Krystyna Gagoś
Intensywność a wyniki finansowe
państwowych gospodarstw rolnych
w województwie lubelskim
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 6, 199-228
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A
L U B L I N — P O L O N I A
VOL. VI, 13 SECTIO H 1972
I n s t y t u t E k o n o m i k i P r o d u k c j i W y d z i a ł E k o n o m i c z n y U M C S
K r y s t y n a G A G O S
Intensywność a wyniki finansowe państwowych gospodarstw rolnych w województwie lubelskim
Уровень интенсивности и финансовые факторы в Государственных сельскохозяйственны х предприятиях Люблинского воеводства
T he L ev el of In ten sity and th e F in an cial R esu lts of S ta te A gricu ltu ral Farm s in th e L ublin P rovin ce
W STĘP
W zrost liczby ludności, u rb an izacja i uprzem ysław ianie k ra ju , budo w a now ych osiedli m ieszkaniow ych, kolei oraz dróg prow adzą do zm niej szania pow ierzchni użytków rolnych przyp adający ch na jednego m iesz kańca. W 1946 r. na 1 m ieszkańca przy p adało w naszym k ra ju 0,81 ha użytków rolnych, n atom iast w 1970 r .1 obszar ten uległ zm niejszeniu do 0,60 ha, czyli o 26%. Oznacza to, że bez w zrostu produkcji z jed n o stk i pow ierzchni oraz p rzy tem pie w zrostu m niejszym niż tem po p rzy ro stu ludności, ro zm iary p ro d u k cji rolniczej na jednego m ieszkańca m uszą u le gać obniżeniu. P rzyspieszenie w zrostu p rodukcji z 1 h a u żytk ów ro lny ch m ożna osiągać przez inten sy fik ację rolnictw a. P ro blem in te n sy fik a cji ro ln ictw a znacznie w ykracza poza ram y samego roln ictw a, je st to p ro blem dotyczący całej gospodarki narodow ej.
P rzy jęcie w polityce gospodarczej k ieru n k u zm ierzającego do in ten syfikacji ro ln ictw a oznacza konieczność takiego podziału dochodu n a rodowego, jak i zapew ni w a ru n k i do rep ro d u k cji rozszerzonej w ro ln ic tw ie zarów no od stro n y przychodów pieniężnych, jak i potrzebnych ro l nictw u środków produkcji. W yn ik ają stąd daleko idące konsekw encje
dla polityki cen na p ro d u k ty ro lne i środ ki pro duk cji dla roln ictw a. Dla zabezpieczenia w arun k ów in ten sy fik acji od stro n y m ateriało w ej nieod zowna jest do stateczn ie szybka rozbudow a p rzem ysłu środków produkcji dla roln ictw a.
Do cało k ształtu w a ru n k ó w w zakresie in ten sy fik acji ro ln ictw a ko nieczne je s t d okonanie szczegółowej oceny istniejącego poziom u in te n syw ności gospodarstw rolnych i jej ten d en cji rozw ojow ych w poszcze gólnych rejo n a ch k ra ju . O cena ta k a pozwoli na o kreślenie poziom u roz w oju ro ln ictw a w dan ym re jo n ie k ra ju oraz stw orzy podstaw ę do poli ty k i gospodarczej i p rac y służby ro ln ej w poszczególnych rejo nach k raju .
1. M ETO DY O K R E ŚL A N IA PO ZIO M U IN T EN SY W N O ŚC I G O SPO D A R STW ROLNYCH
Obok szczupłości d anych sta ty sty c z n y ch jedną z pow ażnych tru d ności w b adaniach nad intensyw nością ro ln ictw a je st b rak popraw nej i p rostej m etod y o k reślan ia poziom u intensyw ności. Ekonom iści rolni sto su ją w swoich b adan iach przew ażnie m etodę in d u k cy jn ą albo też łącznie m etodę in d u k cy jn ą z dedukcyjną.
H istorycznego przeglądu m etod określania poziom u intensyw ności do konał J. O kuniew ski, za którym przytoczym y poglądy niek tó ry ch autorów polskich i zag ran iczn ych .13 W lite ra tu rz e ekonom iczno-rolniczej spoty ka m y różne d efin icje i m etody w zakresie badań określenia poziomu in te n syw ności gospodarstw rolnych.
W d ru g ie j połowie XIX w. rosyjski ekonom ista ro ln y A. Liudogow - s k i j 2 podjął jed n ą z pierw szych prób określania poziomu intensyw ności gospodarstw roln y ch. P isał on: „intensyw ność system u gospodarczego o k reśla się ilością zastosow anej p rac y i k a p ita łu na danej pow ierzchni ziem i”. R ozróżniał on przy ty m n a k ła d y pieniężne i w n atu rze. T. Goltz 3 przez pojęcie poziom u intensyw ności rozum ie stosunek k a p ita łu g ru n towego (do k tórego wlicza w artość ziemi, m elioracji i budynków ) do kapitału obrotow ego lub k ap ita łu obrotow ego do ren ty gruntow ej. F. A ereboe uważa, że intensyw ność gospodarstw a rolniczego m ożna okreś lić przy pom ocy opisu n a tu ra ln y c h cech. S tw ierdza on, że jed y n ie n a !a j . O k u n i e w s k i : I n t e n s y w n o ś ć i p o z i o m p r o d u k c j i w g o s p o d a r stw a c h
ch ło pskic h, PW RiL, W arszaw a 1959.
2 A. L i u d o g o w s k i : O s n o w y s i e l s k o c h o z i a j s t w i e n n o j e k o n o m i i i s z c z e to -
w o d s t w a . O m aw ian e przez S t u d e n s k i e g o (’'Oczerki sielsk och oziajstw ien n oj ek o n o m ii”, M oskw a 1925).
In ten syw n ość a w yniki fin an sow e p ań stw ow ych gospodarstw... 201 k ład p racy i środków p rodukcji na d aną pow ierzchnię ziem i może być w skaźnikiem poziomu intensyw ności gospodarstw a rolnego. J e st on zwo lenn ik iem określania poziom u nakładów w m ierniku n a tu ra ln y m (a nie w pieniężnym ), gdyż uważa, że jedynie środki produkcji w spom agają pracę w procesie produ kcy jn y m .
W edług A e re b o e 4 problem w yżyw ienia ludności jest nie ty le p ro blem em ziemi, co problem em stojących do dyspozycji człowieka środków, m etod p racy i um iejętności ich zastosow ania. To zastosow anie zależy przede w szystkim od w iedzy, chęci i pilności szerokich w arstw n arodu zajm ujących się rolnictw em . Podobny do F. Aereboe p u n k t w yjścia w badaniach nad intensyw nością spotykam y u E. L au ra.5 W skaźniki poziomu intensyw ności w m iernik u pieniężnym odsuwa on na dalszy plan, na pierw szym m iejscu staw ia w skaźniki n atu raln e. E. L aur w pro w adził pojęcie intensyw ności kapitałochłonnej i pracochłonnej, a w y korzystując m ateriał em piryczny o party na rachunkow ości gospodarstw rolnych, opracow ał m etodę badań poziomu intensyw ności, posługując się głów nie w skaźnikam i n atu ra ln y m i. Pew ne w skaźniki w artościow e E. L aur tra k tu je jako w skaźniki pomocnicze.
W sw ym system ie p u nktow ym E. L aur dał w yraz poglądowi, że sa m a wysokość n akładów nie może być m iarą poziomu intensyw ności, gdyż nie w szystkie gospodarstw a, k tó re m ają wysokie n akład y pieniężne są intensyw ne. Nie zawsze bowiem w ysokie nakład y są celowe i w pełni w ykorzystane.
W odróżnieniu do E. L au ra, T. B rin k m a n n 6 za główną podstaw ę określania poziomu intensyw ności uw ażał n ak łady pieniężne na pracę i środki p rodukcji w raz z ich oprocentow aniem w odniesieniu do jed nostki pow ierzchni. T. B rin k m an n uważa, że na poziom intensyw ności gospodarstw rolnych zasadniczy w pływ ma rozwój gospodarki narodow ej i p istępu technicznego oraz indyw idualność kierow nika gospodarstw a. T w ierdzi on, że im przedsiębiorca ro ln y jest lepszym specjalistą, tym in ten sy w n iej może prowadzić gospodarstwo.
