Mirosław Ponczek
Kościół rzymskokatolicki a kultura
fizyczna w okresie Polski Ludowej i
III Rzeczypospolitej : glosa badawcze
Prace Naukowe. Kultura Fizyczna 5, 111-117
M irosław P onczek
KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI A KULTURA FIZYCZNA W OKRESIE POLSKI LUDOWEJ I III RZECZYPOSPOLITEJ
(GLOSA BADAWCZE)
S ł o w a k lu c z o w e : K u ltu ra f iz y c z n a , K o ś c ió ł r z y m s k o k a t o lic k i, P o ls k a L u d o w a , III R z e c z p o s p o l i t a
A B S T R A C T
R om an C a th o lic C hu rch a P h ysical C u ltu re in the p eriod p eop les P o la n d and III R ep u b lic o f P olan d (S earch in g G loss)
K e y w o r d s : p h y s i c a l c u lt u r e , R o m a n C a t h o li c C h u r c h , p e o p l e s P o la n d , III R e p u b l i c o f P o la n d R o m a n C a t h o li c w a s in c o m m u n i c a t i o n w ith p o l i s h c a t h o l i c o r g a n i z a t i o n s o f s p o r t s ( S A L O S , C a t h o li c S p o r t s A s s o c i a t i o n R e p u b lic o f P o la n d , P a r o h ia l C lu b S p o r t s ) . T h e a c t i v i t y o f t h e c a t h o l i c y o u th o r g a n i z a t i o n s in P o la n d ( 1 9 8 9 - 2 0 0 0 ) w a s b o t h o f p r o - g r a m in m a t ic a n d p r a c t ic a l c h a r a c t e r . I.
M onografia K ultura fizyczn a w p o lsk ic h ka to lickich org a n iza cja ch m ło d zieżo w ych II R zeczyposp olitej — opublikow ana w W ydaw nictw ie Akademii W ychow ania Fizycznego w Katow icach w 1997 r. — w ieńczyła ponaddziesię- eioletni okres badań nad rolą Stowarzyszeń M łodzieży Polskiej (to j e s t K ato lickich Stow arzyszeń M łodzieży Męskiej i Katolickich S tow arzyszeń M ło dzieży Żeńskiej 1919-1934 oraz Katolickiego Związku M łodzieży Męskiej i Katolickiego Związku M łodzieży Żeńskiej 1934-1939 w Polsce m ięd zy w o j e n n e j ) 1.
1 M . P o n c z e k , Kultura fizyczna u' polskich katolickich organizacjach młodzieżowych II Rzeczypo spolitej, K a t o w ic e 1 9 9 7 , ss. 2 1 1 .
112 M i r o s ł a w P o n c z e k
Kościół rzymskokatolicki od późnego antyku po przełom XIX stulecia odnosił się do kultury fizycznej z dużą rezerwą. C harakteryzow ała j ą najpierw negacja (działo się to wtedy, kiedy panowała asceza2). Było to w idocz ne nie tylko w średniow ieczu, ale i w odrodzeniu, które w swej istocie polegało na zwróceniu się ku kulturze fizycznej, a przez to ku naturze i ludzkiem u ciału.
W czasach now ożytnych życie codzienne, którego ważnym kom ponentem była kultura fizyczna, pow odow ało uelastycznienie poglądów Stolicy Piotro- wej na tę dziedzinę aktywności ludzkiej. Kościół stopniowo (ew olucyjnie) przewartościował swój stosunek do ciała i sfery życia codziennego.
Pod koniec XIX wieku papież Leon XIII w encyklice o kwestii ro botni czej „Rerum n o v aru m ” z 1891 r. zwrócił uwagę na rolę wypoczynku i przerw w pracy oraz zagospodarow anie czasu wolnego oraz na na zdrow ie p ra c o w n i ków 3.
Papież Pius X — po spotkaniu z Pierre de C oubertinem w R zym ie w 1905 r. — ufundow ał nagrodę dla zw ycięzców w regatach żeglarskich Igrzysk V O lim piady N ow ożytnej, mających się odbyć w 1908 r. w Rzymie. Po wycofaniu się Włoch z organizacji tych zaw odów igrzyska olim pijskie zorganizowane zostały ostatecznie w Londynie. Stanowisko W atykanu i p a pieża Piusa X wobec igrzysk olimpijskich było pozytywne.
