- rzenie ciągłego pasma zieleni. Jesz- cze w latach 90. XX w. powstawa- ły projekty zmierzające do powią- zania miedzy sobą 18 obiektów for- tecznych, tak aby stanowiły czytel- ny system, zgodnie z ideą ich histo- rycznego funkcjonowania. Plany te pozostały jednak na papierze. Po- wstające współcześnie opracowania z dziedziny planowania przestrzen- nego mogą zadecydować o stopniu czytelności zachowanych układów związanych z Twierdzą Poznańską oraz o ich funkcjonowaniu w krajo- brazie miasta.
Istniejące opracowania planistyczne
obejmujące tereny fortów zewnętrznego pierścienia
Spatial planning studies comprising the areas of the outer ring of the forts
Według opracowanego pod kie- rownictwem Władysława Czarnec- kiego w Wydziale Planowania i Roz- budowy Miasta, w 1934 roku planu ogólnego miasta Poznania miał po- wstać kolejny pierścień zieleni o sze- rokości 1000–1300 m. Zakładano, że będzie on opierać się na adapta- cji terenów fortecznych związanych z zewnętrznym pasmem fortyfika- cji [Czarnecki 1972]. Szosa okręż- na (droga rokadowa – Ring -Chausse) miała pełnić rolę promenady, spajają- cej cały pierścień. Zakładano nie tyl- ko adaptację stoków fortów, ale rów- nież wykupienie terenów w między- polach i zalesienie ich, o czym wspo- mina Czarnecki: pierścień ten [ziele- ni] przeprowadzi się wzdłuż dawne- go pasa rejonów fortecznych. Gdyby można przewidywać zalesienie pier- ścienia rezerwatów, Poznań otoczo- ny dookoła miasta lasami, uzyskałby idealne warunki zdrowotne, krajobra- zowe i ochronę od szalejących wia- trów zachodnich [Czarnecki, Płoń- czak 1936].
Wp ływ opr aco w ań z dziedzin y plano w ania prz estrz ennego na funk cjono w anie obiektó w fo rteczn ych w kr ajobr azie miasta Agnieszk a Wilk aniec, Maria Chojnack a
The Effect of Spatial
Planning Studies
on the Functioning
of Fortification
Facilities in the
Urban Landscape
42
4/2009Niestety, projekty urbanistycz- ne powstałe w okresie międzywo- jennym, które wyznaczyły kierunek rozwoju współczesnego miasta, nie zachowały się do dzisiaj, spłonę- ły w 1945 roku podczas wyzwala- nia miasta [Czarnecki 1972]. Z tego powodu po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku rozpoczę- to opracowywanie nowych planów ogólnych dla miasta. Koncepcje pro- jektowe zawarte w pierwszych po- wojennych planach były w dużym stopniu zbieżne z wizją rozwoju mia- sta przedstawioną w planach przed- wojennych. Jest to związane z fak- tem, iż pracami nad nowymi planami kierowali członkowie przedwojenne- go zespołu Władysława Czarneckie- go, inżynierowie Płończak i Toma- szewski (inż. Płończak podczas pra- cy nad planem z 1934 roku zajmo- wał się szczegółowym opracowa- niem rozwiązań związanych z syste- mem zieleni miejskiej). Również ten plan zakładał kontynuację rozwoju zieleni miejskiej zgodną z modelem opracowanym przez Czarneckiego.
Mimo to nie rozpoczęto nadal prac nad całościową realizacją pierścienia zieleni, opartego na obwodzie fortów zewnętrznych. Dopuszczono tak- że do degradacji kilku obiektów for- tecznych (czterech fortów zewnętrz- nych: IV, IVa, V, VIa i Cytadeli, Re- duty Fortów Radziwiłła i Grolmana), które całkowicie lub częściowo ro- zebrano. W dawnych rejonach for- tecznych przeprowadzono dolesie- nia jedynie w sąsiedztwie Fortu VIIa na Marcelinie oraz Fortu IIIa na Mi-
łostowie (stanowiące raczej próbę związania lotnych piasków, tworzą- cych występujące na tych obszarach wydmy a nie planową realizację ko- lejnego pierścienia zieleni). Poza tym kontynuowano prace nad zagospo- darowywaniem klinów zieleni. Osta- tecznie zrezygnowano z tworzenia pierścienia zieleni związanego z for- tami zewnętrznymi na etapie opraco- wywania planu ogólnego zagospoda- rowania przestrzennego, zatwierdzo- nego w roku 1962 [Czarnecki 1972].
