Rola uczelni wyższych w polskim sektorze kosmicznym

Aleksandra Dudzik

Uniwersytet Jagielloński

Rola uczelni wyższych w polskim sektorze kosmicznym

Wprowadzenie

W ostatnich latach rola sektora kosmicznego zyskuje na znaczeniu. Świadczy o tym złożoność globalnego sektora kosmicznego, rosnące wydatki na działania w prze- strzeni kosmicznej, a także coraz większy udział podmiotów prywatnych w realizacji misji kosmicznych. Według danych Europejskiej Agencji Kosmicznej (European Space Agency, dalej: ESA) w 2014 roku globalne wydatki publiczne związane z dzia- łalnością kosmiczną oszacowano na ponad 50 mln euro (Polska strategia… 2017:

5). W 2015 roku globalne obroty sektora kosmicznego wynosiły 323 mld dolarów (Mazurek 2017). Zainteresowanie państw działalnością kosmiczną stale rośnie, o czym świadczy między innymi coraz większa liczba narodowych agencji kosmicznych czy powołanie sieci regionów kosmicznych NEREUS, której członkami jest ponad dwadzieścia regionów Unii Europejskiej (Lewandowski i in. 2017). Podkreśla się wzrost możliwości rozwoju polskiego sektora kosmicznego, a jednym z przyszłych kierunków jest chiński sektor kosmiczny (Węgłowski 2017).

W rozwoju każdego narodowego sektora kosmicznego znaczący udział ma dzia- łalność badawczo-rozwojowa (B+R), prowadzona przez instytucje badawcze oraz uczelnie wyższe. Mimo tej znaczącej roli rozpoznanie znaczenia uczelni wyższych w rozwoju polskiego sektora kosmicznego jest niewielkie (Lewandowski i in. 2017).

Dlatego celem opracowania jest opisanie roli polskich uczelni wyższych w polskim sektorze kosmicznym (Van Th iel 2014: 15). W pierwszej kolejności zdefi niowane zostanie pojęcie sektora kosmicznego. Następnie przedstawiona będzie charaktery- styka polskiego sektora kosmicznego, a na koniec – rola uczelni wyższych w rozwoju sektora kosmicznego w Polsce.

Sektor kosmiczny i jego znaczenie

Sektor kosmiczny defi niowany jest jako „wszystkie podmioty zaangażowane w syste- matyczną aplikację dziedzin inżynieryjnych i naukowych w celu eksploracji i wykorzy- stania przestrzeni kosmicznej” (Wachowicz i in. 2017b: 20). Istotne jest nieprzypad- kowe i wielokrotne zaangażowanie. Ponadto Marta Wachowicz i jej współpracownicy (Wachowicz i in. 2017b) proponują zastosowanie kilka kryteriów przynależności do sektora kosmicznego, w tym: udokumentowany udział w europejskim łańcuchu dostaw, rozwijanie kompetencji B+R, prowadzenie prac wdrożeniowych lub prze- mysłowych związanych z technologiami kosmicznymi i technikami satelitarnymi.

Pojęcie sektora kosmicznego nie jest tożsame z pojęciem gospodarki kosmicznej, które obejmuje ogólnie działania podmiotów zaangażowanych w rozwijanie, dostar- czanie i korzystanie z produktów i usług związanych z działalnością w przestrzeni kosmicznej (OECD 2012). Perspektywa ta uwzględnia istotny z punktu widzenia OECD aspekt prowadzenia statystyki dla sektora i gospodarki. Niemniej defi nicje te nie obejmują działalności organizacji pozarządowych i społecznych, dlatego sto- sowana jest także interpretacja defi nicji sektora kosmicznego w szerszym ujęciu niż gospodarka kosmiczna, obejmująca wszystkie rodzaje podmiotów podejmujących systematyczne działania związane z przestrzenią kosmiczną (Lewandowski i in. 2017).

W wąskim rozumieniu sektora kosmicznego rozróżnia się w nim dwa segmenty:

upstream i downstream. Upstream dotyczy tworzenia sprzętu kosmicznego i wy- noszenia misji, instrumentów czy satelitów w przestrzeń kosmiczną; związany jest głównie z działalnością producentów sprzętu. Downstream obejmuje wykorzystanie wszelkich danych satelitarnych i odnosi się do końcowych odbiorców, w tym między innymi dostawców produktów i usług. Możliwa jest sytuacja, w której przedsiębior- stwa prowadzą działalność w obu sektorach (Wachowicz i in. 2017b: 27).

