BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS
WIADOMOŚCI
AR CHE OLO GICZ NE
PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE
w
Warszawie
WARSZAWA 2006 VARSOVIE
TOM (VOL.) LVIII
2006
r
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguj e zespó? 1 Editorial staff:
mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),
prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, doc. dr hab. Teresa W?grzynowicz
T?umaczenia 1 Translations:
Anna Kinecka, Marta Stasiak-Cyran, Andrzej Jacek Tomaszewski
Jacek Andrzejowski
Sk?ad i ?amanie 1 Layout:
]R]
Rycina na ok?adce: emaliowana zapinka br?zowa
z Babiego Do?u-Borcza, pow. Kartuzy (rys. L. Kobyli?ska)
Cover picture: enamelled bronze disc brooch
from Babi Dó?-Borcz, distr. Kartuzy (drawn by L. Kobyli?ska)
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2006
© Autorzy, 2006
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj? kultury
finansowan? przez
Urz?d Marsza?kowski Województwa Mazowieckiego
Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest
w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.
Ponadto nasze ksi??ki i czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 (22) 831 3221-25/110 lub pod adresem internetowym
wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji i pe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji 1 Editorial office:
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne
ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
,
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Tom (VoI.) LVIII
SPIS
TRE?CI
Contents
ROZPRAWY
El?bieta C i ep i ele w s k a, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z bada? powierzchniowych
w mi?dzyrzeczu Pilicy i Wis?y 3
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers
Barbara B a rg ie ?, Kultura strzy?owska w ?wietle znalezisk grobowych
The Strzy?ów Culture in the light of burial finds
65
Jan S chu s te r, O pó?nych zapinkach kapturkowych (A 1141)
Late spring-cover brooches (A II 41)
101
MISCELLANEA
Anna D r z e w icz, Niezdobiony naszyjnik br?zowy z haczykowatym zapi?ciem ze zbiorów Pa?stwowego
Muzeum Archeologicznego w Warszawie 121
Bronze plain neck ring with hooked terminal sfrom the collection of the State Archaeological Museum in Warsaw
Anna St r o b in, P?setka br?zowa z cmentarzyska kultury oksywskiej w Wyczechowie, pow. kartuski
Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. Kartuzy
127
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Agnieszka U rb a n i ak, Prowincj onalnorzymska zapinka tarczowata z cmentarzyska
kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski 145
Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture cemetery at Babi Dó?
-Borcz, distr. Kartuzy
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Uwagi o niektórych typach zapinek II grupy serii wschodniej Oscara Almgrena
On selected variants of Oscar Almgren group II, eastem series, brooches
159
Jacek A ndr zej ow s ki, ?ukasz Maurycy S tan a s z ek, Hanna Ma?k ow sk a- Pl i
s zk a, Mod?a, grób 169
-pierwsza trepanacj a czaszki z okresu wp?ywów rzymskich z ziem polskich 185
Mod?a, grave 169
-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland
Aleksandra ? ó r a w sk a, Grób kultury wielbarskiej z cmentarzyska z wczesnej epoki ?elaza w Tynwa?dzie
na Pojezierzu I?awskim 201
AWielbark Culture grave from an Early Iron Age cemetery at Tynwa?d in Ilawa Lake District
MATERIA?Y
Andrzej Jacek T o m as z e w ski, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z cmentarzyska
kultury grobów kloszowych w Wieliszewie 209
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew
Teresa W ? g r zy n o wi cz, Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Wieliszewie, pow. legionowski
Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. Legionowo
215
Rados?aw P r o c h o wi cz, Osada z m?odszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Strzy?owie,
pow. hrubieszowski, w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265
Late Pre-Roman and Roman Period settelment from Strzy?ów, distr. Hrubieszów. Insights from investigation made in 1935-1937 and 1939
Andrzej Ma ci a?o w i cz, Cmentarzysko kultury przeworskiej z m?odszego okresu przedrzymskiego
w Suchodole, pow. sochaczewski 283
Przeworsk Culture cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew
ODKRYCIA
Marek Z ale w s k i, Rogowy harpun z rzeki Wilgi
An antler harpoon from the Wilga river
371
Jerzy L ib e r a, Niecodzienny zabytek z Polesia Lubelskiego
An unusual artefact from Polesie Lubelskie
372
Jerzy L ib e r a, Barbara Ma tr a s z ek, Znaleziska grobowe (?) kultury mierzanowickiej na Mazowszu
Burial finds (?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze
374
Tadeusz W i ?
n ie w s k i, Unikatowy zabytek spod Starachowic
Auniqe find near Starachowice
375
Marek F lor e k, Siekierka br?zowa z miej scowo?ci Senis?awice, pow. kazimier ski
Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka
377
Miros?awa A ndr z ej o w s k a, ?ukasz Maurycy St a n a s z ek, Groby kloszowe na warszawskiej Sadybie
Cloche graves from Sadyba in Warsaw
378
Rados?aw Pr o ch o w ic z, Szpila holszty?ska ze stanowiska 4 w Tomaszach, pow. ostro??cki
Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4
384
Zbigniew N o w ako w s k i, Nowe znaleziska z Kamie?czyka, pow. wyszkowski
New finds from Kamie?czyk, distr. Wyszków
388
Piotr ?u c z k i e w i cz, Perespa
-kolejne cmentarzysko z okresu rzymskiego ze wschodniej Lubelszczyzny? 390
Perespa
-apreviously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?
Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzi?ska-Nowak, Joanna Zagórska-Telega, Prusiek,
pow. sanocki, stan. 25. Pierwsze cmentarzysko ludno?ci kultury przeworskiej w polskich Karpatach
Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture cemetery recorded in the Polish Carpathians
394
Jacek An dr z ej ow ski, ?ukasz Maurycy St an a s z ek, Andrzej Gr zymkow ski, Nieznane cmentarzyska
z okresu wp?ywów rzymskich w ?mijewie Ko?cielnym i ?mijewie Gajach, w pow. m?awskim 401
New cemeteries from the Roman Period at ?mijewo Ko?cielne and ?mijewo Gaje, distr. M?awa Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N
o w a k ie w icz, Cezary S o b c z ak, A?urowa zapinka ze wsi Szczeberka,
pow. augustowski
-import czy na?ladownictwo? 407
Openwork brooch from Szczeberka, distr. Augustów: import or imitation?
Marek F lor e k, Wczesno?redniowieczny pochówek szkieletowy z Sandomierza
Early Medieval inhumation burial from Sandomierz
410
Wiadomo?ci Archeologiczne, t. LVIIL 2006
JACEK ANDRZEJOWSKI, ?UKASZ MAURYCY STANASZEK, HANNA MA?KOWSKA-PLISZKA
MOD?A,
GRÓB
169-PIERWSZA TREPANACJA CZASZKI Z OKRESU
WP?YWÓW
RZYMSKICH Z ZIEM POLSI(ICHMOD?A, GRAVE 169
-FIRST SKULL TREPANATION FROM THE ROMAN PERIOD
AT THE TERRITORY OF POLAND
Cmentarzysko z okresu wp?ywów rzymskich w Modle ko?o M?awy zosta?o odkryte w 1975 roku podczas bada?
powierzchniowych. Wlatach 1976-1986 systematyczne prace wykopaliskowe prowadzi? tu mgr Andrzej
Grzymko-wski z Muzeum Ziemi Zawkrze?skiej w M?awie'. Wich
wyniku na stanowisku w Modle przebadano ??cznie ok.
12 300 nr' rejestruj?c kilkaset obiektów', z czego ponad
300 to obiekty staro?ytne, niemal wy??cznie groby ze
schy?ku starej i pierwszych wieków nowej ery (J.