W kolejnych opracowywa- nych dla Poznania ogólnych pla- nach zagospodarowania przestrzen- nego, zatwierdzanych w latach 1966 i 1975 teren fortów klasyfiko- wano jako zieleń (w planie z 1966 jako zieleń leśną). Deklarowano także kontynuację dawnych zało- żeń związanych z kształtowaniem klinowo -pierścieniowego systemu zieleni miejskiej z centralnym punk- tem tego układu – parkiem na Cyta- deli. Jednak szczegółowe wskazania zawarte w planie z 1966 roku, doty- czące poszczególnych obiektów sta- ły w sprzeczności z generalnymi za- łożeniami. Na dawnych działkach fortecznych zajmowanych przez for- ty zewnętrznego pierścienia dopusz- czano możliwość wprowadzenia za- budowy, przeznaczono je również na cele niezwiązane z zielenią takie jak: rezerwa terenu pod kompostow- nię śmieci (Fort I, VIIa), bazy budow- lane (Fort II), intensywną zabudowę mieszkaniową, parkingi, stacje dys- trybucji paliw (Fort IIa), garaże (Fort VIIa). Na kilku obiektach zakłada-
no „likwidację zabudowy po peł- nej amortyzacji technicznej” – in- nymi słowy zniszczenie istniejącej, zabytkowej tkanki budowlanej for- tów [Plan ogólny zagospodarowa- nia przestrzennego miasta Poznania 1966]. Podobne decyzje planistycz- ne zostały podjęte w planie z 1975 roku. Oba plany zawierały koncep- cje intensywnego zagospodarowa- nia międzypól poszczególnych for- tów, co ostatecznie zamykało moż- liwość realizacji pierścienia zieleni w oparciu o dawne rejony forteczne.
W planie z 1975 roku m.in. zakła- dano przeznaczenie wolnych jesz- cze od zabudowy terenów między- pól oraz niektórych działek fortecz- nych na: koncentrację przemysłu, składu i baz (rejon Fortu Ia, II, VI), mieszkalnictwo o różnym stopniu intensywności (rejony Fortu IIa, IVa, V, Va, VIIa, IX), koncentrację usług (Fort VIIIa). Na zieleń oraz tereny sportowo -rekreacyjne przeznaczono tereny fortów położonych w obrębie klinów zieleni (Forty III, IVa, VIa) lub tych, które mogły pełnić rolę terenów rekreacyjnych dla osiedli mieszkanio- wych (V, IXa) [Plan ogólny zagospo- darowania przestrzennego miasta Po- znania 1975].
Ostatecznie stoki kilku spośród fortów zostały zaadaptowane na par- ki, obsługujące sąsiadujące z nimi osiedla mieszkaniowe. Taki sposób zagospodarowania objął teren for- tów: IIa, VIIIa oraz IXa.
Wizja stworzona w latach 30.
XX wieku przez zespół kierowany przez Czarneckiego, okazała się bar-
dzo trwałą i powracała jeszcze kil- kakrotnie w opracowaniach plani- stycznych. Szczególnie wyraźny po- wrót do dawnych koncepcji urbani- stycznych zakładających wykorzy- stanie obwodu fortów zewnętrznych jako podstawy kolejnego pierście- nia zieleni dał się zauważyć na po- czątku lat 90. XX w. Miało to zwią- zek miedzy innymi ze wzrostem za- interesowania budowlami fortyfika- cyjnymi, upowszechniającym się przekonaniem o ich wysokiej warto- ści historycznej, a także z dostrzeże- niem wartości przyrodniczych zwią- zanych z niektórymi spośród tych obiektów. W tym okresie istniały już także prawne podstawy ochrony obiektów fortyfikacyjnych. W roku 1983 forty zewnętrznego pierście- nia wpisano do rejestru zabytków.
