Józef Ignacy Kraszewski w prasie rosyjskiej drugiej połowy XIX wieku

Dina S. Prokofjewa

Józef Ignacy Kraszewski w prasie

rosyjskiej drugiej połowy XIX wieku

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 56/2, 517-549

D IN A S. PR O K O FJEW A

JÓZEF IG NACY K RASZEW SK I W PR A SIE RO SY JSK IE J DR U G IEJ POŁOW Y X IX W IEKU

S p ołeczeń stw o rosyjsk ie i p olsk ie w postęp ow ym sw y m nurcie złą­ czone w sp óln ym celem — w alką z caratem — d ążyło rów nież do n aw iąza­ nia w sp ółpracy w dzied zin ie k u ltu ry. N ic też dziw nego, że popularyzacja tw órczości w y b itn y ch polskich p isarzy nabierała stale charakteru w a lk i p olityczn ej. Taka w ła śn ie recepcja tw órczości K raszew skiego w Rosji b yła w ięc n ie w yją tk iem , lecz zjaw iskiem typ ow ym , i jako taka stanow i ciek aw y rozdział w h istorii rozw oju polsk o-rosyjskich stosu nk ów k u ltu ­ ralnych.

„K to w id zi w K raszew sk im [...] człow ieka cichego, spokojnego, odda­ nego jed yn ie poezji i literaturze, ten go n ie zna” — tw ierd ził pruski prokurator w m aju 1884, oskarżając pisarza o zdradę stanu, przytaczając m. in. w y ją tk i z jego utw orów , sygn ow an ych pseudonim em „ B o lesła w ita” , dla p otw ierdzenia sw ej tezy . O św iadczył też, że gdyby pisarz b y ł czło­

w iek iem stroniącym od udziału w życiu społecznym (w ten sposób ok reślało jego postaw ę w ie lu polskich i rosyjskich krytyków ), n ie zgoto­ w an o by m u w 1879 r. tak r u roczystego jubileuszu. Podobnego zdania b yła rów nież żandarm eria carska, która zarządziła śled zen ie w szystk iego, co m iałob y jak ik olw iek zw iązek z ju b ilatem i ju b ileuszem (zakładając sp ecjaln e akta na m a teriały śledztw a), oraz w szelk im i sposobam i starała się zapobiec u działow i p isarzy rosyjsk ich w ty ch uroczystościach.

Choó brzm i to paradoksalnie — zazw yczaj najtrafniej oceniają jakieś zjaw isk o lud zie w rogo doń n astaw ien i. T w ierdzenie to jest spraw dzalne nie ty lk o w w yp ad ku pruskiego prokuratora, lecz rów nież na m ateriale opinii i w y p ow ied zi reakcyjn ej prasy rosyjsk iej o roli i znaczeniu K ra­ szew skiego. Sporo trafn ych ocen i spostrzeżeń znajduje się rów nież w archiw ach cenzury, żandarm erii czy w m eldunkach szpiegów . D latego też w n in iejszej pracy w ie le uw agi pośw ięca się w yp ow ied ziom ludzi, k tórych niepodobna zaliczać do grona m iłośnik ów literatu ry polsk iej, a K raszew sk iego w szczególności. G łosy postępow ej, d em okratycznej k ry ty k i rosyjsk iej m ają tu znacznie skrom niejszą dokum entację — ze

518 D IN A S. P R O K O F IE W A

w zg lęd u n a ogran iczon e m ożliw ości p ub likow an ia tego rodzaju opinii oraz stosu n k ow o n iew ielk ą liczb ę p ostęp ow ych organów prasow ych. O bszerne om ó w ien ie a rtyk u łów ju b ileu szo w ych , u w aru n kow an e zresztą ob fitością m ateriału, pozw ala dostrzec p o lity czn e podłoże szeregu w y stąp ień k ry­ tyczn ych , ukazując jed n ocześn ie K raszew sk iego w oczach k ry ty k i ro­ syjsk iej.

*

T w órczość K raszew sk iego znana b yła w Rosji już w latach 50-ych. R enom ow ane czasopism a: „ S ow riem ien n ik ”, „ O tieczestw ien n y je zap isk i”, „B ibliotek a d la cztien ija ”, „ S y n o tieczestw a ”, gazeta „S iew iern aja p czeła” i inne, już na przełom ie lat 1840— 1850 d ru kow ały przekłady i recen zje jeg o u tw orów , b liższe dane b iograficzn e o pisarzu ł .

C zyteln ik rosyjsk i w ied zia ł już, że zasługą K raszew sk iego jest „w zbu­ dzen ie o góln ego w sp ółczu cia i zain teresow an ia polską literaturą”, „usu­ n ięcie z p olsk ich sa lon ów i b uduarów rom ansów fran cu sk ich ” i że dzieła pisarza są odbiciem ducha czasu. N iem n iej „S ow riem ien n ik ” (1851, nr 6) m ów iąc o b ogactw ie litera tu ry p olskiej u b olew ał nad jej p ow ierz­ chow ną znajom ością w kręgu cz y teln ik ó w rosyjskich. W w yp ow ied ziach d em ok ratyczn ej k ry ty k i ro syjsk iej znalazło odbicie szczere dążenie p ostęp ow ego odłam u sp o łeczeń stw a do w zajem n ego poznania się i zbli­ żenia. P ostęp ow i ro sy jscy działacze k u ltu raln i w n aw iązaniu ściślejszych k on tak tów w zajem n ych w id zieli n ajlep szy środek na zn iesien ie obopólnej w rogości i ży c zliw ie w ita li każdą podejm ow aną w ty m kierunku próbę.

Jed n ym z takich przedsięw zięć, p otw ierdzających fak t n iezw y k łeg o zain teresow an ia literaturą polską w sp ołeczeń stw ie rosyjskim , b yło u kazanie się na początku lat 50-ych (n iezależn ie od w y d aw an y ch od dziel­ n ie p rzekład ów z litera tu ry p olsk iej) „G alerii P isarzy P o lsk ich ”. W y­ d aw n ictw o to p ow stało z in ic ja ty w y i p rzy u d ziale A. A fa n asjew a - -C zużbińskiego, p ow ieściop isarza i etnografa, za łożyciela dziennika „P ietierb u rgsk ij listo k ” (1864), w y d a w cy i redaktora czasopism a „M agazin inostrannoj litiera tu r y ” w latach 70-ych. Do „G alerii” w łączono jed yn ie d w a u tw o ry K raszew sk iego: B u d n ik i O strożnie z ogniem , oraz p ow ieść K orzen iow sk iego K o llo k a c ja , co razem w yn iosło pięć tom ików . P o m ysł A fan asjew a-C zu żb iń sk iego spotkał się z gorącym p rzy jęciem dem okra­ tyczn ej prasy rosyjsk iej, która sięg n ięcie do tw órczości K raszew sk iego uw ażała za szczególn ie udane. P o ukazaniu się p ierw szeg o tom iku

„Ga-1 W „O tieczestwiennych zapiskach” („Ga-185„Ga-1) była drukowana powieść Ostatni

z Siekierzyńskich. Jako dodatki literack ie „Biblioteki dla cztienija” ukazały się Ulana (1858) i Ostap Bondarczuk. Szczegóły z życia K raszew skiego podawały także:

K R A S Z E W S K I W P R A S IE R O S Y J S K IE J ₅₁₉ le r ii” (B u d n ik ) „S ow riem ien n ik ” (1851, nr 6) stw ierdził, że „nie m ożna n ie dziękow ać p. A fan asjew ow i za jego in icjaty w ę [...]. K raszew ski jest u w ażan y za jednego z n ajlep szych prozaików p olskich”. „O tieczestw ien- n y je zap iski” (1851, nr 7) rów nież ocen iły w y d a w n ictw o A fan asjew a jako „pod w ielom a w zględ am i d oskon ałe”, podkreślając jednocześnie koniecz­ ność zapoznania się z bratnią literaturą. U kazanie się tom ików odnoto­ w an e zostało także w jedn ym z najstarszych czasopism rosyjsk ich — „S yn o tieczestw a” (1851, nr 7):

„Galeria Pisarzy P olskich” jest zjawiskiem pocieszającym ; w rzeczy samej, przekładaliśm y dotąd zazwyczaj przeważnie pisarzy francuskich, mało się zaj­ m ując literaturą pobratymczych narodów słow iańskich, n iew ątpliw ie zasługu­ jącą na uwagę ze w zględu na swą szczególną odrębność [...].