And-rzejowski, w druku a). Pewna, bli?ej nieokre?lona liczba
grobów uleg?a zniszczeniu lub silnemu naruszeniu w
li-cznych transzejach, okopach i ziemiankach, zwi?zanych
z dzia?aniami militarnymi wojny polsko-bolszewickiej 3
,
a tak?e wkopach po wspó?czesnej eksploatacji piasku
i ?wiru, których pozosta?o?ci ods?aniano w zasadzie na
ca?ej powierzchni stanowiska.
tylko 23. Jeden z nich
-grób 169 (56/81)
-zwraca
szcze-góln? uwag?. Wyj?tkowy charakter tego pochówku
uja-wni? si? dopiero w trakcie bada? antropologicznych
przeprowadzonych w 2005 roku. Mo?liwo?? bardziej
wnikliwej obserwacji szkieletu podczas bada?
archeologi-cznych ograniczy? bardzo z?y stan zachowania szcz?tków
(ko?ci uleg?y dekompozycji i do?? silnemu po?miertnemu
rozdrobnieniu). Staranna analiza wszystkich fragmentów
szkieletu, a nast?pnie wyklejenie puszki mózgowej"
po-zwoli?o stwierdzi?, ?e pochowan? tu osob? poddano za
?ycia zabiegowi trepanacji czaszki", przy czym zagojone
brzegi otworu potrepanacyjnego ?wiadcz? o powodzeniu
przeprowadzonej operacji. Znalezisko to zas?uguje na
l
Mod?a, gm. Wi?niewo, pow. m?awski. A. Grzymkowski 1986; 1996. Zabytki idokumentacja w Muzeum Ziemi Zawkrze?skiej w M?awie. 2
Oprócz grobów z pó?nej staro?ytno?ci odkryto tu 16 innych obiektów (nieokre?lone jamy, skupiska ceramiki i pojedyncze naczynia), w tym
jeden neolityczny, osiem z pó?nej epoki br?zu i (lub) wczesnej epoki ?elaza, dwa z okresu wp?ywów rzymskich, dwa ?redniowieczne i trzy chronologicznie nieoznaczone. Na stanowisku zarejestrowano te? ponad
100 ró?nego rodzaju obiektów (jam, palenisk itp.) nowo?ytnych.
Ponad 190 grobów to obiekty, które pewnie lub z
du-?ym prawdopodobie?stwem wi?za? nale?y z kultur?
przeworsk?. Najstarsze z nich pochodz? ze schy?ku fazy
A3 m?odszego okresu przedrzymskiego, najpó?niejsze
z m?odszego stadium fazy B2 okresu wczesnorzymskiego.
Nast?pny horyzont nekropoli reprezentuje oko?o 60
gro-bów kultury wielbarskiej, datowanych od fazy B2/C1 do
wczesnej fazy okresu w?drówek ludów. Oko?o 25
dal-szych obiektów kry?o nieokre?lone kulturowo pochówki
z okresu wp?ywów rzymskich, wreszcie kolejnych 15 to
groby bez jakiegokolwiek diagnostycznego wyposa?enia,
które jednak zapewne tak?e pochodz? z okresu wp?ywów
rzymskich.
3
Na temat pozycji wojsk wrejonie M?awy zob. R. Ju s zk ie wic z 1997,
s.104;2005,s.241. 4
Pani Agnieszce Bart zPracowni Konserwatorskiej Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego wWarszawie dzi?kujemy za pomoc przy tej rekonstruk-cji, co pozwoli?o na pe?n? dokumentacj? dalszych bada? czaszki. 5
Zabieg trepanacji (kraniotomii) polega na operacyjnym otwarciu czaszki przez usuni?cie zniej cz??ci ko?ci w celach leczniczych lub (i)
kultowo--magicznych (por. A. Paluch 1971; 1975; A. Malinowski, Z. Hu-ber 1981). Literatura dotycz?ca staro?ytnych trepanacji jest niezwykle bogata, a niektóre prace, tak?e dotycz?ce materia?ów europej skich, s?
trudno dost?pne. Za pomoc w kwerendzie chcemy wtym miej scu
podzi?-kowa? Pani prof. dr hab. Ulli Lund-Hansen zUniwersytetu Kopenhaskiego
(Kebcnhavns Universitet), Pani mgr Beacie Balukiewicz z Uniwersytetu
Warszawskiego i Panu dr. Piotrowi ?uczkiewiczowi zUniwersytetu Marii Curie-Sk?odowskiej.
Ogromna wi?kszo?? grobów na cmentarzysku w
Mo-dle zawiera?a pochówki cia?opalne, stosunkowo
nielicz-ne by?y natomiast pochówki inhumacyjne
szczególn? uwag?, jest bowiem najprawdopodobniej
pierwszym tego typu zabiegiem z okresu wp?ywów
rzym-skich zarejestrowanym na ziemiach polskich (por. H.
Os-trom?cka 1966; A. Paluch 1971; 1975).
w roku 1920, je?li jednak ods?oni?ty uk?ad nie zosta?
naruszony, to mieliby?my tu do czynienia albo z przeja-wem jakich? specjalnych rytua?ów grzebalnych, albo
?ladem rabunku grobu (zob. M. Tempelmann-M?czy?ska
1989; M. M?czy?ska 1992; A. Kokowski 1992; 1993;
1995, s. 79-98).
Datowanie i okre?lenie kulturowe
Grób 169 znajdowa? si? na po?udniowo-wschodnim
skraju nekropoli, tu? przy po?udniowej granicy
przeba-danego obszaru, ju? na wyra?nym stoku opadaj ?cym ku
dolince bezimiennego cieku, ok. 5 mponi?ej kulminacji
rozleg?ego morenowego wyniesienia, na którym
po?o-?one by?o cmentarzysko. Ko?ci szkieletu
zorientowane-go po osi N-S, z g?ow? na N, ods?oni?to p?ytko pod
powierzchni?, na skraju du?ego wkopu nowo?ytnego,
w czystym ?ó?tym piasku, w którym nie
zaobserwowa-no ?adnych ?ladów jamy grobowej"; zgodnie z zapisem
w dzienniku polowym" i rysunkiem polowym uk?ad
szkieletu by? znacznie zaburzony" (Ryc. 1). Na podstawie
istniej?cej dokumentacji obiektu mo?na przyj?? z du??
doz? prawdopodobie?stwa, ?e pochówek odkryto wjego
pierwotnym po?o?eniu, nie mo?na jednak stwierdzi?,
czy zarejestrowany uk?ad ko?ci ma charakter pierwotny
czy wtórny. Do naruszenia pierwotnego uk?adu
szkiele-tu doj?? mog?o, co oczywiste, podczas kopania okopów
[f1?
O0>0
4??
c:::=1f
?
2()
(J?
.od]
I?
&Ql!4
-o c:::J ??
?4
?
2?
a
1?)?
o{)
2?
?
=>3?
1?
Brak jakiegokolwiek zachowanego wyposa?enia nie pozwala na bli?sze datowanie pochówku, jednak
na podstawie pewnych po?rednich przes?anek mo?na
spróbowa? okre?li? jego atrybucj? kulturow?.
Przede wszystkim bez w?tpliwo?ci pochówek ten
??-czy? nale?y z nekropol?przeworsko-wielbarsk?, o czym
?wiadczy zarówno jego lokalizacja w otoczeniu innych
grobów z okresu wp?ywów rzymskich, jak i brak na tak
du?ym przebadanym w Modle obszarze jakichkolwiek
innych obiektów sepulkralnych staro?ytnych,
?rednio-wiecznych lub nowo?ytnych. Wbezpo?rednim
s?siedz-twie grobu 169, o kilka do kilkunastu metrów na zachód,
pó?nocny zachód, pó?noc i pó?nocny wschód znajdowa?o
si? osiem grobów: siedem cia?opalnych obiektów kultury
przeworskiej z faz A3/B1- B/ i jeden niedatowany grób
szkieletowy 10 (ulokowany ok. 3 m na SW od grobu
169).