Zaczęły pojawiać się opracowa- nia dotyczące ochrony, konserwa- cji i zagospodarowania pozostało- ści twierdzy fortowej. Dwa opraco- wania powstałe w 1992 roku Pier- ścień forteczny – twierdza fortowa.
Studium ochrony Konserwatorskiej XIX -wiecznego systemu fortyfikacji Poznania [Gurawski, Wojciechowski 1992] oraz w 1993 roku Pasmo eko- logiczne XIX -wiecznych umocnień fortecznych Poznania (analiza moż- liwości projektowo -realizacyjnych) [Paszkowiak 1993], przewidywa- ły powiązanie pasmem zieleni za- drzewionych terenów działek for- tecznych, które do tej pory stanowi- ły izolowane „zielone wyspy”, zato- pione w morzu zabudowy. Koncep- cja opracowana przez Gurawskie-
go i Wojciechowskiego (1992) za- kładała również ściślejsze niż do tej pory spojenie pierścienia zieleni po- wstałego na miejscu wewnętrznego pierścienia fortyfikacji. Ze względu na istnienie zabudowy w międzypo- lach fortów nie jest możliwe powią- zanie terenów poszczególnych for- tów pasmem zieleni o znacznej sze- rokości. W związku z tym współcze- sne opracowanie zakłada połączenie zadrzewionych obszarów fortów pa- smem zieleni związanym z ciągami komunikacyjnymi. Częściowo wyko- rzystane są do tego celu dawne dro- gi rokadowe, przy których zachowa- ły się historyczne zadrzewienia ma- skujące. W obu koncepcjach zakła- dano również funkcjonalne powiąza- nie obiektów: połączenie ich obwo- dowo systemem ścieżek rowerowych i ciągów spacerowych oraz przezna- czenie pomieszczeń w poszczegól- nych obiektach i terenu działek for- tecznych na cele muzealne, zwią- zane z kulturą, rekreacją i sportem, ewentualnie inne funkcje niekoli- dujące z zakładanym rekreacyjnym, charakterem całego pasma.
W latach 90. XX w. zaczęto zwracać uwagę na walory przyrod- nicze związane z fortami zewnętrz- nego pierścienia, przyczyniły się do tego badania zoologiczne i bota- niczne, realizowane głównie przez Polskie Towarzystwo Ochrony Przy- rody „Salamandra”. Przede wszyst- kim dzięki staraniom towarzystwa w 1994 roku cztery spośród fortów (Forty: I, IIIa, V, VIIIa) zyskały status użytków ekologicznych.
Studium uwarunkowań i kie- runków zagospodarowania prze- strzennego miasta Poznania uchwa- lone w 1994 roku wysuwało licz- ne postulaty zmierzające do objęcia ściślejszą ochroną fortów i związa- nej z nimi zieleni, a także powiąza- nia ich z systemem zieleni miejskiej.