Następca Piusa X na stolicy Piotrowej — Pius XI, jeszc ze j a k o miody ksiądz Ach i I Ie Ratti — był alpinistą. Stąd też nic dziw nego w tym, że w jed n ej ze swych pierwszych encyklik „Divini illius M agistrii” , czyli „O ch rz e śc ija ń skim w ychowaniu m łodzieży” z 1929 r. — ja k o pierwszy z biskupów R zym u — użył określenia kultura fizyczna. Um iejscowił j ą w „[...] różnorodności szkół, stowarzyszeń i wszelkiego rodzaju instytucji, zm ierzających do w y ro bienia m łodzieży przy studium literackim i naukowym oraz poprzez sam ą nawet zabaw ą i kulturą fizyczną, w religijnej pobożności”4.
" Por. M. P o n c zck , Ewolucja w poglądach i praktyce Kościoła katolickiego wohec problemów
kultury fizycznej, |\v :| ..K ultura F iz y czn a z. IV", Prace N a u k o w e W SP w C z ę s to c h o w ie , pod red. J. R o d ziew icz-G ru lin i E. M a ło le p sz e g o . C z ę s to c h o w a 2 0 0 1 , s. 4 1 - 5 7 .
3 E n cyk lik a L eon a XIII o k w estii rob otniczej „Rerum n ovaru m ” . P rzetłu m aczył w s tę p e m i o b ja śn ien iam i opatrzy! ks. .1. P iw o w a rczy k , K raków 1931, s. 6 4 - 6 6 , w zbiorach A r c h iw u m M etro p o lita ln e g o w K rak ow ie. Por. M. P o n c zck , op. cit.,s. 17.
4 C yt. za „ D iv in i illiu s M agistrii ”. Encyklika Piusa XI „ O chrześcijańskim wychowaniu młodzie ży, [w:]: Notificationes e Curia Pincipis Mertopolitae Cracoviensis, K raków 1 9 3 0 , nr V - V I , s. 87. Z ob. d o d a tk o w o M . P o n c z c k , Uniwersalne znaczenie encykliki papieskiej „Divini illius Magistrii” dla rozwoju kultury Jizycznej polskiej młodzieży katolickiej w II Rzeczypospolitej,
[w :] Wiara a sport,praca zb io ro w a pod redakcją Z. D z iu b iń sk ie g o z okazji VII P ie lg r zy m k i O j ca Ś w ię te g o Jana P aw ia II d o O jc z y z n y 5 - 1 7 czer w ca 1999 r., W arszaw a 1 9 99, s. 5 5 - 6 4 .
Encyklika Piusa XI „O chrześcijańskim w ychow aniu m łodzieży” zdyna m izow ała działalność polskich katolickich organizacji m łodzieżow ych w dziedzinie kultury fizycznej, a zwłaszcza w sporcie, w ychow aniu fizycz nym, przysposobieniu wojskow ym i częściow o w turystyce. Polskie m łodzie żow e organizacje katolickie liczyły w przededniu w ybuchu II w ojny ś w iato wej blisko 400 tys. chłopców i dziewcząt, rozwijających tę dziedzinę akty w ności społecznej w ponad 2, 4 tys. kółkach w f (m ęskich i żeńskich), łącznie około 64 tys. osób5.
II.
K ościół rzymskokatolicki w Polsce w yartykułow ał oficjalnie swój stosu nek do kultury fizycznej głosem kolegialnym Episkopatu Polski dopiero w latach dziew ięćdziesiątych XX wieku. Stało się to konkretnie w 1991 oraz w 1995 r. (List Pasterski Episkopatu Polski „O zagrożeniach zdrow ia i sportu” z 4 lutego 1991 r.; List Pasterski Episkopatu Polski „O chrześcijańskich w a lo rach turystyki” z 16-18 marca 1995 r)6.