W ybór jednej z lud ow ych p ow ieści K raszew skiego, n ie n ajceln iejszej zresztą, dow odzi w ielk ieg o znaczenia k w estii chłopskiej w ow y ch czasach, św iad czy o p odobieństw ie problem atyki nurtującej oba sp ołeczeństw a. Jednakże, w itając p rzych yln ie pom ysł udostępnienia d zieł pisarzy p ol­ skich, prasa rosyjska, a zw łaszcza jej część postępow a, k ry ty czn ie oceniła sam ą p ow ieść i poziom przekładu. „S ow riem ienn ik ”, dając krótkie stresz­ czen ie p ow ieści, zw rócił u w agę na braki w tech n ice postaciow ania, u w yd atn iające się zw łaszcza w sy lw etce Bartosza, zam ierzonej przez pisarza jako charakter tragiczny. Zdaniem autora notatki, jed y n ie postać M ateusza je st w tej pow ieści udana. R ecenzja w „O tieczestw ien n ych zapiskach”, podkreślając now ość fabuły, p rzyp isuje K raszew skiem u in ten cje podaw ania w iadom ości o ludzie m azurskim w celach popu lary­ zacyjn ych . P ostępow a prasa rosyjska m iała pisarzow i do zarzucenia praw dopodobnie n ie ty lk o nieudolność w przedstaw ianiu charakterów , lecz w w arunkach ów czesn ej cenzury form ułow anie in n ych zarzutów b y ło n iem ożliw e. B u d n ik ma charakter dokum entu, zadziw ia św ieżością i b ez­ pośredniością, lecz n ie u kazuje chłopa i dziedzica jako przedstaw icieli w rogich obozów.

O pow iadając się za p opularyzow aniem literatury polskiej, postępow a prasa rosyjska przy ocenie p oszczególnych utw orów pozostaw ała na sw ych zasadniczych pozycjach. Już w 1847 r. na łam ach „S ow riem ienn ik a” (nr 11) k rytyk ow an o jeden ze słabszych utw orów K raszew skiego pt. Pan T w a r ­

dow ski.

W książce jego brak odcieni fantastyki i humoru [...]. Wręcz przeciwnie, o najniezw yklejszych w ydarzeniach na ziemi i w piekle, wśród ludzi i dia­ błów, autor m ówi takim tonem, jak gdyby m ówił o czymś, co się codziennie przytrafia i nikogo nie dziwi [...]. N ie szukajcie również w książce jego poetyc­ kich ustępów, oryginalnych opisów [...]. Wszędzie jedynie retoryka, oklepane chw yty [...].

520 D IN A S . P R O K O F IE W A

O pinia ta je st zbieżna z ocenam i ó w czesn ych k ry ty k ó w p olskich — T yszyń skiego, Szabrańskiego czy W ójcickiego, k tórzy w yp ow iad ając się na łam ach „B ibliotek i W arszaw sk iej”, w y rzu ca li p isarzow i efek ciarstw o, ch ęć im ponow ania, a w Pan u T w a r d o w s k i m — „m ącenie podań lud ow ych i brak k olorytu d ziejow ego” 2.

N iem ałą rolę w p opu laryzacji u tw oró w K raszew sk iego od egrał P. B y ­ ków , b ib liofil i bibliograf, redaktor jed n ego z p ostęp ow ych organów p rasow ych — „ D ieło” (1880), tłu m acz m. in. K raszew sk iego i Syrokom li. W jego pam iętn ikach od najdu jem y n azw isk a znajom ych, z k tórym i korespondow ał: D ostojew sk iego, L eskow a, N iekrasow a, P leszczejew a i w ie lu in n ych . W S y l w e t k a c h z d a le k ie j przeszło ści B yk ow a znajdujem y w sp om n ien ie o A fan asjew ie-C zu żb iń sk im — w zm ian k ow an ym w y d a w cy serii p olsk ich p ow ieści, d oskon ałym zn aw cy literatu ry p olsk iej, który p otrafił z pam ięci cytow ać K orzen iow sk iego i K raszew skiego.

S am B y k ó w n apisał szereg a rtyk u łów i w zm ia n ek o K raszew skim , a także p rzedm ow ę do jego D zieł z e b r a n y c h (pod redakcją I. Jasińskiego, S an k t-P ietierb u rg 1915). A rtyk u ły B ykow a dokładniej n aśw ietlają drogę rozw ojow ą pisarza, jego dorobek literack i. W czasopism ach „ P czeła ” i „N ow yj russkij bazar” m ó w i k ry ty k o płodności i olbrzym im zakresie talen tu K raszew sk iego, podkreślając jego zasłużoną popularność. Trudno zgodzić się ze zdaniem B yk ow a o stałości przekonań pisarza, jednakże tw ierd zen ie, że p ogląd y K raszew sk ieg o od biegały daleko od poglądów tzw . w y ż sz y ch sfer, jest rów nie słu szn e, jak m y śl następująca:

N atom iast zdrowsza, młoda, zdecydow anie przeważająca część czytelników zawsze sym patyzow ała i będzie sym patyzow ać z Kraszewskim. [„Pczeła” 1876, nr 27]

Do zasłu g p olsk iego pisarza zalicza B y k ó w rów nież p odn iesien ie b ele­ tr y sty k i do poziom u eu rop ejskiego, stw orzen ie p olskiej pow ieści ob ycza­ jow ej i h istorycznej — przy czym trafn ie zauw aża, iż ta len to w i K ra­ szew sk iego n ajlep iej odpow iadała pow ieść. S łu szn ie podkreśla realizm k reow anych przez pisarza postaci, jego zm ysł ob serw acyjn y, znajom ość w szy stk ich w a r stw p olsk iego społeczeństw a:

Dzięki w nikliw ej analizie i zdum iew ającem u zm ysłow i obserwacyjnem u w dziełach jego, jak w dobrze w ypolerow anym zwierciadle, znajdują w ierne odbicie i spraw y powszednie, i w zniosłe idee, i naczelne dążenia współczesnego społeczeństw a.

Jako zasadniczą w ad ę u tw oró w K raszew sk iego w y m ien ia B y k ó w brak jedn olitości, pośpiech i gorączkow ość w o p isyw an iu w yd arzeń — opinia n ie odbiegająca w ła ściw ie od sąd ów p olskich recen zen tów . Do n ajlep szych

K R A S Z E W S K I W P R A S IE R O S Y J S K IE J 521 d zieł pisarza zalicza m. in. Ulaną, Chatą za wsią, C horoby w ieku, Brühla,

Hrabiną CoseL

S tw ierdzając, że kto n ie zna K raszew skiego, ten n ie zna całej epoki w literaturze polskiej, B yków w im ieniu czasopism a „N ow yj russkij bazar” (1876, nr 38) zobow iązał się przesłać w szystk im jego prenum era­ torom Hrabiną Cosel w przekładzie N. Leskowa, jako bezpłatny dodatek. W sw ych w spom nieniach pt. D a w n e zn ajom ości i spotkania przytacza B yk ów słow a L eskow a św iadczące o żyw ym zajęciu się literaturą polską:

Wolne chw ile poświęcam literaturze polskiej. Jakie są tam talenty! Np. Zygmunt Kaczkowski, Korzeniowski, Kraszewski, że nie wspom nę już o poe­ tach! Cóż to za p ięk n o !3

W popularyzow aniu tw órczości K raszew skiego prócz p ostęp ow ych działaczy i prasy w z ię ły udział rów nież czasopism a nie posiadające okre­ ślonej linii p olityczn ej, jak np. przeznaczony dla w a rstw y m ieszczańskiej p eriodyk „Ż yw opisnoje ob ozrien ije” (1860, nr 111), zachw ycający się form ą u tw orów pisarza, gazeta „Russkij m ir” (1860, nr 101), próbująca określić m iejsce K raszew skiego w literaturze polskiej, czy w spom niany już ,,Syn o tieczestw a”.

*

U sch yłk u lat 70-ych w arszaw ska idea obchodów p ięćd ziesięciolecia pracy tw órczej pisarza znalazła szeroki oddźw ięk w w ielu krajach. Ż yw a też b yła reakcja sp ołeczeństw a rosyjskiego, które spontanicznie zgłosiło sw ój akces do uroczystości ju bileuszow ych.

W prasie ukazał się cały szereg w yp ow ied zi, oceniających pisarza w d w u aspektach: p olityczn ym i krytyczn oliterack im . A sp ek t p olityczn y w iązał się zw y k le z oceną w p ły w u i roli pisarza w sp ołeczeństw ie, jego

stosu nk u do pow stania styczn iow ego, do Rosji itp.

W iele recen zji zajęło się głów n ie stroną artystyczną tw órczości K ra­ szew skiego. S potyk am y tu dużo trafn ych sądów, sporo celn ych uw ag o p oszczególnych utw orach. A utor artykułu ju b ileuszow ego w „Russkich w ied om ostiach ” (1879, nr 243), analizując dorobek literacki K raszew sk ie­ go, n ajw yżej ocenił jego pow ieści chłopskie, nacechow ane „życiow ą praw ­ d ą” i „głęboką uczu ciow ością”. Za n ajw yb itn iejszy u tw ór z pierw szego ok resu tw órczości pisarza uw aża Latarnią czarnoksiąską, doskonale przed­ staw iającą „życie salon ów w arszaw skich, szlacheckich dw orków i jar­ m ark ów ” ; p ow ieści h istoryczne K raszew skiego odznaczają się, jego zda­ niem , „n iezw yk łą znajom ością rzeczy, w iernością kolorytu historycznego,

8 Институт русской литературы АН СССР (Пушкинский дом), Рукописный отдел, Ф. 118.