Duże znaczenie przypisano w stu- dium walorom przyrodniczym for- tów, proponowano utworzenie ko- lejnych trzech użytków ekologicz- nych obejmujących teren fortów Ia, II i IIa, głównie ze względu na wy- stępowanie w nich zimowisk nieto- perzy oraz możliwości rozszerzenia sieci ECONET. W Studium (1994) za-
Ryc. 1. Wolne od zabudowy przedpole Fortu I, przeznaczone w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania (2008) na zabudowę rezydencjonalną
Fig. 1. Open space next to Fort I. Area designed in Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania (2008) for residential housing
44
4/2009warto następujące postulaty związa- ne z ochroną i wykorzystaniem ist- niejącej zieleni, związanej z obiek- tami fortyfikacyjnymi i wojskowymi:
objęcie ochroną i uzupełnienie alei (towarzyszących dawnym drogom fortecznym) przy ul. Bułgarskiej, Le- chickiej i Lutyckiej, Czechosłowac- kiej, Fortecznej, Jugosłowiańskiej;
ochronę śladów zieleni towarzyszą- cej zespołom koszarowym; uczy- telnienie dzięki układom zieleni lo- kalizacji nieistniejących redut for- tów wewnętrznego pierścienia for- tyfikacji: Reduty Czecha (Redita For- tu Roon – jedyna częściowo zacho- wana), Przemysła (bastion Grolman), Radziwiłła i Marcinkowskiego (Fort Rauch); kompozycyjne łączenie zie- leni poszczególnych fortów a także przeznaczenie pod „zieleń urządzo- ną” terenu Fortu VII i terenu pomię- dzy ulicami Umultowską i Naramo- wicką, a więc obszaru Fortu V. Stu- dium zakłada także powiązanie tere- nów fortów z klinami zieleni: Fortów III i IIIa z klinem związanym z dolina- mi Cybiny i Głównej, Fortu IVa z kli-
nem doliny Warty, Fortu VIa z klinem golęcińskim oraz fortu VIIa z projek- towanym klinem zieleni obejmują- cym teren Lasku Marcelińskiego i do- linę Strumienia Junikowskiego. Mimo wysuwanych postulatów nie plano- wano znaczącego rozszerzenia tere- nów zieleni związanych z działkami fortecznymi.
Obowiązujące opracowania planistyczne
Contemporary spatial planning studies
Nowo uchwalone Studium uwarunkowań i kierunków zagospo- darowania przestrzennego miasta Po- znania (2008) przewiduje ochronę obiektów fortecznych w granicach ich działek (sankcjonowane są przy- padki uszczuplania powierzchni działek, które miały miejsce w prze- szłości). Zakłada się, że: w przypad- ku fortów ochrona obejmuje wszyst-
kie elementy dzieła fortyfikacyjnego (budowle kubaturowe, nasypy ziem- ne, zieleń forteczną), bez możliwo- ści wprowadzania na ich teren no- wej. Postuluje się wyeksponowanie całego XIX -wiecznego systemu forty- fikacji poprzez uczytelnienie układu dawnych dróg rokadowych, w tym także poprzez wytworzenie alterna- tywnych połączeń podbudowanych zielenią” oraz „zachowanie systemu pomocniczych obiektów i urządzeń militarnych. Działki forteczne zosta- ły również zaznaczone jako prze- znaczone do objęcia ochroną przy- rodniczą w ramach programu Na- tura 2000, dwa spośród fortów (IVa i V) posiadają nadal status użytków ekologicznych. Poza tym w Studium deklaruje się kontynuację koncep- cji klinowo -pierścieniowego syste- mu zieleni dla Poznania, opracowa- nej przez prof. Władysława Czarnec- kiego i Adama Wodziczkę. Zapis ten jednak dotyczy jedynie klinów ziele- ni oraz samych działek zajmowanych przez forty zewnętrznego pierście- nia. Nie planuje się jakiegokolwiek rozszerzania terenów zieleni zwią- zanych z fortami o tereny przyległe, jak to miało miejsce w planie opra- cowanym przez Władysława Czar- neckiego. Tereny wolnych jeszcze międzypól są w całości przeznacza- ne pod zabudowę. Do tej pory wolne od zabudowy pozostawały zajmowa- ne przez uprawy rolne tereny przyle- gające do fortów I, Ia i II, usytuowa- nych w południowej części miasta (ryc. 1, 2). Tereny te w nowym Stu- dium i aktualnie obowiązujących
Ryc. 2. Przedpole Fortu II, przeznaczone w Miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego terenów Poznańskiego Centrum Logistycznego Franowo-Żegrze w Poznaniu (2008) na zabudowę obiektów produkcyjnych, składów i magazynów oraz zabudowę usługową Fig. 2. Foreground of Fort II, designed in Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów Poznańskiego Centrum Logistycznego Franowo-Żegrze w Poznaniu (2008) for industrial and service buildings
planach miejscowych zagospodaro- wania przestrzennego [Miejscowy plan zagospodarowania przestrzen- nego terenów Poznańskiego Cen- trum Logistycznego Franowo -Żegrze w Poznaniu 2008] przeznaczone są pod zabudowę. Niezabudowane natomiast pozostaje otoczenie fortów położonych w obrębie klinów ziele- ni: III (teren Wielkopolskiego Ogro- du Zoologicznego), IVa (przylegają- cy do doliny Warty) oraz VIa (teren klina golęcińskiego).