W okresie Polski Ludowej (1 9 4 5 -1 9 8 9 ) Kościół rzymskokatolicki nie mial sposobności do pełnego wyrażenia swojej opinii na tem at roli kultury fizycznej w życiu publicznym, ponieważ praktycznie (od 1950 r.)7 w kraju nie działały katolickie organizacje społeczne, prawnie uznaw ane przez ówczesne państw o polskie.
W archiw ach państwowych nie odnaleziono żadnego śladu św iadczącego 0 istnieniu jakichkolw iek katolickich organizacji m łodzieżow ych uznawanych przez państw o po 1950 - 1952 r.
N a tom iast z kwerendy akt A rchiw um M etropolitalnego w Krakowie, a zw łaszcza Archidiecezjalnego w Poznaniu (w Poznaniu — podobnie ja k w okresie II Rzeczypospolitej — mieściła się do 1950 r. centrala polskich katolickich organizacji młodzieżow ych) wynika, iż oddziały Katolickich Sto warzyszeń Młodzieży Męskiej (K S M M ) działały je sz c z e w latach czterdzie stych i na początku lat pięćdziesiątych w Polsce. Dotyczy to krakowskiej 1 gnieźnieńsko-poznańskiej prowincji kościelnej, ze względu na „tolero w an ie”
5 P o r. S t a t y s t y k a w z a k r e s ie k u ltu r y fiz y c z n e j — r o z d z ia ł III B a za m a te r ia ln a k u ltu ry f iz y c z n e j
u' m ło d z ie ż o w y c h sto w a r z y s z e n ia c h k a to lic k ic h P o ls k i O d r o d z o n e j, [w :] M . P o n c z e k , K u ltu ra f iz y c z n a w p o ls k ic h k a to lic k ic h o r g a n iz a c ja c h m ło d zie ż o w y c h ..., s. 4 9 - 5 1 .
6 P o r. M . P o n c z e k , E p isk o p a t P o ls k i w o b e c s p o r tu i tu ry s ty k i w la ta c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h X X w ieku , [w :] S p o rt na p r z e ło m ie ty s ią c le c i: s z a n s e i n a d z ie je . P r a c a z b io r o w a p o d r ed a k c ją Z . D z i u b i ń s k i e g o . W a r sz a w a 2 0 0 0 , s. 7 8 - 8 6 .
7 T a k i w n i o s e k w y p ły w a z p r o w a d z o n y c h p r z e z a u to ra p r e z e n t o w a n e g o a r ty k u łu (o d 1 9 9 0 r o k u ) k w e r e n d w a r c h iw a c h p a ń s t w o w y c h i k o ś c ie l n y c h .
M i r o s ł a w P o n c z e k
przez ówczesne władze Polski Ludowej autorytetów moralnych dwóch w iel kich hierarchów Kościoła rzymskokatolickiego, księcia kard. metropolity kra kowskiego A dam a Sapiehy oraz prymasa Polski kard. Augusta Hlonda.
Casus krakowskiej oraz gnieźnieńsko-poznańskiej prowincji kościelnej (w przypadku K SM -ów ) nie obow iązyw ał w om awianym czasie na obszarach pozostałych metropolii archidiecezjalnych i diecezjach Kościoła rzym skoka tolickiego w Polsce.
III.
Po zwrocie politycznym z czerwca 1989 r. i ustanowieniu rządu Tadeusza M azow ieckiego — w Polsce nastąpił początek przemian system owych, w wyniku których zaistniały ustrojowe przesłanki do działalności w kraju katolickich stowarzyszeń m łodzieżowych i sportowych.
W 1992 r. powstała w Warszawie Salezjańska O rganizacja S portow a R ze czypospolitej Polskiej. Zarejestrow ano j ą w ówczesnym Urzędzie Kultury Fizycznej i Turystyki 29 czerw ca tego roku, j a k o stowarzyszenie kultury fi zycznej „[...] prow adzące działalność sp o rtow o-w ychow a w czą wśród dzieci i młodzieży (dziewcząt i chłopców ) — posługując się systemem p re w en cy j nym założyciela Tow arzystw a Salezjańskiego św. Jana Bosko oraz kierując się ofertą program ow ą do wszystkich młodych, a szczególnie do biednych, ubo gich w ywodzących się z rodzin w ychow aw czo zaniedbanych i patologicz nych”8.