522 D IN A S. P R O K O F IE W A

p rzejaw iającego się w najd rob niejszych szczegółach, n iezw yk łą natural­ nością w od m alow y w an iu bohaterów , zw yczajów i ob yczajów

A utor dość obszernej n oty o ju b ileuszu K raszew skiego, zam ieszczonej w ,,S ło w ie ” (grudzień 1879), słu szn ie stw ierdza, że popularność zaw dzięcza pisarz n ie ty lk o sw ej płodności i w szech stron n ości.

W olbrzymiej m asie jego utw orów nie znajdzie się ani jeden, którego pi­ sarz m usiałby się w stydzić. Już w latach 30-ych, kiedy b projektach zniesienia pańszczyzny zaledwie m gliście wśród inteligencji napomykano, Kraszewski za­ czął zmierzać w tym kierunku z uporem i w ytrw ałością, co przysporzyło mu w ielu w rogów w kręgu polskiej arystokracji; najlepsze jego utwory powstały w celu w alki z pańszczyźnianym i instynktam i staroszlacheckiej Polski, w celu wzbudzenia wśród czytelników sym patii do chłopa [...]. W pewnym stopniu idealista, krzywo spoglądający na m oralne teorie naszych czasów, mrożące go swoją m aterialistyczną trzeźwością, Kraszewski był jednak obdarzony głębokim w yczuciem życiow ego realizmu; zawsze [...] w ybierał najprzystępniejsze tem aty do sw ych opowiadań i lubił wszczynać dyskusję z naiw nym i prostodusznym czytelnikiem z w arstw średnich [...].

P rzytaczając w yp ow ied ź jubilata na tem at jego w łasn ej twórczości; „Sw ój czarny ch leb w y p iek a łem przez całe pół w ie k u ”, gazeta pod­ kreśla, że

na tym w łaśn ie chlebie, istotnie zdrowym i powszednim, w ychow ało się kilka pokoleń; pokoleń, w itających w yzw olenie chłopów rów nie gorąco, jak młodzież rosyjska lat 60-ych.

„N ied iela” — tygod n ik polityczno,-literacki o zabarw ieniu narodnic- k im — w artyk u le Polskie św ię to n a ro d o w e (1879, nr 32/33) om aw ia p u b licy sty czn y dorobek K raszew sk iego i przytacza fa k ty dow odzące życzliw ości pisarza dla rosyjsk iego sp ołeczeństw a (np. k w esta na rzecz ofiar pożarów p etersburskich czy próby naw iązania kontaktu z prasą rosyjską). „ N ied iela ”, podobnie jak in n e czasopism a rosyjsk ie, w rzędzie n ajlep szych u tw o rów w ym ien ia p ow ieść D w a ś w ia ty , w której Kra­ szew sk i „z talen tem p rzed staw ił przepaść dzielącą arystokrację polską od dem okracji, nie szczędząc przy tym polskiej szla ch ty ” .

„N ow osti” tuż po op ub likow an iu kom unikatu o ju b ileu szu zam ieściły cy k l a rtyk u łów pt. L i s t y o b ieżące j lite r a tu r z e p o lsk ie j R. S iem iątk ow ­ sk iego (1879, nr 318) oraz K r o n ik ę literacką n iejak ieg o W. Cz. (nr 296). M yślą przew odnią tych a rtyk u łów była idea zbliżenia R osjan i Polaków . A u tor K ro n ik i lite r a c k ie j ubolew a, że prasa polska „pom ija opinie gazet rosyjsk ich i unika p olem ik i”, przyznając rów nocześn ie, że w in ę za taki stan rzeczy ponosi rów nież prasa rosyjska; p rzestrzega też przed w za­ jem n ym ignorow an iem się, p oniew aż prow adzi ono do pow stania uprze­ dzeń i p om yłek różnego rodzaju. W. Cz. gło su je ze zb liżen iem , dom agając się jed n ocześn ie lep szego zapoznania sp ołeczeń stw a rosyjsk iego z litera ­ turą polską.

K R A S Z E W S K I W P R A S IE R O S Y J S K IE J 523 Literatura polska odznacza się bogactwem treści — pisze — i chociaż w chwili obecnej nie, jest ona tak olśniewająca, jak za czasów Mickiewicza, posiada jednak sporo talentów pierwszej wielkości, których nie znamy nawet z nazwiska. Kto w ie coś np. o Bałuckim? A przecież jest to beletrysta o św ie­ żym i oryginalnym talencie [...].

S iem iątk ow sk i kreu je K raszew skiego na głosiciela now ego kierunku w literatu rze polskiej, kierunku w alczącego z p ustym i i oderw anym i ideałam i, z rom antyzm em , posiadającego przew agę m otyw ów ekonom icz­ n ych i socjaln ych nad religijn y m i i politycznym i. Jednakże — ostrzega — błędem b yłob y uw ażać K raszew sk iego za śm iałego reform atora.

W. Spasow icz w Liście z K rakow a, publikow anym w „W iestniku Jew ro p y ” (1879, nr 11), powtarza sądy w ielu polskich i rosyjsk ich k ry ­ ty k ó w o K raszew sk im jako m istrzu pow ieści, w której tw órca ten potrafi odm alow ać życie k ilk u pokoleń społeczeństw a polskiego na podstaw ie w ła sn y ch obserw acji.

N. Storożenko, autor notatki o jubileuszu K raszew skiego w gazecie ,,Russkij k u rier” (1879, nr 22), podkreśla w p ły w pisarza na całe pokolenie literackie, które dojrzało i rozw inęło się przy nim . B yków (,,Ż yw opisnoje ob ozrien ije” 1879, nr 37/38) um ieszcza K raszew skiego tuż za M ick iew i­ czem na sw ej liście najpopularniejszych pisarzy polskich.

N atom iast „O tgołoski” (1879, nr 39) próbują pom n iejszyć rolę i zna­ czen ie pisarza, cytując przy om aw ianiu jego tw órczości jed yn ie n ajsłab ­ sze u tw ory (jak Pan T w a rd o w sk i). „Pietierburgskaja gazieta” (z 23 IX 1879) w ru b ryce Codzienna g aw ęda stw ierdza, że K raszew ski posiada zna­ czenie w yłączn ie dla literatury polskiej, która zresztą i tak z czasem zostanie w ch łon ięta przez inne literatury. Charakter tej w y p ow ied zi tłu m aczyć m oże okoliczność, że faktycznym w ła ścicielem gazety b ył P. W ałujew , carski m in ister, zam ierzający pow ołać do życia szereg czaso­ pism do w a lk i z prasą rew olucyjn o-d em ok ratyczn ą. „Pietierburgskaja g azieta” zaś została założona przez reakcyjnego pub licystę, I. A rseniew a. W ych w alan o w niej „reform atorską działalność sam odzierżaw ia”. Za­ m ieszczane tutaj artyk u ły o literaturze m iały na celu zw alczan ie postępo­ w ego odłam u tej literatury. „O tgołoski” i „Pietierburgskaja ga zieta ”, zdając sobie spraw ę z ob iek tyw n ej roli tw órczości K raszew skiego w w a l­ ce o spraw ę postępu w obu krajach, starały się zneutralizow ać w p ły w y pisarza. B ył to już o czy w isty w yraz p olityk i reakcji rosyjsk iej, której różnorodne asp ek ty m ożna zaobserw ow ać w akcji rozw iniętej podczas ju b ileuszu K raszew skiego.

Z m ateriałów gazety „Zapadnaja poczta”, w yd aw an ej p ryw atn ie w W arszaw ie (pod redakcją W. Jakow lew a, później — L. N iestierow a), w yn ika, że zain teresow an ie ju b ileu szem pisarza w Rosji w znacznej m ie­ rze pobudził list M. Berga, znanego tłum acza i redaktora czasopism a

L ist K raszew skiego do S u w o rin a z 3 stycznia 1879 CG A LI, f. 459, o. 1, j. 2082

524 D IN A S. P R O K O F IE W A

„W arszaw skij d n iew n ik ”, op ub likow an y przez „N ow oje w riem ia” (1878, nr 995). Berg, d ocen t U n iw ersy tetu W arszaw skiego, tłum acz z polskiego i in n ych języ k ó w słow iańsk ich , n ie m ógł zachow ać bierności w obec zbliżającej się rocznicy. Oto tek st jego listu:

W ch w ili obecnej Polska w e w szystkich zaborach przygotowuje jubileusz K raszewskiego, który już lat 50 uprawia niw ę literatury ojczystej; pisarza fenom enalnego, rzec można — jedynego w swoim rodzaju, który napisał k il­ kaset tom ów najróżnorodniejszych utw orów łatw ych i przyjemnych w czytaniu: poematów, dramatów, komedii, powieści i opowiadań, notatek z podróży, z któ­ rych kilka sam zilustrował (jest rów nież malarzem); i w łaśn ie teraz, w 66 roku życia, przedsięw ziął w ydaw anie historycznych opowieści o Polsce, pisanych żywym , beletrystycznym językiem, w niezw ykle przystępnej form ie, w 65 to­ mach. Pięć spośród nich już się ukazało i czytają je w szyscy, którzy znają ję­ zyk polski.