W?ród 23 grobów szkieletowych 18 to na pewno lub
prawdopodobnie groby nekropoli kultury wielbarskiej,
za? tylko jeden grób (27) ??czy? mo?na, na podstawie
uk?adu stratygraficznego, z cmentarzyskiem kultury
przeworskiej"; w wypadku czterech pozosta?ych grobów
brak przes?anek do ich okre?lenia kulturowego. Niemal
wszystkie jamy grobowe zorientowane by?y po osi N-S
lub NNW-SSE, rzadziej NW-SE lub NE-SW. Jedynym
wyj?tkiem jest w?a?nie wczesnorzymski grób 27, zjam?
zorientowan? po osi NWW-SEE; szkielet skierowany by?
g?ow? na W, prawa d?o? le?a?a pod ko??mi miednicy.
Jamy grobowe orientowane na N-S, z lekkimi
odchy-leniami na Wlub E, ze szkieletami le??cymi na wznak
6
Wed?ug opisu wdzienniku bada? Obok biegnie wkop (okop) zwojny, na
ca?ej ?wiartce-dzia?ce s? ró?ne wkopy (przemieszana ziemia), które
wy-ra?nie odcinaj? si? na tle ?ó?toszarej caleowej ziemi. Na rysunku wykopu grób 56/81 zaznaczony zosta? w obr?bie du?ego wkopu nowo?ytnego, co
mog?oby sugerowa?, ?e pozosta?o?ci szkieletu ods?oni?to albo pod, albo
w obr?bie tego wkopu. Zgodnie zrysunkiem polowym grobu ko?ci zale-ga?y jednak w czystym piasku.
7
Zasadnicza dokumentacja polowa (por. J. An dr zej o w sk i, wdruku a) obejmuje dwa dzienniki: dziennik polowy zopisami obiektów oraz dzien-nik bada? z opisami prac prowadzonych na wykopach, a tak?e rysunki wi?kszo?ci odkrytych obiektów (w skali 1: 10) i powierzchni wykopów (arów) na g??boko?ci rejestrowania stropów obiektów (w skali 1:20). 8
Uk?ad szkieletu mocno naruszony (pochówek po linii N-S, g?ow? na
pó?-noc) (... ) Jama grobowa zniszczona, p?ytko lokowana. Rysunek polowy
pokazuje, ?e ko?ci zalega?y na powierzchni ok. 150x 100 cm a
poszcze-gólne partie szkieletu by?y wyra?nie przemieszane.
o 40 cm 9
Groby 140 (21/81),148 (30/81),166 (53/81),184 (74/81) i 204 (26/82)
oraz datowane ogólnie na fazy B1-B2 groby 151 (bn/81) i 205 (27/82).
____ c=== c=?
10
Grób 170 (57/81), zniszczony przez ten sam wkop nowo?ytny. Obok czaszki znaleziono tu du?y fragment kubka glinianego, którego jednak
w zbiorach muzeum m?awskiego nie mo?na obecnie zidentyfikowa?.
Ryc. 1. Mo d ?a, pow. M?awa, grób 169. Uk?ad ko?ci szkieletu in situ
(zgodnie zopisem rysunku polowego): 1- ko?ci szcz?ki i?uchwy, 2
-kr?gi, 3
-?ebra, 4
-ko?ci d?ugie. Rys. A. Potoczny
11
Podczas bada? grób ten (27) zosta? zarejestrowany jako dwa osobne obiekty (16/77 i 18/77). We wschodni? cz??? jamy grobowej wkopany zosta? cia?opalny jamowy (?) pochówek wczesnorzymski (26 =
14/77). Fig. l. Mod ?a, distr. M?awa, grave 169. Arrangement of skeleton
bones in situ (acc. to afield drawing): l
-maxilla & mandible, 2
-vertebrae, 3
-ribs, 4
-long bones. Drawn by A. Potoczny
g?owami na N s? charakterystyczne dla rytua?ów
inhuma-cyjnych kultury wielbarskiej". Wypadki inaczej
sytuowa-nych jam b?d? odmiennego u?o?enia cia? zmar?ych s?
stosunkowo rzadkie, jednak ju? sama ich obecno?? nie
pozwala na uznanie "standardowego" uk?adu za
jedno-znacznie wielbarski wyznacznik kulturowy (K. Walenta
1981, s. 90). Opisana orientacja tak wyra?nie dominuje
na mazowieckich i podlaskich nekropolach tej kultury,
?e na tych obszarach zdaje si? jednak by? regu??", Na
cmentarzysku w Cecelach, pow. siemiatycki, które ci?gle
jest punktem odniesienia dla mazowiecko-podlaskiej
strefy osadnictwa wielbarskiego, wszystkie z 61
pochów-ków szkieletowych, w wypadku których orientacja mog?a
by? okre?lona, usytuowane by?y po osi N-S oraz, rzadziej,
NW-SE i NE-SW (J. Jaskanis 1996, s. 92). Na drugim
du?ym cmentarzysku z liczn? seri? inhumacj i, w J
artypo-rach, pow. w?growski", w?ród 71 odkrytych dotychczas
grobów szkieletowych", a? 58 zorientowanych by?o po
osi N-S (w tym 1 NNW-SSE)16, 11 po osi NW-SE i 3 po
osi NE-SW. Na silnie zniszczonej nekropoli w
Piotrowi-czach klBrze?cia nad Bugiem jamy wszystkich 19 zarej
e-strowanych do dzisiaj grobów szkieletowych u?o?one
by-?y po osi N-S lub, rzadziej, NW-SE17, podobn? orientacj?
stwierdzono na kilku innych, mniejszych, gorzej
przeba-danych lub zniszczonych cmentarzyskach, np. w
Bruli-nie-Koskach, pow. wysokomazowiecki", wSzelkowie,
pow. makowski (mazowiecki)", w
Drohiczynie-Koza-rówce (T. D?browska 1978, s. 80) i w Krupicach(J.
Ja-skanis 2005, s. 116), oba pow. siemiatycki, w
Pajewie--Szwelicach, pow. ciechanowski (Z. D?ubakowski 2005,
s. 100), a tak?e w kurhanowych grobach tzw. typu
ro-sto?ckiego (J. Jaskanis 1976, s. 237; zob. te? K. Rusin
1999, s. 224; J. Michalski 2001, ryc. 5, 6, fot. 4-6).
W-E, zmar?ych u?o?ono g?owami na W, na boku lub
twarz? do ziemi; podobnie jak w Niedanowie,
pochów-kom tym towarzyszy?y kr?gi kamienne. Szkieletowy
pochówek z tzw. grobu ksi???cego ze
Zgliczyna-Pobo-dzego z?o?ony by? po osi N-S, g?ow? na N (A.
Grzym-kowski 1980), po osi N-S zorientowany by? tak?e
pochó-wek z Osiecka, tu zw?oki z?o?ono g?ow? na S (I.
D?brow-ska 1958, s. 268), wreszcie, jak wspomnieli?my wy?ej,
pojedynczy pochówek szkieletowy u?o?ony po osi
NWW-SEE, z g?ow? na W, pochodzi z Mod?y. Ten brak
czytelnych regu? odno?nie do orientacji grobu i u?o?enia
zw?okjest charakterystyczny dla obrz?dku
szkieletowe-go tak?e na innych obszarach kultury przeworskiej".