SALOS RP ma stowarzyszenia inspektoralne (inspektorii krakowskiej, pilskiej, warszawskiej, wrocławskiej). W inspektorium krakowskim j e s t osiem stowarzyszeń lokalnych SALOS (w Chybiu, Kielcach, K rakowie, Lublinie, Oświęcimiu, K ornow acu, Przemyślu i Rzeszowie). W obszarze pilskiej in spektorii salezjańskiej znajduje się dziew ięć stowarzyszeń lokalnych SA LO S (w Bydgoszczy, C hojnicach, Dobrznie, Gdańsku, Rumii, Lądzie nad Wartą, Pile, Słupsku i Szczecinie). W obrębie warszawskiej inspektorii salezjańskiej działa dw adzieścia stowarzyszeń lokalnych SALOS (w Czerwieńsku, Kutnie, Lutomierzu, Lodzi — przy ul. Kopcińskiego, Lodzi — przy ul. Wodnej, M iń sku M azowieckim , Olsztynie, Ostródzie, Płocku, Różanym stoku, Sępolnie, Smolnikach, S okołow ie Podlaskim, Suwałkach, Tolknicku, W arszaw ie — przy ul. Kawęczyńskiej, Warszawie — przy ul. Wiślanej, Warszawie — przy ul. Dereniowej i Żyrardowie).
Na terytorium wrocławskiej inspektorii salezjańskiej działają cztery sto warzyszenia lokalne SA L O S (w C zęstochow ie, Lublinie, Poznaniu, we W ro
* C yt. za Salezjańska Organizacja Sportowa. Członek Polissportive Giovanili Salesiane Europa
i Polskiego Komitetu Olimpijskiego,W arszaw a 1 9 95, s. 2, w S k ła d n icy A kt S a lezja ń sk iej O rga nizacji S p ortow ej R z e c z y p o sp o lite j P o lsk iej, ul. K a w ęczy ń sk a 5 3 , 0 3 - 7 7 5 W arszaw a.
cławiu). O prócz tego w SALOS RP istnieją dwie żeńskie centrale stow arzy szeń lokalnych tej organizacji: w ramach inspektorii warszawskiej sióstr sale- zjanek (w Jastrzębiu Zdroju, Łodzi i Warszawie) oraz w obszarze inspektorii wrocławskiej sióstr salezjanek (w Czaplinku, Nowej Rudzie, Ostrowie WIkp., Pieszycach i Połczynie)9.
Z kontaktów własnych autora referatu z kołami SALOS na terenie Ś w ię tochłowic oraz Sosnowca wiadomo, że w tych miastach (w niedalekiej przy szłości) roz w in ą się lokalne stowarzyszenia SALOS.
W 1992 r. (16 czerwca) w Urzędzie Kultury Fizycznej i Turystyki za reje strowane zostało w Warszawie Katolickie Stow arzyszenie Sportowe R zeczy pospolitej Polskiej (KSSRP). Prezesem stowarzyszenia został bp Andrzej Śliwiński — ordynariusz diecezji elbląskiej, ów czesny przew odniczący P od komisji Episkopatu Polski ds. Kultury Zdrowotnej Sportu (w iceprezesam i tej organizacji m ianow ano ks. M irosław M ikulskiego — z Warszawy — kapelana sportu polskiego oraz ks. Józefa Jońcę z Warszawy i M ieczysław a Pawłaka z Piaseczna; sekretarzem generalnym KSSPR został wtedy wybrany nieżyjący j u ż redaktor Włodzim ierz Strzyżewski, a skarbnikiem rów nież przedstawiciel
tej samej grupy zawodowej, Andrzej P e rs o n )10.
C elem statutowym KSSRP je s t „[...] w ychow anie dzieci, m łodzieży i d o rosłych przez kulturę fizyczną, m.in. sport i turystykę, w oparciu o zasady etyki katolickiej oraz udział w m iędzynarodowej w ym ianie młodzieży i kato lickich, ja k też międzynarodowych imprezach sportowych, również przygoto wanie stow arzyszenia do udziału w zawodach od startu w mistrzostwach para fialnych do Igrzysk Olim pijskich w różnych dyscyplinach sportowych i rekreacyjnych (dla osób pełnosprawnych i niepełnospraw nych)” 11.