B. S a g a w e 7 i F. W a te rs tra d t8 podjęli próbę określania poziom u in 4 F. A e r e b o e : A ll g e m e i n e la n d w irts c h a ftlic h e B e tr ie b s le h r e , B erlin 1912 5 E. L a u r : U n ters u ch u nge n ü b e r den E in fluss st e ig e n d e r I n t e n s i t ä t au f den
R e in e r t r a g d er l a n d w i r t — schaftlichen B etriebe. „B erichte über L a n d w ir tsc h a ft”,
Band VI, H eft 4, B erlin 1927.
8 T. B r i n k m a n n : Die Ö k o n o m ie des l a n d w i r ts c h a f li e h e n B e tr i e b e s im
G ru n d riss d e r S o zja le k o n o m ie , T übingen 1922.
7 B. S a g a w e : Die S ta tis tische M ethode und ihr W e r t fü r die W i r ts ch a ftleh re
d e s L a n d b a u e s, „A rch iw fü r ex a c te W irtsch aftforsch u n g”, Band 6, H eft 1, Jena 1914.
8 F. W a t e r s t r a d t : Des G e s e t z v o m a b n e h m e n d e n B o d e n e r tr a g im L a n d
tensyw ności gospodarstw drogą pośrednią, za podstaw ę oznaczania po ziomu in tensyw ności p rzy jęli pracochłonność u p raw y poszczególnych roślin i ich udział w s tru k tu rz e zasiewów. Jednocześnie uw ażali, że w raz ze w;zrostem udziału w s tru k tu rz e zasiewów roślin pracochłonnych od pow iednio w z rastają w gospodarstw ie n a k ła d y środków produkcji.
A uto rzy ci, o p ierając się na m ate ria le em pirycznym , u stalili odpo w iednie w skaźniki in tensyw ności dla poszczególnych g ru p roślin. P u n k tem w yjścia jest pracochłonność p ro du kcji zbóż, k tó rą p rzy jęli za jeden i porów nując n a k ła d y p racy na inne ro ślin y w stosunku do zbóż o trzy m ali odpow iednie w skaźniki intensyw ności. Sum a iloczynów uzyska nych z przem nożenia procentow ego udziału poszczególnych g ru p roślin w s tru k tu rz e zasiew ów przez u stalo n e w skaźniki d aje ogólny poziom in tensyw ności dla całego gospodarstw a.
Z now szych opracow ań niem ieckich naw iązujących bezpośrednio do pow yższej m etody w ym ienić należy dalsze jej udoskonalenie przez G. B lo h m a 9, k tó ry prow adząc b ad an ia nad pracochłonnością u p raw y po szczególnych g ru p ro ślin i gałęzi hodow li skorygow ał i uzupełnił w skaź niki F. W aterstrad ta. G. Blohm p rzyjął za p u n k t w yjścia pracochłon ność u p raw y ziem niaków i z nim i porów nyw ał inne g ru p y roślin. W skaź niki p rzy jęte przez G. Blohm a bardziej praw idłow o odzw ierciedlają p ra cochłonność u p raw y poszczególnych roślin, a ponadto uw zględ niają pro dukcję zwierzęcą. Sposób w yliczania ogólnego w skaźnika intensyw ności gospodarstw a jest u G. Blohm a tak i sam jak u F. W a te rstra d ta .
W śród polskich ekonom istów rolnych S. M oszczeński10, W. Schram m W. P o n ik o w sk i12, R. M a n te u ffe l13 i B. K o p e ć 14 zajm ow ali się zagad nieniem intensyw n ości i w nieśli do teo rii intensyw ności nowe m yśli. S. Moszczeński rozróżnia pojęcie intensyw ności absolutnej, przez co rozu m ie bzew zględną wysokość nakładów na jed n ostkę pow ierzchni ziemi oraz in tensyw ności w zględnej, k tó rą o kreśla stosunek nakładu do w a r tości ziemi. Z daniem S. M oszczeńskiego, intensyw ność w zględna w ska zuje czy gospodarstw o w d anym okresie czasu z uw zględnieniem w a ru n ków m iejscow ych i ogólnych jest prow adzone in ten sy w n ie czy e k ste n sywnie. S. M oszczeński rozróżnia cechy intensyw ności oraz m iern ik i in 9 G. B l o h m : A n g e w a n d t e la n d w i r t s c h a f t l i c h e b B e tr i e b s l e h r e , B erlin 1957. 10 S. M o s z c z e ń s k i : R a c h u n k o w o ś ć g o s p o d a r s tw w ie j s k ic h , W arszaw a 1947. 11 W. S c h r a m m : I n t e n s y w n o ś ć i p r o d u k c y j n o ś ć n a sz e g o r o l n ic t w a , „R ocz n ik i N auk R o ln iczy ch ”, t. 75, seria G, z. 1, W arszaw a 1957.
12 W. P o n i k o w s k i: D ochód c z y s t y i je g o s k ł a d n ik i ja k o m i a r y p o w o d z e
nia k i e r u n k ó w w y t w ó r c z o ś c i r o ln ic ze j, W arszaw a 1926.
13 R. M a n t e u f f e l : I n t e n s y w n o ś ć p r o d u k c j i a in t e n s y w n o ś ć org aniza cji, „Za ga d n ien ia E k on om ik i R o ln e j” 1968, nr 2.
14 B. K o p e ć : M e t o d y k a p r o j e k t o w a n i a o r g a n i z a c ji g o s p o d a r s tw ro ln ych ,
In ten syw n ość a w yn ik i fin an sow e p ań stw ow ych gospodarstw.., 2 0 3 tensyw ności. Za m iernik intensyw ności p rzy jm u je w spółczynnik praco chłonności u p raw y na 1 ha użytków ro lny ch i posługuje się wzorem
o ći! • p i
o u = S p— I gdzie S u oznacza w spółczynnik intensyw ności, ai — zapo
trzebow anie pracy dla poszczególnych roślin w stosunku do kłosowych, pi — pow ierzchnię u p raw y poszczególnych roślin, p — obszar użytków rolnych. J a k z tego w ynika, poglądy S. M oszczeńskiego są bardzo zbli żone do koncepcji B. Sagawego i F. W aterstradta.
Jeszcze bardziej zbliżył się do szkoły niem ieckiej W. Schram m — p rzy jął on nie tylko podstaw ow ą koncepcję teoretyczną, ale praw ie bez zm i?n liczbę pun któ w dla poszczególnych roślin i użytków rolnych. Pod- kreśJał p rzy tym , że p rzy jęta p u n k tacja nie tylko w yraża pracochłon ność, ale także n a k ład y m ateriałow e. Zarów no S. M oszczeński, jak i W. S chram m podkreślali w ielką trudność ścisłego oznaczania poziomu in tensyw ności, w y nikającą z tego, że jest ona w ynikiem działania złożone go kom pleksu czynników i zw racali uw agę na konieczność dalszych ba d an w tej dziedzinie.
O dm ienny pogląd na sposób m ierzenia intensyw ności rep rezen to w ał W. Ponikow ski. Tw ierdził on, że głów nym w skaźnikiem poziomu in te n sywności gospodarstw jest ich końcow y dochód b ru tto na 1 ha, będący re z u lta te m określonej wysokości nakładów . W. Ponikow ski podkreślał, że na dochód b ru tto w pływ a nie tylko wysokość nakładów i ich racjo nalność, ale także w a ru n k i przyrodnicze i ekonomiczne; dlatego też w prow adził dodatkow y w skaźnik intensyw ności w postaci śred niej geo m etry czn ej z dochodu b ru tto i kosztów gospodarczych na jednostkę po
w ierzchni, w edług wzoru gdzie I oznacza intensyw ność, db —
dochód b ru tto , k g — koszty gospodarcze, p — pow ierzchnia użytków rolnych. W k o n k retn y c h badaniach intensyw ności gospodarstw wzór nie b y ł stosow any.
Z nowszych badań polskich dotyczących intensyw ności gospodarstw ro ln ych na szczególną uw agę zasługuje udoskonalenie m etcd y p ośred niej przez B. Kopcia, k tó ry uw zględnił w tej m etodzie p ro du k cję zwie rzęcą i zastosow ał zróżnicow ane w skaźniki dla poszczególnych g a tu n ków zw ierząt. W spółczynniki intensyw ności zostały u stalo ne w o p ar ciu o badania em piryczne na podstaw ie nakładów p racy na poszczegól ne ro śliny w zględnie u żytk i rolne oraz na jedną sztukę dużą in w en tarza żywego.