Interesuj?ce jest, ?e na pó?nocno-zachodnim
Mazow-szu, w strefie obj?tej przez osadnictwo ludno?ci kultury
12
R. Wo??giewicz 1981, s. 151. Potwierdzaj? to równie? materia?y
zbadanych ostatnio du?ych nekropoli zPomorza iWielkopolski zbardzo licznymi grobami szkieletowymi, np. z Kowalewka, pow. obomicki (T. Skor up ka 2001, s. 222,224), Ulków, pow. gda?ski (M. Tu s zy
?-ska 2005, s. 58), Pruszcza Gda?skiego, pow. gda?ski, stan. 10 (M. Pie
-tr zak 1997, s. 58) istan. 7 (niepubl., uprzejma informacja mgr.
Miros?a-wa Pietrzaka).
13
Pami?ta? jednak trzeba, ?e wbardzo wielu grobach szkieletowych z tych
terenów ko?ci nie zachowa?y si? w ogóle, lub zachowa?y zbyt fragmenta-rycznie, by mo?na by?o okre?li? pierwotne u?o?enie zw?ok.
14
Niepubl. badania J. Andrzejowskiego. Materia?y idokumentacja w
Pa?-stwowym Muzeum Archeologicznym wWarszawie.
15
Wyj?tkowy charakter ma pochówek samej niespalonej czaszki, skiero-wanej na W(grób 107). Bezpo?rednio nad t? czaszk?, obok której znale-ziono niespalone zapinki ipaciorki szklane w naturalnym uk?adzie,
znaj-dowa?y si? dwie wkopane niemal dok?adnie jedna wdrug?jamy z
pochów-kami (pochówkiem?) cia?opalnymi (1. Andr zej o w sk i et alii 2002, s.
259). 16
Wjednym wypadku (grób 180B) g?owa skierowana by?a na S. Z uwagi
na ogólnie bardzo s?aby stan zachowania niespalonych szcz?tków kost-nych, wJartyporach orientacj? pochówku odczyta? mo?na na podstawie
analizy rozmieszczenia wjamie grobowej elementów wyposa?enia.
Zupe?nie inaczej przedstawia si? sytuacja w wypadku
szkieletowych pochówków kultury przeworskiej (zob.
K. Bykowski 1976;A. B?a?ejewski 1998,passim;A.
Nie-w?g?owski 1981, passim; ostatnio M. Rudnicki 2005,
s. 198-202). Przede wszystkim na prawobrze?nym
Ma-zowszu s? one bardzo nieliczne, a z Podlasia dotychczas
nie jest znanyanijeden taki pochówek. Niemal wy??cznie
pochodz? z pó?nocnego skraju strefy osadnictwa
przewor-skiego'", gdzie pojawiaj? si? na prze?omie faz A3 i BI
i trwaj? do horyzontu zapinek oczkowatych serii pruskiej,
tj. starszych stadiów fazy B2; jedynym wyj?tkiem jest grób
z Osiecka, pow. garwoli?ski, ju? z m?odszego stadium
fazy B2. Spo?ród pi?ciu szkieletowych pochówków
prze-worskich z cmentarzyska w Niedanowie dwa (91 i 104,
oba pod brukami) zorientowane s?po osi W-E, za?
pozo-sta?e po osi N-S (312), NWW-SEE (200,
wwie?cukamien-nym) i SWW-NEE(483, w wie?cu pod brukiem; W.
Ziem-li?ska-Odojowa 1999, s. 126). Wgrobie 134 w Bartkach
(d. Bartkengut, Kr. Neidenburg) jama zorientowana by?a
po osi NEE-SWW, a szkielet z podgi?tymi nogami le?a?
na prawym boku z g?ow?na SWW (D. Bohnsack 1939).
Pi?? grobów szkieletowych odkryto te? w
Szczepkowie-Zalesiu, stan. ?al21
-wszystkie zorientowane by?y po osi
17
Uprzejme informacje mgr. Wadzima Bielawca z Instytutu Historii Na-rodowej Akademii Nauk wMi?sku (IHCTbIT)'T Ticropsri HAH Eenapyci), Zob. te? V. G. Belevec, w druku.
lR
A. Kempisty 1968, s. 446. Wjednym grobie zmar?ego pochowano
na wznak, ale twarz? w dó?, wkolejnym na boku, z r?koma przy twarzy
(op. cit., s. 446). Takie "nieklasyczne" u?o?enia zw?ok (na boku,
podkurczo-ne nogi itp.) spotykane s? zreszt? tak?e na innych nekropolach wielbarskich iraczej nie nale?y ich traktowa? jako rezultatu jakich? wyj?tkowych
za-biegów oko?opogrzebowych (M. M?czy?ska 1992, s.192-197; por. np. R.Wo??giewicz 1995,s.38; M. Pietrzak 1997,s.85;T. Sko-rupka 2000).
19
Niepubl. wyniki bada? Pana mgr. Rados?awa J. Prochowicza z PMA,
któremu dzi?kujemy za uprzejmie przekazane informacje o tym
stano-wisku. 20
Szczepkowo-Zalesie, stan. ?al (w?a?ciwie, zgodnie zzapisem na karcie AZP [34-62/4] z 1998 r., Szczepkowo Borowe, stan. II), Bartki i
Nieda-nowo, stan. 2, pow. nidzicki, Mod?a, pow. m?awski, Zgliczyn-Pobodzy, pow. ?uromi?ski.
21
Niepubl. materia?y zbada? R. Odoja w zbiorach Muzeum Warmii i
Ma-zur w Olsztynie (zob. R. Odoj 1962). Pani mgr. W?odzimierze Ziemli?-skiej-Odojowej, która przygotowuje materia?y ze Szczepkowa do publi-kacji, dzi?kujemy za uprzejme informacje opochówkach szkieletowych.
22
Zob. np. orientacj? jam i uk?ad szkieletów w grobach najbli?szego
tery-torialnie skupienia inhumacji przeworskich na Kujawach (A. Coft
a--Broniewska 1979, s. 192-196; ostatnio tak?e A. Kokowski 1991, s.134-137; J. Bednarczyk, T. ?aszkiewicz 1990,s.49ipassim; A. Cof ta-Broniewska 1993, s. 204-207;A. Cofta-Broniews ka, J. Bednarczyk 1998, s. 92-93 ipassim.
wielbarskiej od pocz?tku fazy B2/C123, jednoznacznie
wielbarskie groby szkieletowe s? stosunkowo nieliczne.
Na du?ej nekropoli w Niedanowie, stan. 2, tylko jeden
na ponad 200 pochówków wielbarskich z?o?ony zosta? w tym obrz?dku", zapewne pi?? grobów szkieletowych
znanychjest z cmentarzyska w Litwinkach, pow.
nidzic-ki (d. Littfinken, Kr. Neidenburg), na którym odkryto nie
mniej ni? 50 grobów (F. E. Peiser 1911; R. Schindler
1940, passim), poj edyncze groby odkryto w D?bku, pow.
m?awski, stan. 5 (A. Grzymkowski 1996, s. 182-185 i ryc.), w tzw. ksi???cym kurhanie I z Pielgrzymowa,
pow. nidzicki (d. Pilgramsdorf, Kr. Neidenburg; D.
Bohn-sack 1937) oraz w kurhanowych grobach z Kitek, pow.
m?awski, stan. I (J.Okulicz 1965b) i z Bielaw, pow.
nidzicki (J. Michalski 2001), a tak?e w W?grze, pow.
przasnyski". Wielbarskie groby szkieletowe nieliczne
s? te? dalej na po?udnie, mi?dzy ?rodkow? Wkr? aWis??,
gdzie pojedyncze wypadki zarejestrowano w
Dzierz??-ni, pow. p?o?ski (Inf.Arch. 1968 [1969], s. 164-165;
J. Pyrga?a 1972, s. 48-49), w Ko?oz?biu, pow. p?o?ski,
stan. 326, i w nieznanej miejscowo?ci nad ?rodkow? Wkr?