W szystko w skazuje na to, że jubileusz tego najpłodniejszego z pisarzy św iata będzie m iał charakter w yjątkow y. Biorą w nim udział artyści i działa­ cze kulturalni najróżnorodniejszego autoramentu: malarze, rzeźbiarze, muzycy, pisarze, bogaci księgarze. W ykonuje się rzeźby, projektuje albumy, ukazują się na b enefis jubilata w ydania zbiorowe celniejszych jego dzieł, w ybija się m e­ dale pam iątkowe. Prócz Polski rów nież inne ziemie słow iańskie odniosły się życzliw ie do sprawy, m. in. ośw iecone Czechy, posiadające najstarszy uniw er­ sytet słow iański. Czyż my, Rosjanie, pozostajemy całkow icie obojętni wobec tej szlachetnej i jedynie m ożliwej nagrody czytelników dla talentu za tyle poniesionego dla dobra ogółu trudu, my, dla których literatura polska z w ielu w zględów historycznych jest najbardziej bliska i znana; my, na których terenie skupiła się najaktyw niejsza działalność literacka Polaków, gdzie nazwisko K raszew skiego przeczytać można w każdym znaczniejszym czasopiśmie? Poza tym K raszew skiego zna cała inteligencja rosyjska z przekładów na język ro­ syjski w ielu jego utworów; K raszew ski spędził znaczną część sw ego życia w Rosji na W ołyniu; po rosyjsku m ówi jak Rosjanin, przyjaźni się z w ielom a naszym i pisarzami, entuzjazm uje się najw ybitniejszym i osiągnięciam i naszej literatury. Można by rzec nawet, iż nikt z Polaków nie zna literatury naszej i życia tak, jak K raszewski; żadne serce polskie nie sym patyzuje z nami tak, jak serce K raszew skiego — i m y ozięble ignorujem y jego jubileusz, tak żywo zajm ujący w szystkich Słowian? To niem ożliw e.

M. Berg 30 listopada 1878 r.

R edakcja ga zety 4 opatrzyła list n astęp u jącym kom entarzem :

Zgadzamy się całkow icie ze zdaniem M. Berga, którem u literatura rosyjska zawdzięcza w iele doskonałych przekładów z języków słow iańskich [...]. Spo-4 „Nowoje w riem ia” (1868—1917) — początkowo było to pismo umiarkowanie liberalne, ale od r. 1876, czyli od objęcia redakcji przez A. Suworina, przekształ­ ciło się w organ skrajnie reakcyjny, propagujący szowinizm w ielkom ocarstwow y i antysem ityzm . W. I. L e n i n (D zieła. T. 18. W arszawa 1957, s. 272) określał tę ga­ zetę jako „wzór ruchliw ego handlu »na w ynos i na miejscu«. Handluje się tu w szystkim , poczynając od przekonań politycznych, a kończąc na ogłoszeniach por­ nograficznych”.

K R A S Z E W S K I W P R A S IE R O S Y J S K IE J 525

dziewam y się, że publicystyka rosyjska nie odmówi udziału w tym jubileuszu. Udział ten może znaleźć w yraz w w ysłaniu na uroczystości jubileuszowe w y ­ branego przedstawiciela pisarzy rosyjskich. Pozostaw iam y sprawę otwartą i bylibyśm y bardzo szczęśliwi, gdyby list M. Berga znalazł oddźwięk. K raszew sk i był w zru szony zam iaram i Berga i A. Suw orina, redaktora gazety „N ow oje w riem ia”, którzy pragnęli um ieścić w ty m piśm ie jego życiorys. O dpow iedział im listow n ie, w yrażając w dzięczność. L ist do Suw orina (z 3 I 1879) 5 n apisany został po rosyjsku. Jest to n iezn any autograf pisarza, i d latego celow e w yd aje się opublikow anie jego fo to­ kopii (zob. w klejkę).

B erg donosił później S uw orinow i, że otrzym ał „bardzo u przejm y list od K raszew sk iego” w krótce po opublikow aniu sw ego apelu.

Proszę mi w ierzyć — pisał Kraszewski — że artykuł Pański, podyktowany przez przyjazne mi serce, jest dla mnie prawdziwym jub ileuszem 6.

W liście Berga do S uw orina ze stycznia 1878 7 potw ierdza się fakt przejęcia in ic ja ty w y przez in n e pism a rosyjskie. Chodzi tu o gazetę „Za- padnaja poczta”, która w n ajb liższym num erze ogłosiła otw arcie sp ecjal­ n ego działu: K u czci J. I. K r a szew sk ie g o . P óźn iejszy jej redaktor i w y ­ dawca, L. N iestierow , pisał (1879, nr 1):

Któż z w ykształconych Rosjan nie zna nazwiska Kraszewskiego, najpo­ pularniejszego z polskich pisarzy [...]. Z nazwiskiem Kraszewskiego dla w ielu z nas kojarzy się cała w spółczesna beletrystyka polska [...]. N ie ulega w ątp li­ wości, że nadchodzący jubileusz Kraszewskiego, to „pokojowe św ięto”, stanie się najdonioślejszym wydarzeniem w życiu społeczno-literackim naszych pol­ skich w spółobyw ateli [...]. Jubileusz K raszewskiego wzbudził bardzo żyw e i ciepłe uczucia w e wszystkich, którym dostępne jest i zrozumiałe słow o drukowane [...]. Niedawno tem u — dzięki listow i szanownego tłumacza Pana

Tadeusza, p. Berga — o zbliżającym się jubileuszu zaczęły pisać prawie

w szystkie gazety stołeczne i w szystkie z najżywszym zainteresowaniem w yra­ żały się o nim [...].

D la ścisłości zaznaczyć należy, że n ie w szystko w ygląd ało tak różowo. A le o tym później.

Redakcja gazety „Zapadnaja poczta”, pragnąc dać wyraz szczególnego sza­ cunku dla Czcigodnego Jubilata oraz przyjść z pomocą stołecznym i prow incjo-6 CGALI, f. 459, o. 1, j. 2082.

Posłużono się tu następującym i skrótami nazw archiwów radzieckich: CGALI — Центральный Государственный архив литературы и искусства в Москве; CGIAL — Цен­ тральный Государственный исторический архив в Ленинграде; CGIAM — Центральный Государственный исторический архив в Москве.

Skróty obok liczb oznaczają: d. — дело; е. — экспедиция; f. —фонд; j. —единица хранения; к. — лист; о. — опись; г. —• год.

6 CGALI, f. 459, о. 1, j. 337. 7 CGALI, f. 459, о. 1, j. 337.

526 D IN A S . P R O K O F J E W A

nalnym gazetom rosyjskim , otwiera na łam ach sw oich specjalny dział: K u

czci J. I. K raszew skiego. W dziale tym w m iarę napływ ania m ateriału poja­

w iać się będą kilka razy na tydzień w yjątki i w ypisy z ukazujących się w prasie w arszaw skiej najbardziej • interesujących artykułów i informacji do­ tyczących jubileuszu i przygotowań do niego. '

Redakcja dotrzym ała słow a i regularn ie inform ow ała o p rzygotow a­ niach do ju b ileu szu i jego odgłosach p u b licysty czn ych w Rosji i innych krajach. Jed n akże w k w ietn iu 1879 gazeta przestała się ukazyw ać z po­ w odu trudności m aterialnych.

Egzem plarz gazety z notatką N iestierow a przesłano K raszew skiem u. Ju bilat odpow iedział redaktorow i listem , który został op ub likow an y w n um erze 6. P rzytaczam y tekst:

W ielm ożny Panie!

Proszę m i przebaczyć, że na Jego łaskaw e i tak uprzejme pismo odpo­ wiadam po polsku, obawiając się, abym po rusku pisząc nie popełnił omyłek, w braku w praw y w tym języku.

N ie um iem w praw dzie znaleźć w yrazów na podziękowanie W. Panu za okazaną mi tak w ielką, tak niezasłużoną życzliw ość i sym patię, która tym mi jest droższa, iż od nieznajom ego pochodzi, a zarazem świadczy o usposobieniu Redaktora „Zachodniej poczty” dla nas wszystkich.

Chciej W ielm ożny Pan przyjąć najszczersze w yznanie wdzięczności mojej i życzenia gorące, aby pismo pod redakcją Jego w ychodzić poczynające miało to powodzenie, na jakie zasługuje celem, jaki sobie zakłada — i racz wierzyć uczuciom głębokiego szacunku i poważania, z jakim m iło mi zostawać

W ielmożnego Pana sługą wdzięcznym

d. 15 stycznia 1879 J. I. K r a sze w sk i

Drezno

Jak już w spom niano, w sp raw ie nadchodzącego ju b ileuszu w y p o w ie ­ działa się p raw ie cała prasa rosyjska.