B. Kopeć p rzy ją ł za podstaw ę pracochłonność u p raw y zbóż i z nim i p orów nyw ał n ak ład y pracy na inne g ru p y roślin. A uto r te n uw zględ n ił in w e n ta rz pro d u k cy jn y i pociągowy, natom iast w m yśl założenia G. Blohm a n ależy elim inow ać in w en tarz pociągowy i stosować jed n a
-kow y w spółczynnik intensyw ności dla w szystkich zw ierząt p ro d u k cy j nych. Z p u n k tu w idzenia nakładów p racy na poszczególne rodzaje zwie rząt, założenie tak ie jest niesłuszne, gdyż pracochłonność w produkcji zw ierzęcej jest zróżnicow ana w zależności od k ierunk ó w p ro d u k cy j nych. B. Kopeć opracow ał 5 stopniow ą skalę intensyw ności. Do ek ste n syw nych zalicza gospodarstw a osiągające do 200 punktów , do m ało in tensyw nych — od 200 do 250 punktów , do średnio intensyw nych — od 250 do 300 punktów , do wysoko inten syw n ych od 300 do 350 punktów i do gospodarstw bardzo wysoko in tensy w ny ch zalicza gospodarstw a osiągaiące pow yżej 350 punktów .
Obok m etod pośrednich na uw agę zasługuje m etoda kilku w skaźników , za jej celowością w ypow iada się R. M anteuffel, k tó ry za najw łaściw sze w skaźniki uw aża: u dział okopowych i przem ysłow ych w s tru k tu rz e za siewów, obsadę in w e n ta rza p ro du kcy jneg o na 100 ha użytków rolnych, liczbę pracow ników na 100 ha użytków rolnych. Poza ty m R. M anteu f fel p rop o n uje o kreślenie poziom u intesnyw ności gospodarstw w oparciu o nak ład y p ro d u k cy jn e, k tó re są znane i łatw o uch w y tn e w każdym gospodarstw ie. Dla państw ow ych gospodarstw rolnych p roponuje n astę p ujące ele m en ty nakładów : fu n d u sz płac na 100 ha użytków rolnych, w artość b ru tto środków trw ały ch na 1 ha, naw ożenie m ineralne w czy stym sk ład n iku w kg N P K na 1 ha, siła pociągowa w jednostkach p rze liczeniow ych na 100 h a i liczba sztuk obornikow ych na 100 ha użytków rolnych. P ro p o n u je on dla tych pięciu podanych w skaźników jed nak o wą skalę p u n k ta c ji od 1— 4, z ty m że liczbę punk tów uzależnia od w iel kości poszczególnych cech.
V/ gospodarstw ach indyw idualnych, gdzie tru d n o m ew ić o funduszu płac, n ależy p rzy ją ć jak iś in ny istn iejący n ak ła d sp ełniający podobną rolę, np. przybliżoną liczbę dni p rac y na 1 h a użytków rolnych lub licz bę p ełr.ozatrudnionych osób n a 100 h a użytków rolnych.
R easum ując należy stw ierdzić, że w litera tu rz e ekonom iczno-rolniczej dotyczącej m etod określania poziom u intensyw ności gospodarstw rolnych ftiozna w y odrębnić c ztery głów ne m etody b ad ania poziom u in te n sy w ności: m etodę w artościow ą bezpośrednią, m etodę rzeczową bezpośrednią, m etodę pośrednią i m etodę k ilk u w skaźników .
K ażda z przedstaw ionych m etod m a określone w alory, a jednocześnie szereg wad. M etoda bezpośrednia ze w zględu na dużą dokładność w sk a z u je n a jej w y jątko w ą przyd atno ść do szczegółowej an alizy działalności gospodarczej poszczególnych gospodarstw i porów nyw ania m iędzy sobą tych gospodarstw , k tó re z n a jd u ją się w jednakow ych w arun k ach p rzy rodniczych i ekonom icznych. N atom iast w w y p adku zm iany cen, sto sunków p rac y i zm iany w artości pieniądza m oże ona prow adzić do błęd*
In ten syw n ość a w yn ik i fin an sow e p ań stw ow ych gospodarstw.., 205 nych w yników , k tó re m ożna korygow ać p rzy zastosow aniu m etody rze czowej lub m etody k ilk u w skaźników . M etoda bezpośrednia nie jest także p rzy d a tn a w badaniach m asowych z brak u szczegółowych danych odnośnie nakładów .
M etoda bezpośrednia rzeczowa, uw zględniająca n a k ład y w m ierniku n a tu ra ln y m , ujm u je zagadnienie intensyw ności w szechstronnie i kom pleksowo, nie jest jed n ak jeszcze ostatecznie opracow ana. Dotyczy to rów nież m etody kilku wskaźników.
P ośrednia w skaźnikow a (punktow a) m etoda określania poziomu in tensyw ności gospodarstw , mimo swej p ro sto ty i łatw ości zastosow ania w skali m asow ej, w yw ołuje jed n ak szereg uzasadnionych zastrzeżeń. System oceny punktow ej opiera się najczęściej na jed ny m czynniku p ro d ukcji — na zapotrzebow aniu na pracę żywą. W ocenie punktow ej nie uw zględnia się dynam ik i gospodarczej i poziomu produkcyjności po szczególnych roślin i g atunków zw ierząt. Te sam e rośliny i rodzaje zwie rz ą t mogą być w ykorzystane w sposób ek stensyw ny i intensyw ny. Oce na poziomu intensyw ności gospodarstw rolnych w m etodzie punktow ej zależy od system u p u n k tac ji zastosowanego w badaniach (różnice sys tem u u różnych autorów , zróżnicow anie m nożnika poszczególnych roślin). Spośród w ielu m etod m ierzenia poziomu intensyw ności najczęściej stosow ane są: m etoda w artościow a (bezpośrednia — klasyczna) op arta na nakład ach p racy żyw ej i uprzedm iotow ionej na jednostkę pow ierz chni użytkow anej rolniczo oraz m etody w skaźnikow e (pośrednie).
W dotychczasow ej lite ra tu rz e ekonom iczno-rolniczej brak zgodności poglądów co do przydatności poszczególnych metod w określaniu in te n sywności gospodarstw rolnych. W odniesieniu do m ierzenia poziomu in tensyw ności na podstaw ie wielkości kosztów pracy żywej i uprzedm io tow ionej na 1 ha użytków rolnych jedni autorzy re p re z e n tu ją pogląd, że nakład globalny, w spółm ierny produkcji globalnej, określa poziom intensyw ności, inni są zdania, że można stosować zarów no pełny, jak i skrócony (tzw. laurow ski) nakład gospodarczy.
W obecnym okresie, kiedy n astęp u je dynam iczny rozw ój m ech ani zacji rolnictw a, pow staje p ytan ie jak uw zględniać su b sty tu c ję pracy żyw ej pracą uprzedm iotow ioną, w jaki sposób porów nać gospodarstw a 0 jednakow ym poziomie nakładów , a zróżnicow ane pod względem w y posażenia technicznego. Celem in tensyfik acji jest w zrost pro duk cji rol niczej, k tó ra z kolei zależy w dużej m ierze od w arun kó w przyrodniczych 1 ekonom icznych. W zw iązku z ty m pow staje dalsze p y tan ie w jak i spo sób porów nać gospodarstw a położone w różnych w arunkach p rzy ro dni czych i ekonom icznych o tym sam ym poziomie nakładów oraz w jaki spo sób ocenić gospodarstw a nie różniące się w arunkam i
przyrodniczo-eko-nom icznym i i poziom em nakładów , a osiągające różny poziom produkcji rolniczej. Czy w tej sy tu a c ji gospodarstw a o niskim poziomie produ k cji rolniczej, cechuje słaba organizacja pracy, n iera cjo n a ln y k ieru n ek produkcji, czy też n iera cjo n a ln a s tru k tu ra nakładów , nieum iejętność kierow ania gospodarstw em , słabe zaangażow anie całej załogi w procesie prod u k cy jn y m , czy też jeszcze inne czynniki w y m iern e lub niew ym ier n e w p ły w ają n a niski poziom p ro d u k cji rolniczej w tych gospodarstw ach. W o k reślan iu poziom u intensyw ności p rzy pom ocy nakładów pow s ta je rów nież zasadnicze pytanie, k tó re gospodarstw a uznać za wysoko intensyw ne, a k tó re zaś za nisko intensyw ne, oraz do jakich granic w naszych w aru n k ach opłaci się nam intensfikow ać ro ln ictw o i jak im i e ta pam i przechodzić do coraz wyższego poziom u intensyw ności produkcji rolniczej. W idzim y więc, że proces in ten sy fik acji je st bardzo złożony, chodzi jed n ak o to, że państw o nasze dysp onu je ograniczonym i środ kam i na in ten sy fik ację rolnictw a, d latego też pow inniśm y w ybrać taką drogę in ten sy fik acji, ab y p rzy w zględnie m ałych n akładach uzyskać jak najlep sze efekty.