(M. Rudnicki 1997). Kilkana?cie takich grobów
pocho-dzi z terenów mi?dzy Wkr? aNarwi?: co najmniej osiem z du?ej nekropoli w Kleszewie, pow. pu?tuski ", i cztery ze wspomnianego wy?ej Pajewa-Szwelic (Z.
D?ubakow-ski 2005, s. 100). Na tym tle seria niemal 20 wielbarskich
inhumacji z Mod?y jawi si? jako do?? wyj?tkowa".
szkieletu dokonano zgodnie z zasadami tzw. techniki
martinowskiej (R. Martin, K. Saller 1957), jakkolwiek
poza kilkoma cechami mózgo- i twarzoczaszki nie
za-mieszczono tutaj ich wyników". Wiek w chwili ?mierci
okre?lono na podstawie kompleksowej (wielocechowej)
oceny stopnia zmian poszczególnych cech
morfologicz-nych ko??ca i z?bów. Wszczególno?ci zwrócono uwag?
na stan obliteracji szwów czaszkowych, stopie? starcia
powierzchni ?uj?cych poszczególnych kategorii z?bów, ogólny stan skostnienia szkieletu, wszelkie zmiany
choro-bowe uk?adu kostnego, a tak?e grubo?? ?cian jam
szpi-kowych oraz stopie? zwarto?ci struktury g?bczastej
w nasadach bli?szych ko?ci d?ugich (por. G. Acsadi,
J. Nemeskeri 1970; C. O. Lovejoy 1985; D. J. Ortner,
G. J. Putschar 1981; J. Piontek 1996, s. 142-172).
Przy oznaczaniu p?ci oparto si? przede wszystkim na
metrycznych i opisowych cechach ró?nicuj?cych
(zarów-no czaszki, jak i szkieletu postkranialnego) w po??czeniu z tzw. ogólnym wra?eniem morfologicznym (por. G.
Acs-23
Wi?cej na ten temat ostatnio: J. Andrzej owski 2005, s. 117-120; w druku b, tam starsza literatura.
24
Grób 463, wraz z kilkoma innymi grobami pó?norzymskimi po?o?ony
we wschodniej cz??ci nekropoli, wjej starszej, przeworskiej partii, a
wy-ra?nie poza zwart? stref? grobów wiclbarskiego horyzontu tej nekropoli (W. Ziemli?ska-Odoj owa 1999, s. 136, ryc. 3, tabl. CCXXXVII--CCXXXIX).
25
J. Okulicz 1965a; 1970, s. 462, przyp. 102, tabl. III:3. Jednoznacznie wskazuje na to tkanina zachowana przy zapince ztego zniszczonego grobu
(T. ?aszczewska 1966, fot. 17 na s. 41 oraz opis fot. na s. 674).
Przedstawione przes?anki nie pozwalaj? wprawdzie
na zupe?nie jednoznaczne powi?zanie grobu 169 z Mod?y z kultur?przeworsk? lub wielbarsk?, jednak
zdecydowa-nie bardziej prawdopodobna wydaje si? ta druga
mo?li-wo??. Przemawia za tym i orientacja jamy grobowej,
odpowiadaj?ca "standardowi" wielbarskiemu, i
zdecy-dowanie wi?ksza liczba szkieletowych pochówków
wielbarskich na tym stanowisku. Podobnie nale?a?oby
okre?li? kulturow? atrybucj? s?siedniego grobu 170,
tak?e szkieletowego i zorientowanego po osi N-S. Oba
pochówki s? oddalone o kilkana?cie metrów od strefy
stosunkowo zwartego rozlokowania grobów
wielbar-skich. Wyra?nie poza t? stref? usytuowanych jest jednak
tak?e kilka innych grobów tej kultury
-chodzi tu
zw?asz-cza o groby 122 i 225, odleg?e od niej o ok. 25-30 metrów na pó?noc. Pochówki z obu tych grobów nie mia?y
?ad-nych cech szczególnych", dlatego trudno wyrokowa?,
czy pewne odseparowanie grobu 169, w którym pocho-wano osob? po zabiegu trepanacji wynika?o w?a?nie z tej
przyczyny, czy te? zwi?zek obu faktów jest pozorny.
26
Jeden (dwa?) grób szkieletowy z przebadanej niemal w ca?o?ci nekro-poli, na której zarejestrowano ok. 440 grobów z m?odszego okresu prze-drzymskiego i okresu wp?ywów rzymskich, zczego ok. 150 jednoznacznie przypisa? mo?na kulturze przeworskiej, za? ok. 70 kulturze wielbarskiej. Wwypadku a? po?owy odkrytych grobów atrybucja kulturowa nie mo?e
by? pewnie okre?lona. Niepubl. materia?y zbada? J. Pyrga?y w zbiorach PMA, IV /1 0313. Odno?nie do grobów kultury wielbarskiej por. L To
-maszewska 1988.
27
Nekropola z m?odszego okresu przedrzymskiego i okresu wp?ywów rzymskich liczy?a ok. 650 grobów (niepubl. materia?y z bada? S. Woydy
wzbiorach Muzeum Staro?ytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszko-wie).
28
Trudno jednak stwierdzi?, czy na taki obraz mog?a mie? wp?yw
meto-dyka bada? wykopaliskowych poszczególnych stanowisk. Jamy grobów szkieletowych s?na piaszczystych glebach bielicowych dominuj?cych na
Mazowszu s?abo widoczne iwz?ych warunkach obserwacji (przesuszenie gleby, naturalne zak?ócenia wpostaci nor zwierz?cych, korzeni ro?lin itp.) mog? by? ?atwo przeoczone.
29
Wgrobie 122 pochowano dziecko, u?o?one na boku zpodkurczonymi
nogami lub na wznak z uniesionymi kolanami. Grób 225 w dzienniku polowym opisany zosta? jako grób podwójny, jednak przy braku innej, poza tym opisem, dokumentacji nie mo?na obecnie stwierdzi?, czy
rze-czywi?cie by? to jeden grób z dwoma pochówkami, czy te? dwa osobne groby
-cia?opalny (osoba doros?a) wkopany wjam? grobu szkieletowego
(dziecko). 30
Autorzy pragn? podzi?kowa? Panu prof. dr. hab. Januszowi Piontkowi
z Instytutu Antropologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu,
Panu dr. hab. Karolowi Piaseckiemu z Zak?adu Antropologii Spo?ecznej Uniwersytetu Szczeci?skiego, Panu dr. Wies?awowi Lorkiewiczowi z Ka-tedry Antropologii Uniwersytetu ?ódzkiego, Pani dr Mirze Py?uk z
Insty-tutu Archeologii Etnologii PAN w Warszawie i Panu doc. dr. hab. Riman-tasowi Jankauskasowi zKatedry Anatomii, Histologii iAntropologii
Uni-wersytetu Wile?skiego (Anatomijos, histologijos ir antropologij os katedra,
Vilniaus universiteto) za cenne uwagi merytoryczne, które w istotny
spo-sób wp?yn??y na ostateczny kszta?t tego opracowania. Analiza antropologiczna
Metodyka badawcza
Szkielet zosta? opracowany" z wykorzystaniem
powsze-chnie stosowanych metod analiz i opisów anatomicznych
ko??ca(m. in.A. Bochenek, M. Reicher 1990; M.