P rofesor U n iw er sy tetu W arszaw skiego, sy n znanego p u b licy sty i w y ­ d aw cy „M osk iew sk iego te le g ra fu ”, P. P o lew o j, z okazji ju b ileu szu pisał („O goniok” 1879, nr 39):

N iedaw no cała nasza prasa, wyrażając opinie w szystkich w ykształconych Rosjan, zgłosiła sw oje pragnienie w zięcia udziału w tej uroczystości. Talent uznany przez w szystkich — przez w szystkich czczonym będzie. Pragnąc uczcić Jubilata, ze sw ej strony podajem y naszym czytelnikom krótki zarys jego życia i działalności [...j. Nic dziwnego [...], że Polacy dumni są ze swego m istrza [...], U roczystości jubileuszow e w in ny stać się wyrazem uczuć żyw ionych przez spo­ łeczeństw o dla ulubionego pisarza. Ze swej strony my, Rosjanie, również do­ łączam y w yrazy szacunku dla niezm ordowanej, utalentowanej działalności twór­ czej pisarza słow iańskiego, który osiągnął sław ę i rozgłos w cyw ilizowanym społeczeństw ie europejskim .

„ S ow riem ien n yje iz w iestija ” (1879, nr 6), przypom inając olbrzym ie zasłu gi K raszew sk iego, ok reśliły zbliżający się ju b ileu sz jako w yd arzen ie

K R A S Z E W S K I W P R A S IE R O S Y J S K IE J 527 n iezw y k le doniosłe. Ten zachow aw czy organ prasy rosyjsk iej pisał, że w okół nazw iska K raszew skiego, pow odow ane w zajem n ym szacunkiem i m iłością braterską, ,,śm iało mogą się zjednoczyć w szy stk ie narody sło ­ w ia ń sk ie” . Podobnie jak w iele innych pism, stwierdzał:

Kraszewskiem u obce było zaangażowanie polityczne, nie wyznaw ał on skrajnych poglądów i przez całe życie trzymał się z dala od konfliktów w spół­ czesności.

podczas ostatniego powstania w yjechał do Drezna i tam w zaciszu gabinetu, z dala od burz politycznych, spełniał swój obowiązek wobec ojczyzny, wzboga­ cając jej dorobek dziełam i literackim i.

W iedząc o uczu ciow ym stosunku pisarza do pow stania listopadow ego, do k w estii chłopskiej, znając historię jego w yjazdu do Drezna — w y p o ­ w ied ź autora notatki, podpisanego: P. Ż., n ależy ocenić jako zam ierzoną falsyfik ację. Jednakże op in ie o rzekom ej ap olityczn ości K raszew skiego b y ły dość rozpow szechnione w prasie rosyjskiej, dałoby się n aw et zauw a­ żyć pew ną p raw idłow ość w tym w zględzie. P ogląd taki w yp ow iad ali z regu ły k ry ty cy ustosunkow ani do jubileuszu pozytyw n ie. N atom iast p rzed staw iciele p rzeciw nego obozu stw ierdzali, że pisarz n ie ograniczał się jed yn ie do działalności w obrębie sztuki dla sztuki. S tanow isko ty ch ostatnich jest w yraźne: n ie odpow iada im patriotyzm K raszew skiego, ogóln ie znany d em okratyzm jego poglądów. Z w olen nik ów ju b ileuszu, głosicieli te zy o ap olityczn ości K raszew skiego, można tłum aczyć roz­ m aicie. Jedni, jak B yków , zam iast w nioskow ać o poglądach pisarza na p odstaw ie dokładnej znajom ości jego utw orów , m ylili się w ocenie pod w p ły w em sądów k ry ty k i polskiej czy niem ieckiej; inni znów potraktow ali sw e w ystąp ien ia w obronie ju b ileuszu jako niezbędny m anew r polityczn y.

Z listu B erga w yn ik a w yraźnie, że udział Rosjan w ju b ileuszu zain i­ cjow ał Suw orin. Trudno byłoby przypuszczać, że kierow ało nim pragnie­ n ie spopularyzow ania literatury polskiej. B yło to raczej zain teresow an ie czysto kom ercjalne, jak rów nież obawa przed pozostaniem poza nur­ tem w ydarzeń, w których brali już udział N iem cy i Czesi. N atom iast ży czliw y stosu nek do ju b ileuszu okazyw any przez prasę reakcyjną — m ógł stanow ić przejaw p olity k i flirtu z P olską w obec rosnącej potęgi N iem iec, w y n ik obaw y przed przesunięciem się polskiej orien tacji poli­ tyczn ej w kierunku N iem iec i A ustrii. B ył to rów nież ukłon w stronę polsk iego k on serw atyw n ego ziem iaństw a, w yraz sojuszu, który b ył cara­ to w i n iezb ęd ny w obliczu napiętej sytuacji rew olu cyjn ej w e w ła sn ym k raju (zam achy na szefa żandarm erii — D rentelna, czy A leksandra II).

W ykorzystując n iek on sek w en cje św iatopoglądow e pisarza oraz jego n iezw yk łą popularność w P olsce i w Rosji, prasa reakcyjna starała się zn eu tralizow ać rolę, znaczenie i w p ły w y K raszew skiego, uczynić zeń sw ego sprzym ierzeńca. Za dowód słu żyć m oże obłudne ośw iad czenie n ie­

528 D IN A S. P R O K O F IE W A

jak iego L ew an d y w gazecie „N ow osti” (1878, nr 325), organie prasow ym w ielk ieg o przem ysłu:

Kraszewski przy całej w rażliw ości sw ego talentu zazwyczaj n iew iele zaj­ m ował się polityką, przez całe życie stronił w miarę m ożliwości od perturbacji społecznych, koterii i partii politycznych [...].

Lew anda, uw ażając g ęsie czy stalow e pióro za n a jn iew in n iejsze w św iecie narzędzie, w yra źn ie przekłada działaczy pracujących w ciszy gab in etów nad tych, k tórzy „dysponując m asam i p osłu szn ym i ob ow iąz­ k ow i o b y w atelsk iem u [...], upam iętniają sw ą głośną, aczkolw iek nie zaw sze pożyteczn ą działaln ość krw ią i żelazem , tj. krw ią i potem sw ych w sp ó ło b y w a teli”. Z ty c h też pow odów Lew anda w o li „dalekiego od p oli­ ty k i” K raszew sk iego niż M ickiew icza, którego n azyw a egzaltow an ym

m aestro, a jego b ohaterów uw aża za „efek tow n ych w sen sie arty sty cz­

nym , lecz n ien atu raln ych , n ierealn ych , n apu szon ych ”, a przede w szystk im n iepożądan ych w życiu . Czyż n ie b yło to od kryciem kart przez tych, którzy dla w łasn ych , n iezb yt w zn io sły ch celów w ita li ju b ileusz K ra­ szew skiego?

Z podobnym zafałszow an iem m am y do czynien ia w czasopism ach: „S o w riem ien n y je iz w ie stija ”, „N o w o sti”, „Illustrirow an nyj m ir”. K ra­ szew sk i b y w a ł w n ich przedstaw iany jako

[człowiek obcy] owym politycznym dążeniom, którymi zarażone ongiś zostało całe polskie społeczeństw o; przez całe życie stał na uboczu w szelkich ruchów społecznych, nie należał do żadnej partii politycznej [...]. Nie dość tego, gdy w Polsce nastały czasy ferm entów powszechnych, [...] Kraszewski opuścił W ar­ szawę i przeniósł się do Drezna. [„Illustrirowannyj m ir” 1879, nr 4]

O ficjaln y organ rządu carskiego, „ S a n k t-P ietierb u rgsk ije w ied o m osti”, zam ieścił arty k u ł K r a s z e w s k i a sp o łe c ze ń stw o polskie (1879, nr 270), w którym autor (podpisany: A. B.) w yp ow iad a pogląd, że K raszew ski „utracił [...] zdolność w z n iesien ia się nad p rzeciętn y poziom idei p olsko- -szla ch eek ich ”, co zresztą „da się udow odnić i w ytłu m a czy ć stosunkiem pisarza do ruchów la t 1830 i 1863” .

Jeżeli nawet represje adm inistracyjne, którym Kraszewski został poddany i które w p łyn ęły na jego w yjazd do Drezna w r. 1863, będziem y uważali za przypadkowe, to mimo w szystko w powieściach w ydanych przez niego w la­ tach 60-ych pod pseudonim em B olesław ity, znajdziem y dowody sym patyzo­ wania pisarza z rozruchami antyrosyjskim i.

„W ieczerniaja ga zieta ” (1879, nr 254) opublikow ała w yp o w ied ź redak­ tora „N ow in ” w arszaw sk ich, k tóry zbija ten punkt w idzenia, ośw iadcza­ jąc, że K raszew sk i porzucił ojczy zn ę jeszcze przed w y b u ch em pow stania, b ynajm n iej n ie dobrow olnie, lecz z p olecen ia m argrabiego W ielopolskiego.