CEL I C H A R A K T ER O PR A C O W A N IA
Celem nin iejszej p racy jest określenie poziom u intensyw ności pro d uk cji rolniczej w państw ow ych gospodarstw ach ro lny ch oraz p rzep ro w adzenie an alizy w yników finansow ych w gospodarstw ach o różnym poziom ie intensyw ności.
W yniki finansow e w gospodarstw ach rolnych zależą od b ardzo w ie lu czynników , m iędzy in nym i od poziom u i s tr u k tu ry nakładów , kie ru nk ó w p ro d u k cy jny ch , od relacji cen prod uktó w ro ln ych oraz a rty k u łów przem ysłow ych stanow iących środki p ro du kcji w rolnictw ie, a p rze de w szystkim od poziom u p rod uk cji rolniczej, k tó ra w dużym stopniu zależy od intensyw ności gospodarstw . Ze w zględu na te współzależności pom iędzy n ak ład am i a uzyskaną p rodukcją, intensyw ność w p rak ty c e często utożsam ia się z produkcyjnością. C zynnikiem d ecydującym o p rze biegu p ro d uk cji rolniczej są: ziem ia, praca i środki p ro d u k cji w ytw o rzo ne przez człow ieka. W ielkość p rodu kcji w ro ln ictw ie zależy od kom bi n acji i w zajem nych p ro porcji pom iędzy ty m i czynnikam i. Je st przeto rzeczą niezm iernie in teresu jącą, a zarazem bardzo w ażną z p u n k tu w i dzenia praktycznego, o kreślenie ro li poszczególnych czynników w y tw ó r czych oraz ich w p ływ u n a poziom p ro d u k cji i w yniki finansow e w go spodarstw ach rolnych.
Część anality czn a p ra c y została o p arta na m ateriałach źródłow ych z państw ow ych gospodarstw roln ych w ojew ództw a lubelskiego. O kres badaw czy o b ejm u je la ta gospodarcze 1966/1967, 1967/1968 i 1968/1969.
In ten syw n ość a w yn ik i fin a n so w e p ań stw ow ych gospodarstw.., 207 Ogółem zbadaliśm y 65 gospodarstw . Z bad an ej populacji 27 (41,5%) go spodarstw położonych jest w południow o w schodniej części w ojew ódz tw a. Z tej liczby 12 ((18,5%) gospodarstw znajduje się w powiecie to m aszowskim , 14 (21,5%) — w powiecie hrubieszow skim i 1 (1,5%) — w zam ojskim . G ospodarstw a z tego rejo n u położone są na najlepszych glebach (czarnoziem y, lessy) nie tylko w województwie, a n aw et w k r a ju. Z ajm u ją one 56,1% (w rok u 1968/1969 — 18 116 ha) ogólnej po w ierzchni użytków rolnych badanych gospodarstw i m ają pow ażny w pływ na w yniki produkcyjno-finansow e państw ow ych gospodarstw rolny ch w w ojew ództw ie lubelskim . K o n cen tru ją się tu gospodarstw a o najw iększej pow ierzchni. Ś redni obszar użytków rolnych p rzy p a d a ją cych na jedn o gospodarstw o w ynosi 670 ha. G ospodarstw a te są d o ty ch czas niedoinw estow ane, szczególnie w zakresie budow nictw a m ieszka niowego i inw entarskiego. Ze względu na duże odległości do punktów skupu, zaopatrzenia i ośrodków przem ysłow ych oraz niedostateczną ilość dróg u tw ardzonych w a ru n k i ekonom iczne tych gospodarstw są nieko rzystn e.
Pod bezpośrednim w pływ em inw estycji m elioracyjnych rejo n u k a n ału W ieprz-K rzna zn ajd u je się 13 (20%) gospodarstw , w tym 6 w po wiecie parczew skim i 7 we w łodawskim . Cechą ch arak tery sty czn ą tej g ru p y gospodarstw jest wysoki udział trw ały ch użytków zielonych (38,2%) w s tru k tu rz e użytków rolnych. G ospodarstw a w rejo n ie kanału W ieprz-K rzna zajm u ją w badanej populacji 20,7% (6 696 ha) obszaru. P rzeciętnie na 1 gospodarstw o p rzypada 515 ha użytków rolnych. Go spodarstw a w ty m rejo n ie dysponują słabym i piaszczystym i glebam i, 48,6% g ru n tó w ornych bonitow anych jest w V i VI klasie (11,6% w VI), 38, 2% w klasie IV, a tylk o 13,2% w III. D om inującym k ie ru n kiem pro d u kcji rolniczej jest produkcja zwierzęca, której udział w s tru k tu rz e p rodukcji tow arow ej w ynosi 67%. Dalszy rozwój tego działu p ro d ukcji uzależniony jest od budow y pomieszczeń inw entarskich.
Na słabych piaszczystych glebach znajduje się 8 (11,6%) gospodarstw w powiecie bialsko podlaskim , zajm ujących 3741 ha (11,6%) u żytków rolnych. G ospodarstw a w tej grupie są jedn ak doinw estow ane, a nie k tóre z nich m ają znacznie lepsze gleby niż przeciętnie w powiecie, i tak np. gospodarstw a: Koroszczyn, Roskosz i Cieleśnica u p raw iają w arzyw a, a gospodarstw o W oroniec posiada 45 ha sadu. Mimo to ogólny w skaźnik bonitacji gleb wynosi tylko 1,5, a 53% gleb na gru n tach ornych bonito w anych jest w V klasie, 42% — w klasie IV, a tylko 5% — w III. W a ru n ki ekonom iczne tych gospodarstw są znacznie korzystniejsze niż w dwóch poprzednich grupach.
Z ogólnej liczby badanych gospodarstw — 17 (26%) położonych jest w 8 pow iatach, w ty m 4 gospodarstw a — w powiecie radzyńskim , 3 —
w chełm skim , 3 — w lubelskim , 3 — w opolskim oraz po jed n y m go spodarstw ie w pow iatach: krasn y staw sk im , biłgorajskim , kraśnickim i lubartow sk im . W s tru k tu rz e użytków roln ych w tej grup ie gospo d arstw , sady z ajm u ją 20,5% p lan ta cje trw ałe (chm iel) 2,1%, a trw ałe u ży tk i zielone ty lk o 20,6%. W iększość tych gospodarstw posiada dobre gleby (lessy), a n aw et gospodarstw a posiadające nieco słabsze gleby są na dość w ysokim poziom ie k u tu ry rolnej (wskaźnik bonitacji gleb 1,9). Cechą c h a ra k te ry sty c z n ą tej g ru p y gospodarstw jest w ysoki po ziom nak ład ó w na 1 h a użytków ro ln ych (pow. 20 tys.). W tej grup ie 6 (35%) gospodarstw posiada przem y sł ro ln y (gorzelnie).
W szystkie gospodarstw a są doinw estow ane, a ze w zględu n a poło żenie posiadają n ajlep sze w a ru n k i ekonom iczne z b adanych gospodarstw . P rz ec iętn ie na 1 gospodarstw o p rzy p a d a 220 h a użytków rolnych, a ogól ny a re a ł w szystkich gospodarstw 3 741 ha (11,6%).
R easum ując n ależy stw ierdzić, że badaniem objęliśm y 65 gospodarstw o ogólnej pow ierzchni 32 294 ha użytków rolnych. G ospodarstw a te w przew ażającej liczbie posiadają k o rzy stn e w aru n k i przyrodnicze i eko nom iczne, a po u zu p ełn ien iu b rak u ją cy c h in w esty cji oraz zw iększeniu nakładów na 1 ha użytków roln ych pow inny osiągać w ysoki poziom pro du k cji rolniczej i dobre w yniki finansow e.