Brick-ley, J. L McKinley 2004; J. E. Buikstra, D. H. Ubelaker
1994; J. Piontek 1996; J. Strza?ko, M. Henneberg 1975;
D. H. Ubelaker 1978). Pomiarów cech metrycznych 31
Zostan? one opublikowane wmonografii cmentarzyska.
adi, J. Nemeskeri 1970; J. E. Buikstra, D. H. Ubelaker
1994; A. Malinowski, N. Wola?ski 1988; J. Piontek 1996,
s. 127-141; J. Strza?ko, M. Henneberg 1975). W pierw-szym rz?dzie dotyczy?y one cechono?nych ko?ci
czasz-ki i miednicy, w których dymorfizm p?ciowy przejawia
si? w najwi?kszym stopniu. Wniektórych wypadkach
posi?kowano si? pomiarami metrycznymi grubo?ci lub
(i) ?rednicy poszczególnych ko?ci szkieletu.
kostnym i doln? cz??ci? apertura pyriformis (apt-apt ?
28 mm). Wz?bodo?ach tkwi?y z?by sta?e (prawa strona: pl, p2, MI, M2, przy?yciowy brak M'; lewa strona: C, pl,
p2, MI) o barwie ?ó?tobr?zowej z nieznacznym
kamie-niem naz?bnym (silny kamie? jedynie na lewym pl).
Ze szkieletu postkranialnego zachowa?y si?
nast?puj?-ce ko?ci: ko?czyny górne
-pi?? fragmentów lewej
?opa-tki (wyrostek barkowy i kruczy dobrze wyra?ony;
pa-newka stawowa o d?ug. 34,9 mm i szer. 26,6 mm), dwa
obojczyki (d. d?ug. 132,6 mm, grubo 11,9 mm; s. brak
ko?ca mostkowego, grubo 12,3 mm), nasada dystalna
prawej ko?ci ramiennej wraz z po?ow? trzonu (szer.
bloczka ok. 26 mm); ko?czyny dolne
-kilkana?cie
dro-bnych fragmentów miednicy (z okolicy panewek, guzów kulszowych i talerzy ko?ci biodrowych), prawa ko??
udowa z uszkodzon? nasad? dystaln? (typ eurymeryczny
o przekroju okr?g?ym; k?t szyjkowo-trzonowy wyra?nie
rozwarty; linea aspera w?ska iwysoka; ?redn. strza?kowa
g?owy ok. 44 mm; grubo szyjki 30,5 mm), trzy fragmenty lewej ko?ci udowej (dwa fragmenty z okolicy po?owy
trzonu ko?ci i nasady proksymalnej oraz cz??? g?owy
o ?redn. ok. 44 mm; linea aspera wyra?nie zaznaczona,
kr?tarz mniejszy du?y, masywny), kilka niewielkich
fra-gmentów trzonu ko?ci piszczelowych, fragment ko?ci
pi?towej; ko?ci tu?owia: 25 fragmentów ?eber (w tym
obydwa ?ebra I), cztery pierwsze kr?gi szyjne (w tym:
atlas i axis z z?bem o wys. 17 mm i grubo 12 mm; kr?gi
du?e, masywne z nieznacznymi zmianami
zwyrodnienio-wo-zniekszta?caj?cymi na powierzchniach trzonów),
cztery wyrostki kolczyste kr?gów piersiowych wraz z
cz?-?ciami ?uków (w tym jeden z fragmentem trzonu), dwa
wyrostki poprzeczne kr?gów piersiowych, cztery
fragmen-ty trzonów kr?gów l?d?wiowych (widoczne nieznaczne
sp?aszczenie trzonów), trzy drobne fragmenty wyrost-ków poprzecznych i ?uku kr?gu. Ponadto
zidentyfikowa-no kilkadziesi?t drobnych, ma?o diagnostycznych
frag-mentów istoty g?bczastej i zbitej (okostnej) z ró?nych
rejonów anatomicznych tego samego szkieletu.
Rekonstrukcji przy?yciowej wysoko?ci cia?a
doko-nano na podstawie schematów przeliczeniowych
stwo-rzonych przez antropologów pozna?skich (J. Strza?ko,
J. Piontek, A. Malinowski 1972, s. 285; 1974, s. 37).
Oparte s? one na tablicach zaproponowanych przez
M. Trotter i G. C. Gleser (1952), uwzgl?dniaj?cych
zale?no?? pomi?dzy wielko?ci? nasad niektórych ko?ci
d?ugich (jemur, humerus, radius) a ich d?ugo?ci?.
Po-nadto do bada? specjalistycznych, zwi?zanych z samym
zabiegiem kraniotomii, wykonano szczegó?ow?
doku-mentacj? fotograficzn? (makro), zdj?cia rentgenowskie (ocena jako?ciowa), atak?e preparaty histologiczne ko?ci z okolicy otworu potrepanacyjnego".
Charakterystyka antropologiczna
szkieletu
Wszystkie ko?ci wykazuj? stosunkowo s?aby stopie?
fo-sylizacji,jakkolwiek ogólny stan ich zachowania jest do??
dobry. Niestety, wi?kszo?? materia?u uleg?a po?amaniu
post mortem, tote? czynno?ci? poprzedzaj?c? w?a?ciw?
analiz? antropologiczn? sta?o si? wyklejenie wszystkich
mo?liwych fragmentów zarówno szkieletu
postkranial-nego, jak i czaszki. Pozwoli?o to na znaczne
"zreduko-wanie" liczby ko?ci iw?a?ciwe okre?lenie rzeczywistego
stopnia zachowania szkieletu, atak?e na zidentyfikowanie
otworu potrepanacyjnego w obr?bie czaszki, b?d?cego
podstawowym przedmiotem naszych bada?.
Czaszka zachowa?a si? w stanie niekompletnym (Ryc.
2a-c ). Z kilkunastu fragmentów sklepienia odtworzono
puszk? mózgow? (calvaria). Jest ona niezbyt silnie
urze?biona, neomorficzna, ze s?abo zaznaczonymi
cecha-mi p?ciowymi. Ma kszta?t jajowaty (BR, brisoides) ijest
?redniej d?ugo?ci, z wyra?n? tendencj ? do d?ugog?owo?ci
(g-op ? 177
mm; eu-eu
-135 mm; wska?nik g?ówny ?
76,3). Ze sklepienia zidentyfikowano fragmenty ko?ci
czo-?owej wraz z cz??ci? górnej kraw?dzi lewego oczodo?u,
ko?ci ciemieniowe, ?usk? ko?ci potylicznej oraz dwie
ko?ci skroniowe (cz??ci ?uskowe wraz z otworami
s?ucho-wymi, piramidami skalistymi iwyrostkami sutkowatymi).
Ponadto zachowa?o si? jedena?cie drobniejszych
frag-mentów puszki mózgowej (ko?? czo?owa, ko?? klinowa,
?uska ko?ci potylicznej oraz ko?ci skroniowe), dwie ko?ci
jarzmowe (z uszkodzonymi obydwoma wyrostkami
skro-niowymi), prawy wyrostek k?ykciowy ?uchwy (?redn.
ok. 19 mm), dwie ko?ci szcz?ki (d. nieznacznie
uszko-dzony wyrostek czo?owy i zatoka szcz?kowa; s. brak
wyrostka czo?owego, uszkodzona zatoka szcz?kowa i?uk
z?bodo?owy na odcinku MI_M2) wraz z podniebieniem
Wszystkie ko?ci nale?? do szkieletu jednej osoby.