W ten sposób w zw iązku z nadchodzącym ju b ileu szem prasa rosyjska m usiała się w yp ow iad ać nie tylk o w sp raw ie zasług literack ich pisarza,

K R A S Z E W S K I W P R A S IE R O S Y J S K IE J ₅₂₉ lecz rów nież określać jego m iejsce w życiu społecznym , rozstrzygać k w estię jego tend en cyjności czy apolityczności. Już sam fak t poruszania tych problem ów w prasie reakcyjnej zasługuje na uw agę.

G rupie czasopism , które poparły apel Berga (godny u w agi w yd aje się przy tym fakt, że zabrakło w niej organów prasy dem okratycznej), p rze­ ciw staw iła się gazeta ,,G ołos” — jedno z najbardziej w p ły w o w y ch czaso­ pism ów czesn ych , głoszące um iarkow anie liberalne poglądy. W n um e­ rze 18, z 18/30 stycznia 1879, ukazała się korespondencja z W arszawy, dająca w yraz n iezad ow olen iu z powodu przesadnych, zdaniem jej autora, głosów zachw ytu i entuzjazm u na tem at jubileuszu. „G ołos”, podkreślając w rogi stosunek K raszew sk iego do Rosji, czego dow odem m iały być napisane przezeń prace P rogram Polski i Polska w czasie trzech r o z ­

biorów, zapytuje: ,,W im ię czego publiczność rosyjska ma uczestn iczyć

w ju b ileuszu K raszew sk iego?” Redakcja tej gazety b yła przekonana, że uroczystości w ykroczą poza ram y obchodu literack iego i nabiorą charak­ teru św ięta narodow ego, i dlatego w łaśn ie w yp ow ied ziała się przeciw ko udziałow i Rosjan w ju b ileuszu , Berg („N ow oje w riem ia ” z 7/19 II 1879) ok reślił korespondencję tę jako „jedyn y zgrzy tliw y ok rzyk ” w m asie zw yczajn ych ludzkich głosów p u b licystów rosyjskich, którzy ży czliw ie i k u ltu raln ie od pow iedzieli na jego w ezw anie.

Kraszewski (bez w zględu na to, co się o nim mówi, napisał kilkadziesiąt czy kilkaset tomów) jest mimo w szystko znakomitym pisarzem i w iele dziel zrodzonych przez jego talent zajmuje trw ałe m iejsce w słow iańskiej, czy nawet europejskiej literaturze.

K rytyk odrzucił rów nież oskarżenie o „panslaw izm ” :

Wcale nie w im ię „panslawizm u” (w który nie w ierzę i który uważam za pusty i dziwaczny termin), lecz w im ię kulturalnego zbliżenia narodów (bez w zględu na istniejące stosunki polityczne) zapraszam moich rodaków do tego pisarza na jubileusz.

Szczerze oburzona w ystąp ien iem gazety „G ołos”, liberalna „Russkaja praw da” (1879, nr 38) poparła list Berga:

Nie w ten sposób należy rozmawiać z tak licznym i u nas osobnikami, którzy nie tylko sami są zdolni odczuwać nienawiść do całych narodów, lecz również potrafią narzucać sw e uczucia innym, uważając je w określonych w y ­ padkach za rękojm ię szczególnej „prawomyślności”. Z n iew ielu wyjątkam i, pisarze rosyjscy nie są zdolni do podobnie szpiclowskiego stosunku do przeja­ w ów m yśli ludzkiej, który to stosunek korespondent gazety „Gołos” uważa za „przyzwoity” [...]. Pisarze polscy i rosyjscy zawsze mogą wziąć się za ręce jako towarzysze w ędrówki do jednego Rzymu — dobra ludzi w szelkich na­ rodowości.

„G ołos” n ie b ył jednak w sw ych poglądach tak odosobniony, jak to u trzy m yw a ł Berg. „P ietierburgskaja gazieta”, należąca do tzw. „m ałej

530 D IN A S. P R O K O F IE W A

p ra sy”, p rzyznaw ała, że K raszew sk i jako człow iek jest bardzo sym p a­ tyczn y i n ie w ą tp liw ie jest zw olen n ik iem zbliżenia P olak ów i R osjan — jednakże

nie ma powodu, aby posyłać do Krakowa tort im ieninow y i telegram z gratu­ lacjam i znanem u pisarzowi polskiem u, którego pięćdziesięciolecie działalności literackiej obchodzą obecnie z w ielką pompą Polacy. [23 IX 1879]

K am pania w szczęta przez prasę rosyjską w ok ół ju b ileu szu pisarza zw róciła nań uw agę szerokich rzesz czyteln iczy ch i dow iodła, że K ra­ szew sk i jest au torytetem , z k tórym reakcja m usi się liczyć.

„Russkij w ie stn ik ”, redagow any przez M. K atkow a, zachow ującego w stosunku do P olsk i p ostaw ę w y b itn ie reakcyjną, w yd ru k ow ał 31 marca 1879 artyk u ł podpisany: P. Szcz., Z p o w o d u p e w n e g o ju b ileu szu i p e w n e j

broszu ry . A u tor w yraża przekonanie, że ap el o p ow szechn e u czczenie

ju b ileu szu K raszew sk iego jest p rzejaw em „panpolonizm u” i że redaktorzy dw óch w yd a w a n y ch w W arszaw ie gazet rosyjskich, B erg i Jako w lew , n ie posiadają żadnych pełnom ocn ictw , aby zapraszać Rosjan do w zięcia udziału w ju b ileu szu . A rty k u ł w yraża obaw ę, czy R osjanie będą na ju b i­ leu szu pożądanym i gośćm i i czy n ie u cierp i ich dum a narodowa. P. Szcz. zdaje sobie spraw ę, że ju b ileu sz K raszew sk iego n ie będzie m iał charak­ teru czy sto akadem ickiego, i p rzyczyn ę tego stan u rzeczy upatruje w obracaniu się pisarza „nie ty lk o w sferze czystej sztu k i”. Przypom ina, że K raszew sk i sp rzeciw ił się w szech w ła d n em u w o w y ch czasach m argra­ biem u W ielop olsk iem u i został rzeczy w iście w y d a lo n y poza granice K rólestw a, a n ie u ciek ał stam tąd w ob aw ie przed k oniecznością zajęcia stanow iska, jak u siło w a ły przedstaw ić „ N o w osti”. N a w et w czasach póź­ n iejszych K raszew sk i n ie stał się sp okojnym gaw ędziarzem , jak im go u k azyw ał B erg. W arty k u le został om ów ion y dokładnie P ro g ra m Polski,

z e szczególn ym u w y d a tn ien iem jego n ieprzyjaznego dla Rosji charakteru. P ro g r a m z w ie lu w z g lęd ó w nie m ógł nie podobać się organow i reakcji

ziem iań sk iej, chociaż zaw iera p o tęp ien ie otw artego pow stania zbrojnego i propaguje k oncep cję pracy organicznej. Jest w n im przecież mowa o k ry zy sie rosyjskim , o n ieun ik nion ej zagładzie caratu. Autora artykułu, w y raziciela opinii redakcji (sam ego K atkow a określano w prasie rosyjskiej jako „żelazną podporę strażn ik ów Rosji, tarczę i m iecz im perium i cer­ k w i”), praw dopodobnie oburzały rów nież tak ie np. poglądy:

w Rosji całej [...] ogrom na sprzeczność literatury jej i dziennikarstwa, repre­ zentujących dążenia przyszłości (w pewnych względach) i rządu, który przed­ staw ia ślepą teraźniejszość. Antagonizm tych dwóch kierunków, w alka na tym polu są w ielce charakterystyczne [...]. W jednej sferze już prawie św ita sw o­ boda, gdy w drugiej panują mroki absolutyzm u [...]7a.

7a J. I. K r a s z e w s k i , Program Polski 1872. M yśli o zadaniu n arodowym . Po­ znań b.r., s. 15— 16.

K R A S Z E W S K I W P R A S IE R O S Y J S K IE J 531 Grając na szow in istyczn ych uczuciach Rosjan, P. Szcz. kończy artyku ł ostrzeżen iem pod adresem tych w szystkich, którzy zech cieliby u czestn i­ czyć w jubileuszu:

Niechże w ięc nasi literaci zam ierzający wznieść kielichy na jubileuszu p. K raszewskiego zastanowią się nad tym, jakie spotka ich przyjęcie, gdyby już u progu sali bankietowej nie otrząsnęli rosyjskiego prochu ze stóp swoich. Niechże pomyślą, co będzie się m ówiło w toastach jubileuszowych o barba­ rzyństw ie rosyjskim, o naszym fińsko-m ongolskim pochodzeniu, o nicości naszej kultury [...].