Z p u n k tu w idzenia głów nego celu naszych badań, jakim jest okreś lenie poziom u intensyw ności, za podstaw ę podziału gospodarstw na g ru p y p rzy ję liśm y poziom nakładów na 1 h a użytków rolnych. Różnica w n ak ład ach pom iędzy poszczególnym i g ru pam i w ynosi 3 tys. zł, pozwo liło to nam na u zyskanie w iększej re p re z e n ta c ji oraz uznanie, że przy tak im zróżnicow aniu w poziom ie nakład ó w mogą zachodzić istotne zm iany w poziomie i s tru k tu rz e p rod u k cji rolniczej.
W sum ie o trzym aliśm y 6 gru p y gospodarstw , liczebność który ch w po szczególnych gru p ach je st zróżnicow ana w bad an ym okresie ze w zględu na w zrost poziom u nakładów . W g ru p ie I znalazły się gospodarstw a o nakładach na 1 ha u żytków roln ych od 5 do 8 tys., w II gru p ie od 8 do 11 tys., w III g ru p ie od 11 do 14 tys., w IV g ru p ie od 14 do 17 tys., w V grup ie od 17 do 20 tys. i w VI g ru pie gospodarstw a pow yżej 20 tys.
Ja k w y n ik a z liczb tabeli 1 w w yjściow ym ro ku badań w g rup ie I zn ajd u je się 30 gospodarstw , z tej liczby 18 gospodarstw w pow iatach: tom aszow skim i hrubieszow skim , 8 — w rejo n ie k an ału W ieprz-K rzna, 3 — w pow. b ialsko-podlaskim i 1 gospodarstw o w powiecie chełm skim . W o statn im ro k u b ad ań w tej g ru pie z n a jd u je się tylko 10 gospo darstw w ty m po 1 gospodarstw ie w pow iatach parczew skim i bialsko podlaskim , a pozostałe 8 w pow iatach hrubieszow skim i tom aszow skim . W analogicznym okresie w grup ie II zn ajd uje się 9 i 15 gospodarstw , w III — 5 i 11 gospodarstw . W g ru p ie IV w ro ku 1966/1967 zn a jd u je się
In ten syw n ość a w yn ik i fin a n so w e p ań stw ow ych gospodarstw... 2 0 9 Tab. 1. Z grupow anie badanych gospodarstw w ed łu g nakładów na 1 ha u żytk ów
rolnych w roku gospodarczym 1966— 1967
The grouping of researched farm s according to th e outlay per hectare of agricultural land in th e econom ical year 1966— 1967
N ak ład y na 1 ha u żytk ów roln ych L ic zb a g o s p o d a r st w N ak ład y na 1 h a u ży tk ó w r o ln . S tra ta na 1 h a u ży tk ó w r o ln . Z ys k na 1 h a u ży tk ó w r o ln . L ic zb a g o sp o d . r e n to w n y c h L ic zb a g o sp o d . n ie r e n to w n y c h % go sp o d arstw n ie r e n to w nych 5— 8 tys. 30 6 329 554 11 19 63 8—11 tys. 9 9 604 1037 — 2 7 77 11— 14 tys. 5 12 213 136 — 2 3 60 14— 17 tys. 6 15 778 — 731 5 1 16 17— 20 tys. 1 19 304 3475 — — 1 100 pow. 20 tys. 14 28 868 - - 1207 9 5 35
Razem gosp od ar
stw a badane 65 10 289 351 — 29 36 55 5— 8 tys. 23 W roku 6 859 gospodarczym 1967/1968 30 — 13 10 43 8—11 tys. 7 9 902 496 — O 5 71 11— 14 tys. 10 12 710 614 — 4 6 60 14— 17 tys. 5 16 283 — 808 3 2 40 17—20 tys. 3 18 264 225 — 1 2 66 pow. 20 tys. 17 28 645 — 803 9 8 47
R azem gosp od ar
stw a badane 65 11 549 40 — 32 33 50,7 5— 8 tys. 10 W roku 7 342 gospodarczym 1968/1969 268 — 6 4 40 8—11 tys. 15 9 210 339 — 6 9 60 11— 14 tys. 11 12 783 703 — 3 8 72 14— 17 tys. 8 15 313 206 — 2 6 75 17— 20 tys. 3 19 447 — 2325 2 1 33 pow . 20 tys. 18 32 331 — 393 8 10 55 R azem g o sp od ar stw a badane 65 12 309 17G — 27 38 58 Ź r ó d ł o : Badania autora.
6, a w ro k u 1968/1969 — 8 gospodarstw . G rupa V reprezen to w an a jest ty lk o przez 1 gospodarstw o (W oroniec w pow. B iała Podlaska) w w y j ściow ym ro k u badań i przez 3 gospodarstw a w końcow ym roku. Liczeb ność gospodarstw o poziomie nakładów powyżej 20 tys. na 1 h a użytków 14 A n n ales, se ctio H, t. VI
F-£ Â To 2 50 ^ <35 C- ^ 50 h 2 S CD > » CD 2 g * I -c S rt O g o £ <ü +J73 0>
b
JC CO 73 - O Cl a o S2 oa c u Ao **— es < e 73 5 4> -S ^ CO Sh -O co ^ v > w > Q) u O <y >, J3 5 ~ ' o G s-i t» 73 £ S a >> M •N Jo 3 *-1 es ’S S-t 2 % "S ^ X ui 2 03 co *g . <u <N S-i 3 ■2 " CS 3 Eh £ co <D JÜ Eh O g ró d k i p ra c o w n ik ó w 6 3 0, 3 0 5 0, 2 i o 0,3 CM 0,5 1 100tH 0,6 t - © t—♦ 0,3 35 0,26 29 0,6 co © 00 0,5 CO Ł ą k i, p a s tw is ra z e rr CO 6 3 6 CO 00 CM^ 634 00^ 26 l> C—I> CO^ 473 1 CO CO^ 5 9 0 CO c o lO ^ c— CM co oTCM co" coc o " CM cm" 5 10" CO 00 i o "CM co"CM, i o CO cm" 05" co ! s “ Tf* ^ *1coLO o t ' CO © 0 5 0 5^ © co 254 « 00 1 t W S_i CO CU LO cmCM co" c o " es] os" cm" co
co ©"rH 0 5 r —ł rH t o © " co" 05 CO^GM o co 1-H CM 387 2 0 OD 326 5024 io ^ CM 10 96 6 coCO 5,8 0 5 rH cO* I> co 0 5
CO o" oo" io" 0 5 "
- 10 " CM co ©" CM CM CM cmh" a n ta c je ;r w a łe :h m ie l) 00 0,04 1 1 0,6 co 0,2 1 1 © CO 2 ,9 ©10 0,3 CO CO 0 5 c-co 0 5 co 0,04 , 1 5 0,3 1 1 CU w
e
> , N U U CS S a d y 46 COCM o O 0,2 58 2,9 6 7 2 ,6 34 co" rH 752 27,0 9 6 4 3, 0 T 3O a w 0 00 0 9 0,4 1 1 co co CO^ 53 co" G ru n ty o rn e 14 872 69,9 3 077 82,8 1 572 © ^ © " 00 1 8 4 1 Tt* Tj< 70,6 1 5 02 53,8 2306 3 70 ,8 3 u * 11 775 70 ,9 3 254 co£>" O 3 465 85,6 1 328 76,9 U ż y tk i ro ln e ra z e m 21 262 100,0 00 t> co 100, 0 1 964 Oo © 2 5 60 1 0 0 ,0 204 100 ,0 2 7 8 9 10 0 ,0 32 56 3 1 0 0 ,0 16 6 07 100 ,0 4 79 9 100 ,0 4 048 100 ,0 1 72 6 100 ,0 •podsoS O 0 5 m CO ł-H 6 5 CO Ir © lO e q z o ï i co CM B ^ s o u p a f pCCOc R CO co C R cc Æ aP CC aP CC r CcdaP CO - c # ce X ! cc ■C cc pC «P G o s p o d a rs tw a o p o z io m ie n a k ła d ó w 5 — 8 ty s . 8— 11 ty s . 1 1 — 14 ty s . 14— 17 ty s . 1 7 — 20 ty s . p o w . 20 ty s . R az em g o s p o d a r-st w a b a d a n e 5 — 8 ty s . 8 — 11 ty s . 1 1 — 14 ty s . 14 — 17 ty s .In ten syw n ość a w y n ik i fin a n so w e p ań stw ow ych gospodarstw... 211 PS o Oh CO c (0 t3 N o £ CO l-l aW O 2 'ou cO a o £ CO S-c O -4J 3 CO .2 'S<D N O 3 O o T3 ' O u, •N N a> Xi co >» N W 13 T3 00 CO u 1 1 23 CO^o" cT 19 coo 23 0,2 4 Th 0,6 12 0,4 CM ^HO 23 0,6 OCM r-l Th o" 5 6 4 CO 6 6 1 8 2 9 9 co^ 2 5 6 0 co 00 O Th ic 7 8 3 N CM 00 o