K S S R P ma więc do spełnienia ambitne zadania. W niektórych klubach parafialnych (na przykład w Parafialnym Klubie Sportowym „Ja d w ig a” w K rakow ie czy też w Parafialnym Klubie Sportowym w Olkuszu) młodzież katolicka reprezentuje dobry krajowy poziom sportu wyczynowego. W K ra kowie dotyczy to m.in. hokeja na lodzie1“ (jest to zasługa byłego reprezentanta Polski i olimpijczyka w tej dziedzinie sportu, ks. Pawła Lukaszki), a w O lkuszu m.in. akrobatyki sportowej, zaś w Kalwarii Zebrzydowskiej gier zespołow ych.
9 Ib id e m , s. 5 - 6 .
10 „ M istrz” . B iu letyn . K a to lick ie S to w a r z y sz e n ie S p o rto w e R z e c z y p o sp o lite j P olsk iej 1 9 95, nr 1, s. 7.
11 Ib id e m , s. 7 i n.
S k ła d n ica A k t P arafialn ego K lubu S p o r to w e g o „Jad w iga” przy Parafii św . Jad w igi w K rakow ie. D a n e o g ó ln e o klubie, b ez sygn . bp.
M i r o s ł a w P o n c z e k
Z danych zaczerpniętych od badającej zagadnienia rozwoju Parafialnych Klubów Sportowych w Krakowie Małgorzaty N atanek z AWF im. Bronisława C zecha wynika, że kluby te (zorganizow ane w M ałopolskim Związku Para fialnych Klubów Sportowych) — uzyskały z Urzędu M arszałkow skiego w tym mieście dotację na działalność w dziedzinie kultury fizycznej w wysokości 36 tys. zł w 1999 r. i w tej samej wysokości w 2000 r. Kuria A rchidiecezjalna w Krakowie na ten cel miała w yasygnow ać w 1999 r. 14 tys. zł, a w 2000 r. 20 tys. zł. Z tych samych źródeł wynikało, że znana impreza sportow o-kulturalna organizowana od lat dziew ięćdziesiątych dla dzieci i m łodzieży przez O jców Pijarów, „Parafiada” w Warszawie — finansow ana miała być centralnie w roku 2000 z Urzędu Kultury Fizycznej i S p o rtu 13. Były to środki rzędu kil kunastu tysięcy złotych.
Tymczasem na obszarze diecezji sosnowieckiej należącej do c z ęsto ch o w skiej prowincji kościelnej rozwijane są działania sportowe od zarania istnienia tej diecezji.
W 1992 r. m.in. w parafialnych klubach sportowych przeprow adzane są rozgrywki o Puchar Biskupa Sosnow ieckiego ks. dr. A dam a Śmigielskiego SDB — w tenisie stołowym i piłce nożnej. Głównym i organizatoram i tego typu imprez sportowych byli w diecezji sosnowieckiej: ks. Leszek Kapela, ks. K rzysztof Skorupka, ks. Marek Szeląg i ks. Artur Szlęzak.
IV.
Z danych kościelnych diecezji sosnowieckiej z 1999 r. wynika, że w SALOS RP zrzeszonych było około 30 tys. członków. W ramach tej o rg a n i zacji urządzono rocznie w Polsce około 450 zaw odów sportow o-rek reacyjnych. Łącznie SALOS ja k rów nież K S S R P oraz parafialne kluby sp o r towe i pijarski ruch parafiadow y zorganizowały około 200 obozów sp o rto wych dla dzieci i m łodzieży14. Sosnow iecka dokum entacja diecezjalna nie podaje źródeł Bilansowania w spom nianych imprez.