Obowiązujące plany miejsco- we zagospodarowania przestrzen- nego obejmują tereny siedmiu spo- śród osiemnastu fortów zewnętrz- nych: Ia i II [Miejscowy plan zago- spodarowania przestrzennego tere- nów Poznańskiego Centrum Logi- stycznego Franowo -Żegrze w Po- znaniu 2008], III [Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego
„Malta” 2002], IVa [Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego obszaru „Wilczy Młyn” w Poznaniu 2000], V [Miejscowy plan zagospo- darowania przestrzennego „Za for- tem” 2002], VIIa [Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego
„Marcelin” 2001], VIII [Miejscowy plan zagospodarowania przestrzen- nego terenów położonych przy sta- dionie miejskim w rejonie ulic Pta- sia, Bułgarska w Poznaniu 2006]. Je- den z obowiązujących planów odno- si się do terenu bezpośrednio przy- legającego do fortu VII [Miejscowy plan zagospodarowania przestrzen- nego dla terenu zabudowy usługo- wej przy alei Polskiej w Poznaniu
2006], nie obejmując samego obiek- tu swoim zakresem. Forty zostały w planach miejscowych zaklasyfi- kowane jako tereny zieleni, z funk- cją usługową w pomieszczeniach fortów, objęte ochroną konserwator- ską. W przypadku Fortu V postuluje się utworzenie na jego terenie parku dydaktyczno -rekreacyjnego. Na te- renie pozostałych obiektów zakłada się ochronę istniejącej zieleni oraz nie dopuszcza się na nowej zabudo- wy a jedynie adaptację istniejących budowli fortecznych na cele zgodne z wymogami konserwatorskimi. Zie- lenią otoczone są dwa obiekty poło- żone w klinach zieleni: Fort III, bę- dący częścią ogrodu zoologicznego oraz IVa, będący częścią użytku eko- logicznego „Wilczy Młyn” (ryc. 3).
Poza tym na zieleń przeznaczone są w większości przypadków jedy- nie same działki forteczne. Plan miej- scowy zagospodarowania przestrzen- nego terenów Poznańskiego Cen- trum Logistycznego Franowo -Żegrze w Poznaniu (2008) przewiduje oto- czenie fortów Ia i II terenami obiek- tów produkcyjnych, składów i ma- gazynów, zabudową usługową oraz
terenami zabudowy usługowej z do- puszczeniem obiektów produkcyj- nych, składów i magazynów. Przewi- duje się jedynie niewielki powierzch- niowo fragment zieleni urządzonej przy wjeździe do Fortu II oraz nasa- dzenia alejowe przy nowo projekto- wanych drogach. Podobnie przy po- zostałych objętych planami fortach nie przewiduje się powiększania po- wierzchni związanej z nimi ziele- ni na tereny przyległe, sankcjonuje się jedynie istniejące tereny zieleni.
Wpływ opracowań planistycznych
na funkcjonowanie w krajobrazie miasta obiektów fortecznych
Impact of spatial planning studies on landscape values of the forts
Dzięki istnieniu pruskich for- tyfikacji wewnętrznego pierścienia możliwe było powstanie reprezen-
Ryc. 3. Masyw zieleni Fortu IVa, przylegającego do doliny Warty Fig. 3. Greenery connected with Fort IVa, situated next to the Warta valley
46
4/2009tacyjnego pasma zieleni, otaczają- cego centrum miasta, będącego jed- nym z pierwszych elementów świa- domie kształtowanego, spójnego sys- temu zieleni miejskiej. Pierścień for- tów zewnętrznych stwarzał możli- wość rozwoju tego układu. Niestety szansa ta nie została wykorzystana.