Th £>■" io~CM co !>co CMco"CMco CMC<fco o "CMTh o"co CMLO00 co"CM
2 6 2 co O Oco co co PD 1 0 9 2 Th 1 1 4 7 co lO 2 4 5 co 1 9 4 ^h 2 5 2 W lO o oo" t-H t o o "rH Th co oT co" co LOco HH CM I> £> 4 9 6 9 CO 1 4 6 8 co 1 5 6 9 rt^ 7 6 3 3 9 5 CO^ Th CM co^ 5 3 1 Th 4 9 6 7 co co cmTh csfł-H irT 05 CO 05 oT ł-H IO cm" cm" coł-H i ał-H co 0 ,4 9 9 <» 8 9 0 ,3 CO có 05 s o Si CO 1 co 0 ,0 6 1 1 = 0 ,4 1 1 74 2,0 91 0 ,3 1 1 ic o 00 ^H CM 9 8 4 3 ,1 T3 o a w O OD 1 0 9 0 ,6 ^H 0 ,2 100 CM^ co 05 0 ,6 810 CM 0 6 6 H CO 05 ł-H 00 5 9 ,0 Th CO ^H 5 8 ,2 22 8 0 5 7 0 ,6 3 X O S-i £ 5 0 1 5 6 6 ,0 7 3 7 1 7 2 ,4 4 8 0 3 7 7 ,1 2 3 7 1 7 5 ,6 co o o 6 9 ,3 00 O CT 54 ,4 22 5 8 1 6 9 ,9 1 3 8 9 1 0 0 ,0 3 7 1 9 1 0 0 ,0 32 2 8 8 1 0 0 ,0 7 5 9 4 1 0 0 ,0 10 1 7 6 O o " o 6 2 3 3 1 0 0 ,0 3 1 3 4 O O o 1 4 4 9 1 0 0 ,0 3 7 0 8 1 0 0 ,0 32 2 9 4 O o " o co t*-t-H 65 10 I O H CO CO 00^-4 65 co •C aP CO s : aP . c a Po 05 OJ ,C 03 A aP 03 X! cd a P CO JC aC0 a P 1 7 — 20 t y s . p o w . 20 t y s . Ra zem g o s p o d a r -st w a b a d a n e 5 — 8 t y s . 8 — 11 t y s . 1 1 — 14 t y s . 1 4 — 17 t y s . 1 7 — 20 t y s . p o w . 20 t y s . R a z em g o s p o d a r -st w a b a d a n e
ro ln y ch (VI grupa) w okresie 3 lat ulega nieznacznym w ahaniom , np. w pierw szym ro k u w tej g rup ie zn ajd u je się 14 gospodarstw , w d rugim — 17, a w ostatn im ro k u — 18 gospodarstw .
N ależy podkreślić, że w tej g ru pie znalazły się gospodarstw a, k tó re zostały sch arak tery zo w an e n a w stęp ie jako IV g ru p a (17 gosp.). Cechą ch a ra k te ry sty c z n ą tej g ru p y gospodarstw jest wysoki udział sadów, p lan tacji trw ały ch oraz to, że 9 z nich posiada przem ysł ro lny (gorzelnie, w iniarnie). W o statn im ro ku badań w grup ie tej z n ajd u je się tylko jed n o gospodarstw o z pow iatu hrubieszow skiego i dw a gospodarstw a (Cieleśnica, K onstantynów ) z p ow iatu Biała Podlaska.
P rz y ok reślan iu poziom u intensyw ności w y odrębniliśm y aż 7 m etod lub sposobów o k reślan ia poziom u intensyw ności rozum ianej szerzej, a nie w oparciu o klasyczną definicję. W te j liczbie dw ie m etody opar te są o w ysokość nakładów : jed n a o wysokość całkow itych nakładów p ro d u k cy jn y ch na 1 h a użytków rolnych, d ruga — w yrażająca in te n sywność w skaźnikiem punktow ym , o p a rty m o 5 cech św iadczących 0 intensyw ności. Są to n astępu jące cechy: 1 — fundusz płac na 1 h a uży t ków rolnych, 2 — w artość b ru tto środków trw ały ch na 1 ha użytków rolnych, 3 — naw ożenie m in e raln e w kg czystego składnika N PK na
1 ha, 4 — liczba sztuk obornikow ych i 5 — siły pociągowej w jed no st kach przeliczeniow ych n a 100 h a użytków rolnych.
P rz y ok reślan iu poziom u intensyw ności m etodą pośrednią punktow ą o p a rtą na s tru k tu rz e u żytków i zasiewów w s tru k tu rz e użytków rolnych oraz obsadzie in w e n ta rza żywego posłużym y się system em punktow ym w edług czterech autorów : G. Blohm a, S. M oszczeńskiego, W. S chram m a, B. Kopcia. Poza ty m posłużym y się w skaźnikiem B. W ilam ow skiego, czyli skorygow anym w skaźnikiem B. Kopcia, polegającym na d od atko w ym u w zględnieniu poziom u produkcyjności w zakresie produkcji roś lin n ej i zw ierzęcej p rzy założeniu, że produkcyjność jest odpow iednikiem intensyw ności.
P u n k tem w yjściow ym do obliczenia tego w skaźnika jest średn ia w y dajność jednostkow a w szystkich gospodarstw w poszczególnych latach. A nalizę przepro w ad zam y w poszczególnych g rupach oraz łącznie w badanych gospodarstw ach dla każdego badanego roku. W tab eli 2 i 3 przed staw iam y w b ad an y ch gospodarstw ach s tru k tu rę u żytków rolnych i s tru k tu rę zasiewów. Obie tab ele są p u n k tem w yjścia do obliczenia w skaźników intensyw ności o p artych o s tru k tu rę użytków i s tru k tu rę za siewów. Na podstaw ie w ym ienionych tab el m ożem y zwrócić uw agę na k ilk a in teresu jący ch szczegółów.
U dział trw ały ch u ży tkó w zielonych w s tru k tu rz e użytków rolnych n ajw yższy je st w g ru p ie I gospodarstw i w aha się od 28,4% do 33,7%, n atom iast gospodarstw a w g ru p ie VI cechuje w ysoki udział sadów w
In ten syw n ość a w y n ik i fin an sow e p ań stw ow ych gospodarstw.., 213 stru k tu rz e użytków rolnych (od 21,7% do 27%). Udział g ru n tó w orny ch w stru k tu rz e użytków rolnych w tej grupie w ah a się od 53,8% do 58,2% i jest najniższy ze w szystkich gru p gospodarstw . W gospodarstw ach tych k o n c e n tru je się rów nież u p raw a chm ielu.
Z tabeli 3 w ynika, że udział zbóż w s tru k tu rz e zasiewów w aha się od 46,7% do 55,1% w I g ru p ie gospodarstw oraz od 46,2% do 48,3% w g ru pie VI. W szystkie g ru p y gospodarstw cechuje niski udział okopo w ych w stru k tu rz e zasiewów, np. w I grupie gospodarstw okopowe z ajm u ją tylko od 5,1% do 7%, w VI od 11,9% do 18,6%, w pozostałych grupach udział okopowych oscyluje około 10%.
Stosunkow o w ysoką pozycję w s tru k tu rz e zasiewów z a jm u ją ro ślin y oleiste, k tó rych udział w aha się od 8,5% do 10% w I gru p ie gospodarstw oraz od 1,8% do 6% w g ru p ie VI. We w szystkich grupach gospodarstw ro ślin y pastew n e zajm ują około 25% w badanym okresie. U dział tej g ru p y roślin w s tru k tu rz e zasiewów w aha się od 21,5% do 34,1%.
Poza w ym ienionym i g ru pam i roślin, bardzo znikom y p rocen t w s tr u k tu rz e zasiewów zajm u ją ro ślin y strączkow e na ziarno, ich udział w a ha się od 1,3% do 5,2%.