N iew ątp liw ie, zw olen n icy zbliżenia p olsko-rosyjskiego, p raw dziw i przyjaciele P olski i polskiej literatury, znajdow ali się w trudnej sytu a­ cji — nie ty lk o dem okratyczne, ale i liberalne tend en cje zarówno polskiej, jak i rosyjskiej opinii społecznej b yły tłum ione i n ie m ogły znaleźć dla sieb ie m iejsca na łam ach legalnej prasy. A le też w ła śn ie te postępow e ugrupow ania — pisarze, k rytycy i publicyści rosyjscy — w czasie gdy zaczęły się ukazyw ać bynajm niej n ie p rzyjacielskie artyk u ły o uroczy­ stościach, k ied y Rosjanom rzeczyw iście zabroniono w y ja zd ów na ju b i­ leusz, one w łaśn ie nadesłały ju b ilatow i gratulacje w raz z n ajlep szym i życzeniam i, będącym i w yrazem sym patii, jaką żyw iła postępow a in teli­ gencja rosyjska dla literatury polskiej i jej reprezentanta — K raszew ­ skiego.

G łoszące liberalne narodnickie poglądy „S łow o” pisało w grudniu 1879: Kraszewski, którego czytała cała jako tako piśm ienna Polska, cieszył się, oczyw iście, olbrzymią popularnością. Lecz nie tym jedynie daje się tłum aczyć hałaśliw e propagowanie składek i uroczyste przygotowanie do jubileuszu. Bez dłuższych w yjaśnień pojąć można, co kierowało Polakami napływ ającym i na jubileusz z całej Europy. Bardzo prosty i naturalny odruch pobudził Polaków, aby dowieść sw em u złośliw em u losow i politycznemu, że istnieje coś silniej­ szego i w znioślejszego od zmiennej organizacji politycznej. Podobnie jak w cu­ dzym ubraniu można pozostać w iernym sobie, tak i pod zewnętrzną pokrywą obcych organizacji politycznych nie przestaje bić serce narodu polskiego [...]. Życzyć mu należy, by nie opuściło go to zbawienne m ęstwo i aby udało mu się zachować na lepsze dni swą kulturalną odrębność.

N a łam ach czasopism „W siem irnaja illu stra cija ” (1879, nr 558) i „Ż y- w op isnoje obozrien ije” (nr 37/38), już po ostrzeżeniach zam ieszczonych w inn ych organach prasow ych, B yk ów przyp isyw ał zasłużoną popularność K raszew sk iego nie tylk o jego talen tow i, lecz rów nież ścisłem u zw iązkow i jego u tw orów z ak tu aln ym i problem am i rzeczyw istości. Zdaniem B ykow a, K raszew sk i zajm ow ał stanow isko sprzeczne z poglądam i arystokracji, a pow ieści B olesła w ity b y ły odbiciem w yraźnej tend en cji polityczn ej. Trzeba tu jednak zw rócić uw agę, że opinie te pozostają w w yraźnej sprzeczności z om aw ianym i już w ypow iedziam i k rytyk a o rzekom ej apo­ lityczn ości K raszew skiego.

532 D IN A S. P R O K O F IE W A

P rzeciw k o m a n ifestacyjn em u charakterow i ju b ileu szo w ych u roczysto­ ści w ystąp iła reakcja rosyjsk a w szeregu publikacji prasow ych. „O tgoło­ sk i” (1879, nr 42) w y r a ziły szczególn e n iezad ow olen ie z tego powodu, że na krak ow skich uroczystościach zaintonow ano „Jeszcze P olska n ie zgi­ n ęła...”, w yrażając obaw ę, że

znajdą się, być może, wśród nich [tj. uczestników] zbyt egzaltowani osobnicy, którzy gotow i będą upatryw ać w tym fakcie zwiastuna przyszłych zmian w po­ litycznych losach byłej Polski.

Gorące głow y [...] wynajdą sposobną ch w ilę w tym zam ieszaniu św iątecz­ nym, nabierającym charakteru politycznego, i nierozważnie uderzą na alarm, zw iastując nadejście upragnionej chwili, m ożliwość odrodzenia Polski pod pro­ tektoratem Austrii.

N iep rzypad k ow o „O tgołoski” p od jęły ten tem at. W ty m w ła śn ie cza­ sie zrodził się projekt w y k o rzy sta n ia zaognionych, stosu nk ów rosyjsk o- -tu reck ich w celu oderw ania K rólestw a od R osji i połączenia go z G alicją pod p atronatem H absburgów . K lasy p anu jące G alicji doszły do porozu­ m ienia z m onarchią au stro-w ęgiersk ą, która ze sw ej strony zaw arła w 1879 r. p rzym ierze z N iem cam i. „O tgołoski” jedn ak cyn iczn ie przy­ pom n iały Polakom o tym , że

nie doceniają oni bardzo ważnej i n iew ątpliw ej okoliczności: bez w zględu na tem peraturę stosunków w zajem nych m ocarstw a ościenne będą działały w spól­ nie w celu stłum ienia nie tylko ruchów w olnościow ych, lecz nawet wszelkich ferm entów um ysłow ych na obszarach zależnych.

Od gróźb „O tgołoski” p rzech odziły do m isty fik a cy j, u siłu jąc d ow ieść, że głoszen ie h aseł p atriotyczn ych z okazji ow ego ju b ileu szu jest co n aj­ m niej n iestosow n e, p oniew aż n ie odpow iada ogólnym tend en cjom tw ór­ czości pisarza. Gazeta ośw iad cza dalej, że u tw ory K raszew sk iego roz­ p ow szechn ian o bez przeszkód ze strony trzech m ocarstw , a w ięc i obchody czczące go jako pisarza n ie m og ły n apotykać p o lityczn y ch trudności. To ostatn ie tw ierd zen ie brzm i szczegó ln ie fa łszy w ie, p oniew aż tak dobrze inform ow ane pism o n ie m ogło nie w ied zieć o w y d a n y m w ostatnich latach zarządzeniu ogran iczającym w szelk ie u roczystości ju b ileu szow e w im perium carskim , jak rów nież o sk ierow an iu bacznej uw agi na jubi­ leu sz K raszew sk iego przez p etersb ursk ie M in isterstw o Spraw W ew n ętrz­ n ych i żandarm erię rosyjsk ą. W num erze 46 „O tgołoski” przyznają:

O baw ialiśm y się akcentów politycznych, które zabarwić m ogły demon­ strację literacko-narodow ą.

„ S a n k t-P ietierb u rgsk ije w ied o m o sti” w kronice z 5 października (nr 273) piszą o u roczystościach krakow skich:

B yła to polska m anifestacja, którą kierowali ludzie pragnący raz jeszcze zmusić Polaków do odegrania szkodliw ej roli w św iecie słow iańskim , raz jesz­ cze próbujący ostatecznie odseparować Słow ian w schodnich od zachodnich.

K R A S Z E W S K I W P R A S IE R O S Y J S K IE J 533 Ponadto gazeta w sw y m przeglądzie prasy inform ow ała:

jubileusz Kraszewskiego, jak należało oczekiwać, nie ograniczył się jedynie do uczczenia zasług literackich jubilata, lecz nabrał charakteru otwartej demon­ stracji politycznej, skierowanej przeciwko Rosji.

W ystępu jące w obronie prawa narodów Rosji do n iezależności ducho­ w ej „N ow osti” za tytu łow ały artyku ł o krakow skich uroczystościach:

D e m o n s tr a c y jn y c h a ra k ter ju b ileu szu K ra s ze w s k ie g o i jego p r z y c z y n y

(1879, nr 253). W stosunku do uroczystości, określonych tutaj jako d e­ m onstracja, gazeta ta zajęła bardziej ob iektyw n e stan ow isko aniżeli „O tgołoski” czy „S ank t-P ietierb u rgsk ije w ied om osti”, próbując zoriento­ w ać się w przyczynach tego stanu rzeczy:

W uroczystościach tych w iele było przesady i uniesień, co zresztą było całkow icie naturalne [...], dziać się inaczej nie może wśród nacji takiej jak polska, która została okrutnie skrzywdzona przez dzieje. [...] w K raszewskim uczczono przede w szystkim patriotę, „dobrego Polaka”. Abstrakcyjna jego ocena jako pisarza i m yśliciela [...] znalazła się tu niew ątpliw ie na planie dal­ szym [...]. Polacy pragnęli uroczyście oznajmić całemu światu, że naród polski żyje, chce żyć i zasługuje na to [...]. Zdumienie budzą przeto niektórzy pano­ w ie publicyści, których niepokoi i oburza fakt, że krakowskie uroczystości nabrały takiego w łaśnie demonstracyjnego charakteru [...]. Można to było w cześ­ niej w iedzieć i przewidzieć.