W system zieleni miejskiej włączo- no teren Cytadeli, który stanowi dziś niezwykle ważny element tego sys- temu spajający ze sobą kliny zieleni i pierścień plant powstały na miej-
scu wewnętrznego pasma umoc- nień XIX -wiecznych. W niewielkim stopniu został wykorzystany poten- cjał związany z istnieniem zieleni towarzyszącej fortom zewnętrznego pierścienia. Parki miejskie założono na stokach trzech spośród osiemna- stu obiektów (forty IIa, VIIIa, IXa), je- den z fortów (Fort III) włączono w ob- ręb Ogrodu Zoologicznego, Fort IIIa stanowi część terenów zieleni zwią- zanych z cmentarzem na Miłosto- wie. Pozostałe obiekty są spontanicz- nie wykorzystywane przez miesz- kańców miasta jako tereny space- rowe, co świadczy o potrzebie włą- czania ich w system zieleni miejskiej.
Zieleń związana z fortami przybie- ra dzisiaj kształt izolowanych wysp, rozproszonych w morzu zabudo- wy (ryc. 4, 5). Element dawniej wią- żący je ze sobą, jaki stanowiła zie- leń towarzysząca drogom fortecz- nym ulega degradacji. Zadrzewie- nia przy dawnych drogach fortecz- nych wycinane są w związku z po- szerzaniem tras komunikacyjnych, obumierają, na skutek wieku, zmiany warunków wodnych, zanieczyszcze-
nia powietrza i gleby. Podejmowane od lat 60. XX wieku działania plani- styczne spowodowały, że został za- przepaszczony potencjał związany z istnieniem na terenie Poznania du- żych powierzchniowo niezabudowa- nych terenów zajmowanych dawniej przez rejony ograniczeń fortecznych zewnętrznego pierścienia fortyfika- cji. W obecnie powstających opra- cowaniach planistycznych ostatecz- nie sankcjonuje się ten stan rzeczy, przeznaczając tereny międzypól for- tów zajmowane dotąd przez tereny rolnicze pod zabudowę. Uniemożli- wi to zrealizowanie chociażby czę- ściowo planów utworzenia kolejnego ciągłego pierścienia zieleni i utrwa- li funkcjonowanie poszczególnych fortów jako odseparowanych od sie- bie niewielkich powierzchni ziele- ni. Zmniejsza to również ekspozy- cję krajobrazową obiektów fortecz- nych. W 1936 roku Władysław Czar- necki tak pisał o roli fortów i ich zie- leni w krajobrazie miasta: W Pozna- niu dla maskowania fortów zewnętrz- nych potrafiono wytworzyć skupiny zalesione, z których niejedne prze- trwały do dni dzisiejszych, urozma- icając smutny jednostajny krajobraz równiny wielkopolskiej [Czarnec- ki, Płończak 1936]. Wpływ obiek- tów zewnętrznego pierścienia for- tyfikacji na krajobraz miasta został zredukowany w wyniku powstania zabudowy w bezpośredniej blisko- ści dzieł fortyfikacyjnych. Ekspansja zabudowy w dawnych rejonach for- tecznych spowodowała zmniejsze- nie oddziaływania widokowego po-
Ryc. 5. Fort IIa stanowiący wyspę zieleni w morzu zabudowy
Fig. 5. Fort IIa constituting a green island among the buildings
Ryc. 4. Teren Fortu Va i bloki mieszkalne usytuowane na jego stoku
Fig. 4. Area of Fort Va and blocks of flats situated on a fortification slope
szczególnych obiektów, które zostały całkowicie lub częściowo zasłonię- te. Zabudowa pojawiająca się w mię- dzypolach, zajęła przedpola ekspo- zycji krajobrazowej fortów i unie- możliwiła eksponowanie tych obiek- tów w widokach, zarówno od strony przedpola jak i miasta. Mimo, że po- szczególne forty zajmują wyniesione punkty terenowe, otoczenie ich wy- soką zabudową spowodowało, że ich położenie jest często trudne do zlo- kalizowania. Pozostawienie wol- nych przedpól fortów umożliwiłoby pokazanie, w jaki sposób oddziały- wały na krajobraz w okresie, kiedy posiadały wartość bojową. Pozosta- wienie odsłoniętych międzypól ma duże znaczenie dydaktyczne, ponie- waż przyglądając się obiektom oto- czonym ściśle zabudową, trudno jest zrozumieć, w jaki sposób funkcjono- wały. Dawniej z pewnością istniały również powiązania widokowe po- między poszczególnymi ogniwami zewnętrznego pierścienia fortyfika- cji, które uległy zatarciu.