D alszą w yjściow ą tab elą do określenia poziomu intensyw ności m eto dą pośrednią w edług w skaźników G. Blohm a i B. K opcia (pozostali a u torzy nie uw zględ n iają produkcji zw ierzęcej) będzie tab e la 4, w k tó rej podajem y obsadę in w en tarza żywego na 100 ha użytków rolnych w sztu kach dużych.
S tan in w en tarza żywego m a dw ojakie znaczenie poznawcze: po p ie r wsze — in fo rm u je o zdolnościach rep ro d u k cy jn y ch poszczególnych go spod arstw oraz o możliwości i rozm iarach uszlachetniania produkcji ro ś linnej poprzez p rzetw arzan ie białka roślinnego na bardziej w artościow e białko zwierzęce, in fo rm u je rów nież o sile nawozowej tych gospodarstw , po dru gie — o k reśla ro zm iary produkcji zwierzęcej stanow iącej efek t działalności w ty m dziale. Z tabeli tej w ynika, że badane gospodarstw a m ają niską obsadę in w en tarza produkcyjnego na 100 ha użytków ro l nych.
N ajw yższą obsadę inw entarza produkcyjnego posiadają gospodarstw a w g ru p ie V (od 45,0 do 59,6 sztuk dużych) najniższą zaś gospodarstw a w g ru pie I (25,4 szt. dużych w o statn im roku badań). O bsada koni w e w szystkich grupach gospodarstw jest stosunkow o niska i w aha się od 1,2 do 7,9 sztu k dużych na 100 ha użytków rolnych. W s tru k tu rz e po głowia in w en tarza żywego w ysoki procent przy p ad a n a bydło. Udział bydła w s tru k tu rz e pogłowia w aha się od 83,2% do 93,9%. W iększość ba danych gospodarstw nie posiada trzo dy chlew nej, w poszczególnych g ru pach gospodarstw udział trzo d y w aha się od 1,3% do 8,4%.
C-* co 03 J, 2 § 150 6 2 ^ t N *2 o co S-, 0» CO > > ■o _ R « Vi o 03 •*-» ° £ W g 3 C X ° o u 2 o ^ <u * £ o .S co > w ~ a S -T5 o -o a tu w AO CJ Ul U CO £ s c u CO <D 73 J3 cO *° c * U * I 'O £ £ o <£ OT to «w CO O N OJ cO J* U 3 3 +■“ ■3 a ■“ 2 2 ^ fcj co W <u .C co & Ć CO R a z e m 13 88 1 1 0 0 ,0 3 0 77 1 0 0 ,0 1 55 5 1 0 0 ,0 1 8 57 1 0 0 ,0 00I> O O O l-H 1 521 0 ‘0 0 I 22 0 1 9 1 0 0 ,0 10 873 Oc T © 2 8 6 1 1 0 0 ,0 3 427 1 0 0 ,0 1 355 1 0 0 ,0 I n n e u p r a w y 130 6 9 ,4 166 5,4 142 oTOCM 6,5 CM2 1 5 7 CO © " 18 4 3 8 ,6 293 2,7 6 9 V f 7 0 2 ,0 25 1,8 P a s te w n e 3 4 58 24,9 81 3 26 ,4 4 2 1 r-CM 576 O* CO 5 2 29,2 385 25,4 5705 25,9 29 9 6 27,6 721 25,2 11 0 9 32 ,4 374 27,6 Ole ist e S tr ą c z k o w e na z ia r n o 727 5,2 cm £> 5,6 30 °v 9 6 5 ,2 37 2 0 ,8 35 2,3 109 7 5,0 00 co O) 327 3,0 55 IO IO 4,5 27 2,0 1 2 13 8,7 258 8,4 lO 9,7 9 6 5,2 1 1 2 8 oo rH 1 7 46 7,9 £>CO 05 t-H c 1083 ©^ © 338 00T-H^ 32 7 9,5 05 !>CO O k o p o w e 70 1 W 19 7 6,4 CM ^H 7 ,2 ■<*< 6 ,1 25 f-H f-H00i-H 1330 6 ,0 >> N U (h CO TJ O a OT O 00 7 6 8 7,0 0000^H 6,6 23 2 6 ,8 CMco rH c i Z b o ż a 6 47 6 46,7 1 47 1 47 ,8 678 4 5 ,0 855 46,0 6 2 34 ,8 735 CO00 10 298 46, 6 3 Xo u £ 5 40 6 4 9, 7 1 490 CM IO 1 534 44 ,8 676 49, 9 L ic z b a g o sp o d a r s tw 3 0 O) t o CO rH 6 5 23 © ^H lO J e d n o s tk a h a c P ha aP ha aP ha ha aP h a h a h a aP ha & h a jP h a aP G o s p o d a r st w a o p o z io m ie n a k ła d ó w 5 — 8 ty s . 8 — 11 ty s . 1 1 — 14 ty s. 1 4 — 17 ty s . 1 7 — 20 ty s . p o w . 20 ty s . R az em g o s p o d a r -st w a b a d a n e 5 — 8 ty s . 8 — 11 ty s . 1 1 — 14 ty s . 1 4 — 17 ty s.
C ią g d a ls zy ta b e li 3
In ten syw n ość a w yn ik i fin a n so w e p ań stw ow ych gospodarstw ...
« O Oh CS Sctf • O N O £ RS U aw O 3 'o *-c CTJ a o £ RJ 1* O -*-» 3 CU .5 '5(U N O 3 o o T3 ‘O Si *0 215 9 0 8 1 0 0 ,0 2 2 3 6 1 0 0 ,0 21 5 5 8 1 0 0 ,0 4 7 8 9 1 0 0 ,0 7 11 4 O o 4 6 7 7 10 0 ,0 2 3 4 3 1 0 0 ,0 1 0 1 0 1 0 0 ,0 2 0 9 5 1 0 0 ,0 22 0 2 8 o " O O CM 52 CC 05 2 8 2 IO 2 2 8 Ci 2 5 i—l 2 1 CM co IO rH cm" iO cm" i c cm" Tjn" ł-H cm" o " cc" IO CC 00 00 O CD co to CM LO^ 1 2 9 7 05^ 5 8 4 05 3 2 0 co 5 5 3 t> CM^ CM
CO CD CM co"CM O CM00 CM10" CMco' rt<"CM CO co"CM O)IO
IO 10" CM (O CMcg 651 CD O CD cc CM co co » 32 rF 25 iO 27 00 6 9 4 CM^ cc" cc" 05 CO Os
co"CM co" cc" ł—ł cm" co"
00 CD 92 ,-h 1 9 9 9 co i CD lO 96 9 00 5 2 6 H cc 87 CD 1 2 6 o CM CM^
co" oT O) oo" oT oo" co" o
CM05" 9 5 CE rH 37 5 CO co" 18 2 0 8 ,4 E >> N U ti Cfl xso o. co O oo 2 7 2 5 ,7 6 1 3 8 ,6 3 1 2 6 ,7 2 5 7 CD t-H 00 I> 3 8 9 CD^ oo" 19 6 1 8 ,9 3 4 3 4 2 ,6 1 0 3 2 4 6 ,2 10 4 8 1 <xT ■<*< 3 o «-1 £ 2 6 3 8 Lo" to 3 5 4 4 4 9 ,8 2 1 3 6 4 6 ,3 1 2 7 4 5 4 ,3 05 CO 4 3 ,5 98 8 I>" 05 O 0" IO CC c— 6 5 O lO ł-H 11 00 CC CO 65 h a h a h a h a ha sP ha * h a h a h a& h a 17— 20 ty s . p ow . 20 ty s . R az em g o s p o d a r -st w a b a d a n e 5 — 8 ty s . 8 — 11 ty s . U — 14 ty s . 1 4 — 17 ty s . 1 7 — 20 ty s . p o w . 20 ty s . R az em g o s p o d a r -st w a b a d a n e
Tab. 4. P o g ło w ie zw ierząt w b adanych gospodarstw ach w sztukach dużych na 100 ha użytk ów rolnych w roku gospodarczym 1966/1967
T h e num ber of adult liv e stock in th e research ed farm s per 100 h ectares of agri cultural land in th e econom ical year 1966— 1967