W ostatnim czasie jed en z czołow ych tygodników kościelnych in fo rm o wał opinię publiczną Polski o zorganizowaniu 22 w rześnia 2001 r. trzeciej pielgrzymki rowerowej, w której wziął również udział prymas Polski ks. k ar dynał J ó z e f Glemp. Ks. prymas „[...] wyruszył z tłumem młodych spod w ila
13 Inform acje i m ateriały u zy sk a n e od M ałgorzaty N atanek, p racow n ik a n a u k o w o -d y d a k ty c z n e g o , A W F im. B r o n isła w a C zec h a w K rak ow ie 12 grudnia 2 0 0 0 r.
14 Inform ator P ielgrzym a. W izyta A p o sto lsk a Jana P aw ła II w S o sn o w c u , 14 c z e r w c a 1999 r. Kuria D ie c e z ja ln a w S o sn o w c u , S o s n o w ie c 1 9 99, s. 1 4 0 - 1 4 1 .
nowskiego kościoła św. Anny, natomiast ks. bp. Piotr Jarecki Przybył spod archikatedry św. J an a” 15.
Fakt ten świadczył o tym, że obok szeregowych księży, rów nież hierar chow ie Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce doby obecnej doce n ia ją w praktyce rolę kultury fizycznej w życiu publicznym. Może być ona d ro g ą ku umiarkowaniu, „niosącem u rów now agę i umiar podstaw ow ym funkcjom życia fizycznego” 16, które naśladują w ćwiczeniach gim nastycznych ruchy naturalne c z ło w ie k a 17.
Kultura fizyczna (sport, wychowanie fizyczne, rekreacja i rehabilitacja ruchowa oraz turystyka) m ogą być z pew nością nadal ważnym elem entem działalności wspólnot, ugrupowań oraz stowarzyszeń Kościoła rz ym skoka to lickiego, szczególnie wśród młodzieży. Świadczy o tym aktyw ność w Polsce (po 1990 r.) wielu stowarzyszeń lokalnych SALOS RP, KSS R P i parafialnych klubów sportowych, wreszcie parafiadowych zaw odów tego typu, tak też
in-18 nych imprez o charakterze rekreacyjnym i turystycznym .
15 „ N ie d z ie la ” T y g o d n ik K atolick i, nr 4 0 . D. R ok X L IV C z ę sto c h o w a - S o s n o w ie c , 7 p a źd ziern i ka 2 0 0 1 . s. 2 6 ."
16 Mężny i umiarkowany. Według opracowania ks. Pierino Galeone na temat heroicznego prakty kowania Ojca Pio cnót kardynalnych,„ V o c e di Padro P i” , R. 1 9 99, s. 1 5 -1 7 .
17 Ks. S. G illet OP, Kształtowanie charakteru. L ublin 2 0 0 1 , s. 1 3 4 - 1 3 5 (ro zd zia ł II „P raw a tw o rzenia się n aw yk ów " , p od rozd z. II „S p orty” ).
Ix D la K o śc io ła rzy m sk o k a to lick ie g o w skali p olsk iej i p o w sz ech n ej turystyka (o b o k sportu i w y c h o w a n ia fiz y c z n e g o oraz rehabilitacji ru ch ow ej) je s t liczą cy m się c z y n n ik ie m k ształtują cym o s o b o w o ś ć , norm y ety c z n e i o b y w a te lsk ie m ło d e g o p o k o len ia . Por. Turystyka w służbie pokoju i dialogu między cywilizacjami. Orędzie Jana Pawła II na XXII Światowy Dzień Tury styki 2001 r.,„ L 'O servatorc R o m a n o ” 2 0 0 1 , nr 9 , R. X X II, s. 4 - 6 oraz M . P o n c z e k , Zarys działalności turystyczno-krajoznawczej katolickiej młodzieży męskiej i żeńskiej w II i III Rzeczy pospolitej. In honorem Kazimierz Toporowiczw 70. Rocznicę urodzin,[w :] Z dziejów kultury fizycznej w Polsce południowej. Praca z b io ro w a pod redakcją A. N o w a k o w s k ie g o , K a to w ic e -
- W a d o w ic e 2 0 0 1 , s. 7 4 - 7 7 . Z ob. też M. P o n c zek , Aletywność działania w turystycew świetle najnowszych dokumentów papieskich oraz innych enuncjacji papieskich (do 200 roku), [w :]