Cechy p?ciowe nie s? wyra?one zbyt silnie, ale
stosun-kowo du?e rozmiary imasywno?? poszczególnych ko?ci
(m. in. ?eber, kr?gów, ?opatki, wyrostków sutkowatych
oraz wyrostka k?ykciowego ?uchwy), warto?? k?ta
pomi?-dzy szyjk? a trzonem ko?ci udowej (ok. 125°), a tak?e
ukszta?towanie kresy chropawej, górnej kraw?dzi
oczodo-?u i potylicy, wskazuj? raczej na p?e? m?sk?. Okre?lenie
wieku zmar?ego w chwili ?mierci równie? nastr?cza
pewne trudno?ci, g?ównie z powodu rozbie?no?ci
pomi?-dzy tzw. wiekiem szwowym a z?bowym. Wszystkie
zachowane odcinki szwów czaszkowych s? obustronnie
(egzo- i endokranialnie) otwarte, za? stopie? starcia
powierzchni ?uj?cych poszczególnych kategorii z?bów jest do?? znaczny (F-G, wg: C. o. Lovejoy 1985). Zbyt
32
Preparaty wykonano w Zak?adzie Patomorfologii Specjalistycznego Szpitala Wojewódzkiego w Siedlcach, za? zdj?cia Rtg w Zak?adzie Rentgenodiagnostyki SP ZOZ w Siedlcach.
? I b a
??-??
-?,
... ... ? ? -:"? ! ? ?- .... --?... .??"" .* \? ., -: ... d cRyc. 2. Mod? a, pow. M?awa, grób 169. Czaszka po wyklejeniu (calvaria, z ubytkami): a
-norma verticalis, b
-norma lateralis, c
-norma occipitalis, d
-okolica otworu potrepanacyjnego. Ok. 'li wielk. nat. (a-c), ok. wielko nat. (d). F ot. B. Ramza Fig. 2. Mo d? a, distr. M?awa, grave 169. SkulI after reconstruction (calvaria, incomplete): a
-norma verticalis, b
-norma lateralis, c
-norma occipitalis, d
-closeup ofthe post-trepanation opening. Ca 'li offulI-size (a-c), and ca full-size (d). Photo B. Ramza
silna abrazja z?bowa w stosunku do szacowanego wieku
szwowego zmar?ego ma prawdopodobnie zwi?zek z
rodza-jem przyjmowanego pokarmu, sposobem jego
przygoto-wania lub (i) nadmiern? intensywno?ci? ?ucia. Ponadto
w obr?bie kr?gos?upa odnotowano niezbyt silnie wyra?o-ne zmiany degeneracyjne (osteofity na brzegach trzonów
kr?gów, nieznaczne sp?aszczenie trzonów kr?gów
l?d?-wiowych). Za m?odszym wiekiem zmar?ego przemawia
tak?e ogólny stopie? zaawansowania procesów
inwolucyj-nych szkieletu (m. in. zwarto?? istoty g?bczastej w
nasa-dzie proksymalnejfemura, ci??ko?? i morfologia
poszcze-gólnych ko?ci).
Ostatecznie mo?na przyj??, ?e analizowane szcz?tki
to szkielet m??czyzny, zmar?ego w wieku wczesny
adu/-fus (ok. 20-25 lat). Jego wysoko?? cia?a, oszacowana na podstawie pomiarów fragmentów ko?ci udowej i
mieniowej, waha?a si? pomi?dzy wielko?ciami
charakte-rystycznymi dla wzrostu niskiego (161-165 cm) i
?red-niego (166-170 cm), a wi?c w granicach u?rednionej
warto?ci granicznej pomi?dzy tymi kategoriami,
wynosz?-cej 165,5 cm.
brze?na jest ?cienia?a i wyg?adzona ze ?ladami obróbki
mechanicznej, za? wokó? widoczne s?niezbyt silne
kon-centryczne p?kni?cia (Ryc. 3). Reakcje osteoplastyczne
(zabli?nianie si? brzegów otworu, którego kraw?dzie uleg?y zaokr?gleniu) jednoznacznie wskazuj? na
rekon-walescencj? pooperacyjn? (por. H. Ullrich, F. Weickmann
1965). Analiza marginesu (grzebienia) kostnego na
obrze?ach otworu (11,9 mm) pozwala za?o?y?
stosunko-wo d?ugi okres prze?yciowy (postzabiegowy), co
po?red-nio wskazuje, i? zabieg trepanacji móg? zosta?
wykona-ny na osobie niedoros?ej (zob. tak?e K. Kaczanowski,
S. Spettowa, E. Zaitz 1976, s. 61-62).
Charakterystyka paleopatologiczna
Na dwóch ko?ciach ciemieniowych, pocz?wszy od
po?o-wy szwu strza?kowego (Regio parietalis; pars
lambdo-idea i pars obelica suturae sagittalis) a? do styku z ?usk?
ko?ci potylicznej (Regio occipitalis; okolica punktu
lambda), odnotowano owalny otwór (Ryc. 2d). Wielko??
ubytku kostnego w p?aszczy?nie strza?kowej wynosi ok.
59 mm, za? w p?aszczy?nie czo?owej 39,5 mm, przy czym
kraw?dzie otworu s? uszkodzone post mortem w okolicy
punktu lambda oraz po przeciwnej stronie otworu, co
mia?o znacz?cy wp?yw na poziom dok?adno?ci
pierwsze-go pomiaru. Wrzeczywisto?ci otwór potrepanacyjny jest
nieznacznie mniejszy (48,5x39,5 mm).
Nale?y jednoznacznie wykluczy? mo?liwo?? zalicze-nia opisywanego otworu do tzw. pseudotrepanacji,
ma-j?cych zwi?zek mi?dzy innymi z procesami
tafonomicz-nymi (np. erozj? lub dzia?alno?ci? gryzoni), rozlicznymi
zmianami o charakterze perforacji patologicznych
(wywo-?anymi np. przez guzy/cysty, syfilis, tuberkuloz?,
zapa-lenie szpiku kostnego czy te? inne wrodzone wady
roz-wojowe ihormonalne), po?miertnymi urazami celowymi,
jak te? ?ladami po urazach o charakterze casus mortalis
(zob. D. J. Ortner, G. J. Putschar 1981, s. 95; J. E.
Buik-stra, D. H. Ubelaker 1994, s. 103-105; D. Malykova
2002, s. 295-296; B. Ó Donnabhain 2003; P. Bennike
2003, s. 111-112).
Symetryczne usuni?cie fragmentu ko?ci powsta?o
w wyniku przy?yciowo przeprowadzonego zabiegu
kra-niotomii. Wed?ug nomenklatury Rusakowa (A. V.
Ru-sakov 1959, s. 536; por. M.
?wirko-Godycki,
L Swedborg1978, s. 222-223) jest to tzw. stan po trepanacji (status
post trepanationem) z grupy I, która obejmuje stany
patologiczne pochodzenia traumatycznego (nag?e urazy
ko?ci i mikro traumy przewlek?e). O tym, ?e zabiegu
do-konano in vivo ?wiadcz?zagojone kraw?dzie otworu (por.
np. W. Lorkiewicz et alii 2005, s. 119-120). Struktura
Wykluczone jest tak?e, aby w opisywanym wypadku
mog?o chodzi? o uszkodzenie powsta?e podczas prac
wykopaliskowych. Warto tu zwróci? uwag? na mo?liwo??
pojawiania si? w materiale archeologicznym czaszek
z ma?ymi, regularnie kolistymi otworami, które mog?yby
by? uznane za ?lady staro?ytnych interwencji
chirugicz-nych. Dotyczy to przede wszystkim terenów, gdzie w XIX ipocz?tkach XX wieku stosowano do sondowania
powie-rzchni stanowisk archeologicznych d?ugie stalowe
szpi-le o ?rednicy kilku milimetrów. Kapitalnego przyk?adu
takiej pseudotrepanacji dostarczy?o ostatnio cmentarzy-sko w Weklicach, pow. elbl?ski (d. Woklitz, Ldkr. Elbing),
badane sonda?owo w 1925 roku przez archeologów
niemieckich (F. Jacobson 1927). Wczaszce z pochówku
szkieletowego odkrytego tu w 2006 roku znajdowa? si?
taki w?a?nie regularny otwór o ?rednicy ok. 4,5 mm;
drugi, podobny otwór jest wyra?nie wyd?u?ony, bowiem
szpila trafi?a tu w czaszk? pod du?ym k?tem (Ryc. 4).