G ospodarstw a o poziom ie n ak ład ów J e d n o st k a B yd ło Trzoda In w en ta rz p rod u k c y jn y razem K on ie In w en tarz ż y w y razem 5— 8 tys. szt. 38,7 3,7 42,4 1,8 44,2 % 87,6 8,4 96,0 4,0 100,0 8—11 tys. szt. 33,1 2,1 35,2 2,7 37,9 % 87,3 5,5 92,8 7,2 100,0 11— 14 tys. szt. 25,7 1,6 27,3 3,3 30,6 % 84,0 5,2 89,2 10,8 100,0 14— 17 tys. szt. 33,2 2,2 35,4 3,2 38,6 % 86,0 5,7 91,7 8,3 100,0 17— 20 tys. szt. 49,2 — 49,2 3,5 52,7 % 93,4 — 93,4 6,6 100,0
pow yżej 20 tys. szt. 44,0 1,0 45,0 7,9 52,9
% 83,2 1,9 85,1 14,9 100,0 R azem badane szt. 37,4 3,0 40,4 2,7 43,1 g osp od arstw a % 86,8 7,0 93,8 6,2 100,0 W roku gospodarczym 1967/1968 5— 8 tys. szt. 27,8 1,4 29,2 1,5 30,7 % 90,5 4,6 95,1 4,9 100,0 8—11 tys. szt. 32,4 1,8 34,2 2,0 2C,2 % 89,5 5,0 94,5 5,5 ?.00,0 11— 14 tys. szt. 36,9 2,1 39,0 3,0 42,0 % 87,8 5,0 92,8 7,2 100,0 14— 17 tys. szt. 47,7 2,1 49,8 3,3 50,1 % 89,8 4,0 93,8 5,2 100,0 17— 20 tys. szt. 30,5 — 30,5 2,3 32,8 % 93,0 — 93,0 7,0 100,0 p ow yżej 20 tys. szt. 46,2 0,7 46,9 5,3 52,2 % 88;5 1,3 89,8 10,2 100,0 R azem badane szt. 32,8 1,5 34,3 2,3 36,6 gosp od arstw a % 89,6 4,1 93,7 6,3 100,0 W roku gospodarczym 1968/39:9 5— 8 tys. szt. 24,0 1,4 25,4 1,2 26,6 % 90,2 5,3 95,5 4,5 300,0
In ten syw n ość a w yn ik i fin an sow e p ań stw ow ych gospodarstw... C iąg dalszy tab. 4
217 8 — 11 tys. szt. 32,4 1,7 34,1 1,7 35,8 % 90,5 4,8 95,3 4,7 1 0 0 , 0 11— 14 tys. szt. 36,6 1 ,8 38,4 2 ,1 40,5 % 90,4 4,4 94,8 5,2 1 0 0 , 0 14— 17 tys. szt. 62,8 1 ,2 64,0 2,9 66,9 % 93,9 1 ,8 95,7 4,3 1 0 0 , 0 17— 20 tys. szt. 30,8 3,0 33,8 1,7 35,5 % 86,7 8,5 95,2 4,8 1 0 0 , 0
pow yżej 20 tys. szt. 59,1 0,5 59,6 5,3 64,9
% 91,1 0,7 91,8 8 ,2 1 0 0 , 0
R azem badane szt. 37,1 1,5 38,6 2 , 2 40,8
gosp od arstw a % 90,9 3,7 94,6 5,4 1 0 0 , 0
Ź r ó d ł o : B adania autora.
Podstaw ow e liczby obrazujące zasobność analizow anych gospodarstw w środki pro du kcji przedstaw iam y w tabeli 5. Tabela ta jest p un k tem w yjściow ym do określenia poziom u intensyw ności w oparciu o 5 w y b ra nych cech. Szczegółowa analiza danych zaw artych w tab eli w ykazuje, że najw iększą w artość b ru tto środków trw ałych n a 1 ha użytków ro l nych m ają gospodarstw a w g ru p ie VI (od 90 do 100 tys.) — najniższą zaś w g rup ie I (od 21 do 23 tys.). W m iarę w zrostu nakładów na 1 ha użytków ro ln y ch w poszczególnych grupach gospodarstw w zrasta w a r tość b ru tto środków trw ały ch , fundusz płac i poziom naw ożenia na 1 ha użytków rolnych.
Obsada in w en tarza w sztukach obornikow ych i siła pociągow a w je d nostkach przeliczeniow ych na 100 ha użytków rolnych je st bardziej zróżnicow ana w poszczególnych grupach gospodarstw i ma rów nież te n d en cję w zrostow ą w gospodarstw ach o w yższym poziom ie nakładów . Na tle obsady in w en tarza żywego w sztukach obornikow ych poja w ia się problem organicznego nawożenia, k tó re m a zasadnicze znaczenie szczególnie na glebach słabszych. Ze względu na niską obsadę in w en ta rza żywego naw ożenie organiczne w e w szystkich gospodarstw ach jest niew ystarczające. W poszczególnych grupach gospodarstw w ydajność jednostkow a z 1 ha i od 1 k row y jest dość zróżnicow ana. Plon przeli czeniow ym w aha się od 16,4 q do 26,0 q n atom iast w ydajność m leka od 1 krow y od 2296 do 3314 litrów .
Na ogół należy stw ierdzić, że gospodarstw a o w yższym poziom ie n a kładów uzy sk u ją lepsze w yniki produkcyjne. Z liczb tabeli 6 w ynika,
m oiupajs -0J5J X DS0UZD3II\[ 229 6 2564 2652 O t> CSI 313 4 3 1 89 2512 2599 2536 273 1 Bq/b ‘Awoiu -3ZDTI3Zjd UOIcJ CO °°~
l>~ oo" <ooTr-H COOi" 00ł-Hesi tO00" lOCSI 21,3
e q /b M ę^eaną u o[d O o co 320 342 363 1 358 320 310 CO 342 Bq/b AV93JBIUUI9JZ U0[d co CO lO 1 0 5 O O ©t- OCO t—H ©O 0000 ©CSJ •N C 'O (J O £ £ N co^ °v !> 00 JT1 N * «. *
ccT 05 OCSI OCN co CO esi CSI
S ił a p o c ią g o w a w je d n o s t k ac h p r z e li c z e n io w y ch n a 100 h a u ż y tk ó w r o ln y c h csf ©_C*f »co" 10" ł>°* ICN CO CO © 1-H co © £ & 0 j-i CC TS0 a w 0 oc co" 00esf, inTjT S z tu k i o b o r n ik o w e n a 10 0 h a u ż y tk ó w r o ln y c h 4 0,2 38,9 coco 39,2 53,7 53,9 44,2 30,9 37,2 42,5 N a w o ż e n ie m in e r a ln e N P K k g /h a u ż y tk ó w r o ln y c h 00 o 132 125 CO CO© COCO ©CSJł-H 3 X0 £ 12 8 O c*-rH CO W a r to ść b r u tt o śr o d k ó w tr w a ły c h na 1 h a u ż y tk ó w r o ln y c h w z ł 22 792 29 685 41 62 8 53 32 0 68 549 10 0 68 3 34 1 0 2 23 1 5 5 25 8 45 37 703 « % ź -s ~ 5 a 3 £ •s ^ J3 53 c COco colO COCO o05 (N CO 29 28 ©CO COco ©00 § a cc & O * Eu C 3 n © f-H w co lO lO 00 CSJ co G o s p o d a r s tw a o p o z io m ie n a k ła d ó w 5 — 8 t y s. 8— 11 ty s . 1 1 — 14 ty s . 1 4— 17 ty s. 1 7 — 20 ty s . p o w . 20 ty s. R az em g o s p o d a r -si w a b a d a n e 5— 8 t y s. 8— 11 ty s . 1 1 — 14 ty s. D~ CO 5 t-i ^ 1 er.l co T-l CO 2 ci to £ 2 N U O CS S-i 0) CC >-> 73 _ §. « CŁ o C/2 .X o c 60 5 3 c ^ go u 2 « ►» 0) £ XI-4-J £ u: C u Xfl cS fi Ti p a « o -a txc <u <-« ^ X3 u U u !>> cC C <U cc co TD W £C ^ ,q a) a> £ £ OJD >» C x £3 u -n 11 2 c o. ° n o 2 M c t-i N O .2 t5 _* co £ .y 0 -o g .s 6 o « > ^ o 3 -a J3 o a 1 i ^ CoC 2 g 5 o X G CU o g 5J 0) irś £ O si W CC H