Fotografie wykonała A. Wilkaniec.
Photographs by A. Wilkaniec.
Agnieszka Wilkaniec Maria Chojnacka Katedra Terenów Zieleni
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Department of Green Areas
The Poznań University of Life Sciences
Literatura
1. Czarnecki J., 1972, Ewolucja sys- temu zieleni Poznania, Miasto nr 6, Organ Urbanistów Polskich, Warsza- wa.
2. Czarnecki W., Płończak T., 1936, Lasy miejskie w planie zabudowania Poznania [w:] „Więcej lasów Pozna- niowi”, Materiały Towarzystwa Mi- łośników Miasta Poznania, Poznań.
3. Gurawski J., Wojciechowski P., 1992, Pierścień forteczny – twierdza fortowa. Studium ochrony konserwa- torskiej XIX -wiecznego systemu for- tyfikacji Poznania, t. 2.
4. Miejscowy plan zagospodaro- wania przestrzennego dla terenu za- budowy usługowej przy alei Polskiej w Poznaniu, 2006, Miejska Pracow- nia Urbanistyczna, Poznań.
5. Miejscowy plan zagospodarowa- nia przestrzennego „Malta”, 2002, Miejska Pracownia Urbanistyczna, Poznań.
6. Miejscowy plan zagospodarowa- nia przestrzennego „Marcelin”, 2001, Miejska Pracownia Urbanistyczna, Poznań.
7. Miejscowy plan zagospodaro- wania przestrzennego „Za fortem”, 2002, Miejska Pracownia Urbani- styczna, Poznań.
8. Miejscowy plan zagospodarowa- nia przestrzennego terenów położo- nych przy stadionie miejskim w re- jonie ulic Ptasia, Bułgarska w Pozna- niu, 2006, Miejska Pracownia Urba- nistyczna, Poznań.
9. Miejscowy plan zagospodaro- wania przestrzennego terenów Po- znańskiego Centrum Logistycznego Franowo -Żegrze w Poznaniu, 2008, Miejska Pracownia Urbanistyczna, Poznań.
10. Miejscowy plan zagospodarowa- nia przestrzennego obszaru „Wilczy Młyn” w Poznaniu, 2000, Miejska Pracownia Urbanistyczna, Poznań.
11. Paszkowiak J., 1993, Pasmo eko- logiczne XIX -wiecznych umocnień fortecznych.
12. Plan ogólny zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania, 1966, Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania; Wydział Budownic- twa, Urbanistyki i Architektury MPU.
13. Plan ogólny zagospodarowa- nia przestrzennego miasta Pozna- nia, 1975, Wojewódzki Zarząd Miast i Osiedli Wiejskich; Biuro Pla- nowania Przestrzennego Poznania.
Analiza możliwości projektowo- -realizacyjnych. Opracowanie Miej- skiej Pracowni Urbanistycznej, Po- znań.
14. Studium uwarunkowań i kierun- ków zagospodarowania przestrzen- nego miasta Poznania, 1994, Miejska Pracownia Urbanistyczna, Poznań.
15. Studium uwarunkowań i kierun- ków zagospodarowania przestrzen- nego miasta Poznania, 2008, Miejska Pracownia Urbanistyczna, Poznań.