W szystk ie w yp ow ied zi o m an ifestacyjn ym charakterze obchodów , o ich p olityczn y m zabarw ieniu zostały w yw ołan e nie ty le en tu zjastyczn ym nastrojem panującym w K rakow ie oraz w ielk im n apływ em gości, ile w y ­ stąp ien iem rektora U n iw ersy tetu L w ow sk iego — K. L iskego. L iske od m ów ił sp ełnienia toastu za zbliżen ie Rosjan i Polaków , a przem ów ienie sw o je zaczął od słów : „Jeszcze P olska nie zg in ęła...” N ie m ogło się rów ­ nież podobać od śpiew anie p olskiego hym nu narodow ego podczas w ycieczk i do kopalni soli w W ieliczce. D okładne codzienne sprawozdania z ju b ileu ­ szu zam ieszczały praw ie w szy stk ie gazety rosyjskie; n iektóre z nich (np. „P ietierburgskij listo k ”, „M ołw a”, „Russkij kurier”) ograniczały się jed yn ie do podaw ania inform acji telegraficznych. D ok ładn iejszy nato­ m iast opis uroczystości zn ajd u jem y w Liście z K r a k o w a W. Spasow icza, zam ieszczonym w lib eraln ym p iśm ie „W iestnik Jew rop y” (1879, nr 11). W artyk u le ty m czy teln ik m ógł się zapoznać z treścią m ow y jubilata, listem I. T urgieniew a, z w ystąp ien iem sam ego Spasow icza. Już w cześn iej podaw ała prasa, że R osję na ju b ileuszu reprezentow ać będą T urgieniew , Spasow icz i Berg — jednakże, jak wiadom o, prócz Spasow icza na uro­ czystościach nikt z R osjan oficja ln ie nie w ystęp ow ał. Epizod z L iskem — przyczynę głośnego oburzenia prasy rosyjskiej — kom en tu je S pasow icz w sposób zw ięzły i opanow any, w yjaśniając, że L iske zn iek szta łcił in ten ­ cje listu T urgieniew a, przenosząc je ze sfery zbliżenia in telek tu a ln eg o

534 D IN A S. P R O K O F IE W A

do p olityki. Inne zn ów czasopism o, „S ło w o ” (grudzień 1879), uważa, że n ie n ależy się oburzać na lw ow sk iego uczonego, poniew aż

[Liske] podobnie jak inni Polacy, nie wyodrębnia w m asie społeczeństwa rosyjskiego tej nielicznej grupy inteligencji rosyjskiej, która nie potrzebuje jednać się z Polakam i, ponieważ nigdy się z nimi nie kłóciła.

N iem niej gazeta w yraża pogląd, że skoro in teligen cja rosyjska już w ie o tym n ieporozum ieniu, p ow inna je usunąć i „szczerze w szystko w yjaśn ić, jak to jest zresztą p rzy jęte w sp ołeczn ości w zajem n ie się sza­ n u jących lu d zi”. „S an k t-P ietierb u rg sk ije w ied o m osti” (1879, nr 294) w y ­ d ru k ow ały replikę: Jeszc ze d w a sło w a o ju b ileu szu K ra s ze w s k ie g o , pod­ pisaną przez I. S. — naocznego św iadka krakow skich uroczystości. W y­ stęp u jący w im ię sp raw ied liw ości autor stw ierdza, że w prasie rosyjskiej w y c ią g n ięto n ie w ła ściw e w n iosk i z ju b ileuszu pisarza. U roczystych obchodów , k tórych był św iadkiem , n ie m ożna nazw ać an tyrosyjsk ą d e­ m onstracją. W ogóle zresztą — p isał I. S. — n ie zdarzył się ani jeden w ypadek, k tóry m ożna by ok reślić jako dem onstrację p rzeciw ko Rosji. P rzem ów ien ie L isk ego n ie św iad czy b ynajm niej o n astroju ogólnym . „O klaskiw ano mądrą, szlachetną i serdeczną m ow ę S pasow icza”. Gdy L iske w y g ło sił sw e przem ów ien ie, „przy stole p rezydialn ym rozległy się szm ery i p om ruki”. W ielu u czestn ik ó w m ów iło później L iskem u o n ie­ rozw adze jego kroku. „D zienn ik P ozn ań ski” — przypom ina autor — na­ pisał, że n ie ma Polaka, k tóry by nie solid aryzow ał się z m yślam i Spasow icza. A rtyk u ł k ończy się apelem , aby strzec się przed przesadą i n ie kom p lik ow ać sp raw y — drogi do zbliżenia, k tóre jednak uw aża za k onieczn e ty lk o dlatego, iż „nad Słow iań szczyzn ą i tak grom adzą się p otężne ch m u ry”.

Jednakże te sam e w ła śn ie „S an k t-P ietierb u rgsk ije w ied o m o sti” (1879, nr 270) op u b lik ow ały rów n ież n otatk ę n iejak iego A. B„ k tóry przypom ina, że przecież K raszew sk i pochodzi z zachodniej Rosji i sp ęd ził całą sw ą m łodość na rosyjsk im W ołyniu, oraz że zachodniej i p ołudniow ej Rosji literatura polska zaw dzięcza R eja i Szym on ow ica, N iem cew icza i M ickie­ w icza, Z aleskiego i G oszczyńskiego, M alczew skiego, K ondratow icza, K ra­ szew sk iego i inn ych . „T erenom rosyjsk im zaw dzięcza nauka i literatura polska p rzyn ajm niej p ołow ę sw oich n ajlep szy ch u tw o ró w ” — oświadcza A. B„ oburzony n iew d zięcznością Polaków .

W podobnym , acz n ieco ostrzejszy m ton ie został u trzym an y artyku lik w „N ow oje w riem ia ”, sygn ow any: „Praw ie ob ecn y na ju b ileuszu R osja­ n in ”. „S łow o ” (grudzień 1879) z oburzeniem pisało o tej notatce:

N iepojęte, ile kłam stw i banałów nagadali oni na tem at powyższego [...] epizodu [chodzi tu o w ystąpienie Liskego].

Z artykułu, który zam ieściło w swym 1293 numerze „Nowoje w riem ia”, w y­ nika, że polska sztuka i literatura są dziełem Rosji i sakiew ki rosyjskiej.

K R A S Z E W S K I W P R A S IE R O S Y J S K IE J 535

„S łow o” określa „N ow oje w riem ia” jako przekupkę jarmarczną, która w ym aw ia sąsiadce w yśw iad czon e przez siebie „przysłu gi”. Replika ga­ zety w yk rzyku jącej: „a czy P aństw o słyszeli, ile rubli dostał od Rosjan M ickiew icz, ile p ieniędzy w ydano na Siem iradzkiego, czy P ań stw u w ia ­ domo, ile zaw dzięcza R osji sam K raszew ski?” m oże — zdaniem „S ło­ w a ” — w yw ołać oburzenie n ajlojalniejszych i najbardziej R osji oddanych Polaków .

Spasow icz na łam ach „W iestnika Jew rop y” (1879, nr 11) stw ierdzał z oburzeniem , że w w ielu organach prasy p etersburskiej nad w yd arze­ niam i ju b ileuszu dom inow ał fragm ent m ow y Liskego, jak gdyby w nim w ła śn ie zaw arty był sen s uroczystości. Zdaniem Spasow icza, nie warto zw racać uw agi na podobne odgłosy, św iadczące jed y n ie o niew zruszonym tu p ecie i słabej znajom ości faktów . N ie można natom iast, jego zdaniem , pom inąć m ilczeniem koresporidencji z W arszawy, opublikow anej przez „N ow oje w riem ia”, napisanej przez człow ieka dobrze poinform ow anego, który „praw ie był na ju b ileu szu ”. Spasow icz uważa, że i „praw ie ob ecn y ”, i L iske są do siebie podobni:

przeciwnicy na pozór, w istocie w cale tak dalecy od siebie nie byli i wspólne ich cechy rzucają się w oczy: jeden szuka w przeszłości, czy nie było tam ja­ kichś krzywd, drugi — czy czasem ktoś komuś nie powinien być wdzięczny. N ie jest przypadkiem fakt, że „N ow oje w riem ia”, którem u — jak w yn ik a z listu Berga i w yp ow ied zi gazety „Zapadnaja poczta” — przy­ padła w udziale ak tyw n a rola w propagowańiu zbliżającego się ju b ileu ­ szu, po jego zakończeniu u dzieliło na sw ych łam ach gościny „praw ie ob ecn em u ”.

O bnażone zostało praw dziw e oblicze gazety, której apele o udział w św ięcie K raszew skiego dalekie b y ły od szczerości. O statni list ukazał fa k ty czn y jej stosunek do K raszew skiego, do literatury polskiej, do sp raw y kontaktów polsk o-rosyjskich. Czyż m ożna zresztą było u w ierzyć w szczerość Suw orina, k tóry w listopadzie tego sam ego 1879 roku pisał w jedn ym ze sw ych listów :

Pojednać się z Polakami nie możemy nigdy — w iecznie będą na nas ostrzyć sw e zęby [...]8.

W tym sam ym czasie B erg zw ierzał się Suw orinow i:

Dobre stosunki m iędzy najw ybitniejszym i ludźmi z tej i tamtej strony, pom iędzy „alpejskimi szczytam i”, są bardzo m ożliwe, ale ogólnego pojednania nie ma co oczekiwać, nigdy go nie b ęd zie9.

W tym sam ym czasie, już po opublikow aniu listu „praw ie o b ecn ego”, „N ow oje w riem ia ” podjęło znow u problem p olsk o-rosyjskiego pojednania.

8 CGIAM, f. 109, o. 2, j. 685. a CGALI, f. 459, o. 1, j. 337.