Kolejny identyczny ?lad zarejestrowano w ko?ci
skoko-wej, co jednoznacznie wskazuje na nowo?ytne
uszko-dzenia ko?ci tego szkieletu". Dodatkowym argumentem
jest popielnica z grobu 364 z Krosna, pow. pas??cki
(d. Cross en/Kross en, Kr. Preufiisch Hollandy. odkryta
podczas bada? w 1988 roku, na cmentarzysku po raz
pierwszy rozkopywanym ju? w 1896 roku". Na za?omie
33
Niepubl. materia?y zbada? Pana prof. dr. hab. Jerzego Okulicza-Koza-ryna i Pani mgr. Magdaleny Natuniewicz-Seku?y, którym dzi?kujemy za
uprzejm? informacj? o tym znalezisku izgod? na wykorzystanie fotografii
ko?ci. Ryc. 3. Mod ?a, pow. M?awa, grób 169. Zdj?cie radiologiczne
okolicy otworu potrepanacyjnego (przed wyklejeniem czaszki). Fot. Zak?ad Rentgenodiagnostyki SP ZOZ w Siedlcach
34
Niepubl. materia?y wzbiorach PMA, IV /9229. Odno?nie do dawnych ba-da? zob. J. Andrzej owski, A. Bursche 1987, tam starsza
litera-tura.
Fig. 3. Mod? a, distr. M?awa, grób 169. X-ray photo of the post-trepanation opening (before skulI reconstruction). Photo Dept. of X-ray Diagnostics, Medical Clinic in Siedlce
'?
}
s. • "" \ (' ? ? t I ? J .?Ryc. 5. Kro s n o, pow. Pas??k, grób 364. Popielnica ze ?ladami szpili sonda?owej na brzu?cu. Ok. 13 wielk. nat. (?lady szpili
ok. % wielk. nat.). Fot. J. Andrzejowski
Ryc. 4. Wek lice, pow. Elbl?g, grób 493. Czaszka ze ?ladami
po szpili sonda?owej. Ok. 13 wielk. nat. Fot. M. Natuniewicz-Seku?a Fig. 5. Kro s no, distr. Pas??k, grave 364. Marks of aprobe-pin
at the um belly. Ca 13 offull-size (marks ca %offull-size). Ryc. 5. Wek l ic e, distr. Elbl?g, grave 493. Skull with marks
Photo J. Andrzejowski of aprobe-pin. Ca 13 of full-size. Photo M. Natuniewicz-Seku?a
brzu?ca znajduj? si? dwa ?lady po takiej szpili, z
wyra?-nie czytelnym odciskiem narz?dzia (Ryc. 5). Co ciekawe,
w obu wypadkach odleg?o?? pomi?dzy otworami jest
podobna
-na czaszce z Weklic ok. 10,5 cm, na
popiel-nicy z Krosna ok. 13 cm.
Wnioski
Omówiona interwencja chirurgiczna nale?a?a do tzw.
trepanacji leczniczych, o czym ?wiadczy m. in. jej
umiej-scowienie. Nie mo?na jednak wykluczy?, ?e zabieg mia?
te? do pewnego stopnia charakter rytualny lub magiczny
(por. E. Vlcek, M. Stloukal 1971, s. 15; D. J. Ortner,
G. J. Putschar 1981, s. 96-97; Ch. Roberts 2002, s. 10).
Trepanacje tego typu mia?y na celu przede wszystkim
zmniejszenie ci?nienia wewn?trzczaszkowego, wylecze-nie bólu g?owy, usuni?cie ropnia lub guza, leczenie
chorób umys?owych, epilepsji, wrzodów oponowych, czy
te? usuni?cie skutków z?ama? ko?ci czaszki (por. A.
Ma-linowski, Z. Huber 1981, s. 185). Wszystko wskazuje na
to, ?e przyczyn przeprowadzenia zabiegu kraniotomii
na-le?y szuka? w cechach morfologicznych czaszki
opero-wanego m??czyzny z Mod?y. Jednym ze wskaza? do
przeprowadzenia zabiegu trepanacji mog?a by? asymetria
czaszki (Ryc. 2a-c ), widoczna zw?aszcza w rejonie ko?ci
czo?owej, potylicznej idwóch ko?ci skroniowych
-d
Sul-cus sinus sigmoidei dobrze wyra?ona, wyrostek
sutkowa-ty do?? du?y, s. Sulcus sinus sigmoidei sp?ycona, wyrostek
sutkowaty niezbyt du?y (por. K. Kaczanowski, S.
Spet-towa, E. Zaitz 1976, s. 69). Ponadto ?uska potyliczna by?a
wkl??ni?ta o zaburzonej linii kresy karkowej i
guzowa-to?ci potylicznej zewn?trznej, co mo?e ?wiadczy? o stanie
patologicznym pochodzenia traumatycznego (uraz cz??ci potylicznej czaszki).
Otwór trepanacyjny w czaszce z grobu 169 z Mod?y
wykonano najpowszechniejsz? we wszystkich okresach
pradziejów technik? skrobania, zmniejszaj?c? do
mini-mum ryzyko uszkodzenia mózgu podczas wykonywania
zabiegu (por. np. D. J. Ortner, G. J. Putschar 1981, s. 97;
O. H. Urban, M. Teschler-Nicola, M. Schultz 1985, s.
92-99; D. Malykova 2002, s. 294; J. Kirkup 2003, s.
290-291). Pozwoli?o to na uzyskanie owalnego w
kszta?-cie otworu o regularnych, ?agodnie opadaj?cych ku
do-?owi brzegach, który w literaturze przedmiotu okre?lany
jest mianem trepanacji zupe?nej, b?d? kompletnej
(zak?a-daj?cej perforacj? lamina interna). Na uwag? zas?uguje
sam fakt umiej scowienia otworu na ko?ciach
ciemienio-wych w pobli?u szwu strza?kowego i punktu lambda,
?rodkowy pas g?owy stanowi bowiem do??
niebezpiecz-ne miejsce dla podejmowania tego rodzaju operacji. Tu?
pod pokryw? czaszki (od czo?a ku ko?ci potylicznej)
przechodzi zatoka strza?kowa ?ylna (Sinus sagittalis),
której naruszenie mo?e by? przyczyn?
natychmiastowe-go zgonu operowanego, spowodowanego wylewem krwi
do mózgu lub zainfekowaniem tej przestrzeni (por.
E. VI cek, M. Stloukal1971, s. 12; G. Martin 2003).
Po-zytywny rezultat przeprowadzenia zabiegu trepanacji
niew?tpliwie ?wiadczy o wysokich kwalifikacjach
ówcze-snych medyków, a wi?c o dobrej znajomo?ci anatomii,
opanowaniu przez nich umiej?tno?ci pos?ugiwania si?
instrumentami chirurgicznymi (trepanami), jak te? o
sku-tecznej anestetyce i aseptyce (por. te? A. Paluch 1975,
s. 431-432).
Wliteraturze przedmiotu do?? cz?sto zwraca si?
uwa-g? na zale?no?? pomi?dzy urazem i trepanacj?,
jakkol-wiek w wi?kszo?ci wypadków chodzi o próby zaleczenia
mechanicznych uszkodze? czaszki (por. np. D. J. Ortner,
G. J. Putschar 1981, s. 95; D. Malykova 2002, s. 294;
P. Bennike 2003, s. 99; B. Ó Donnabhain 2003, s. 90-91;
J. Rocca 2003, s. 257; C. S. Larsen 2004, s. 153-154).