Według szacunków OECD przychody komercyjne w gospodarce kosmicznej (ang.

space economy) w 2014 roku sięgały około 256,2 mld dolarów. Dzielą się one na trzy segmenty (OECD 2014: 9–17). Usługi dla konsumentów (ang. consumer services), stanowiące największy segment (58% udziału w rynku), to usługi świadczone odbior- com przez organizacje spoza branży kosmicznej, których przychód zależy częściowo od możliwości satelitów. Przychody w tym segmencie oszacowano na 149,6 mld dolarów. Łańcuch dostaw produkcji kosmicznej (ang. space manufacturing including launch services) obejmuje między innymi projektowanie, produkcję i montaż satelitów (ang. satellites), wyrzutni (ang. launchers), statków kosmicznych (ang. spacecraft ) oraz segmentów naziemnych (ang. ground segment). Ten segment w 2014 roku stanowił 33% udziału w rynku i wart był około 85 mld dolarów. Należy jednak podkreślić, że wartość ta jest niedoszacowana ze względu na nieujawnianie danych krajowych.

Z kolei najmniejszy udział w rynku (9%) stanowiły usługi świadczone przez opera- torów satelitarnych (ang. services from satellite operators). Przychody satelitarnych operatorów telekomunikacyjnych, którzy obsługują podmioty zarówno rządowe, jak

i komercyjne, w 2014 roku oszacowano na około 21,6 mld dolarów. Należy zaznaczyć, że inne klasyfi kacje wyróżniają bardziej szczegółowo branże tworzące ten sektor, do których należą: produkcja kosmiczna, wystrzeliwanie (np. satelitów) w kosmos, komunikacja satelitarna, satelitarna obserwacja Ziemi, satelitarny monitoring pogody i klimatu, globalny system nawigacji satelitarnej, eksploracja kosmosu, loty załogowe w kosmos, międzynarodowy handel wybranymi produktami kosmicznymi, patenty związane z kosmosem, produkcja naukowa w sektorze kosmicznym, a także rynek ubezpieczeń działań kosmicznych. Podjęto także próbę opisu łańcucha dostaw w sektorze kosmicznym (OECD 2014).

Rozwój branży kosmicznej i sektora kosmicznego ma coraz większe znaczenie w wymiarze gospodarczym i społeczno-kulturowym. Sektor kosmiczny stymuluje wzrost gospodarczy i generuje miejsca pracy. Przykładowo w latach globalnego kryzysu fi nansowego (2008 i 2009) przychody z tego sektora rosły, a w roku 2009 wyniosły około 261,6 mld dolarów (Mazurek 2017; Program działań… 2012: 9). Zgodnie z danymi OECD w 2013 roku liczba osób zatrudnionych w owym sektorze wynosiła ponad 900 tys. Suma ta obejmuje pracowników z całego świata, zatrudnionych na stanowiskach w administracji publicznej (np. w agencjach kosmicznych), w branży zajmującej się produkcją kosmiczną (budową rakiet czy systemów naziemnych) oraz u jej bezpośrednich dostawców, a także w usługach kosmicznych. Innym przykła- dem jest funkcjonowanie Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (International Space Station, dalej: ISS). Jest ona największym międzynarodowym projektem naukowo- -technologicznym o kosztach konstrukcji sięgających ponad 100 mld dolarów.

Komponenty ISS zostały skonstruowane przez szesnaście państw (Ryzenko 2010:

69–77). NASA klasyfi kuje pięć obszarów, w których ISS przynosi korzyści ludziom (ISS Program Science Forum 2015; zob. tabela 1).

Tabela 1. Korzyści związane z funkcjonowaniem Międzynarodowej Stacji Kosmicznej

Główny obszar korzyści Kategorie korzyści w ramach głównych obszarów Zdrowie człowieka technologie w zakresie zdrowia

przeciwdziałanie utracie masy kostnej ochrona system immunologicznego opracowywanie nowych terapii żywność i środowisko zdrowie serca i biorytmy poprawa równowagi i ruchu Obserwacja Ziemi i reagowanie na katastrofy obserwacje środowiska Ziemi

reagowanie na zagrożenia i katastrofy

Główny obszar korzyści Kategorie korzyści w ramach głównych obszarów Innowacyjne technologie płyny i czysta woda

materiały satelity

technologia transportu robotyka

Globalna edukacja nauka przez doświadczenia inspiracja

Rozwój gospodarczy generowany eksploatacją kosmosu komercyjne dostarczanie usług komercyjne badania Źródło: Lewandowski i in. 2017: 51.

W szerszym ujęciu korzyści związane z sektorem kosmicznym opisano w raporcie OECD (2014), akcentując między innymi narodowe inwestycje w sektor kosmiczny, fi rmy typu spin-off powstające w wyniku inwestycji w tym sektorze, a także inten- sywność działań badawczo-rozwojowych, efekty systemów wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami oraz monitorowania lądów i mórz (OECD 2014).

Polski sektor kosmiczny

Początki rozwoju polskiego sektora kosmicznego związane są z uczestnictwem Polski w radzieckim międzynarodowym programie INTERKOSMOS zainicjowa- nym w latach 60. XX wieku. Najważniejsze dla rozwoju sektora było między innymi utworzenie Centrum Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk (dalej: PAN) w 1976 roku, w 2007 roku podjęcie współpracy z ESA, a od roku 2012 członkostwo w tej agencji. Warto podkreślić, że od powołania Centrum Badań Kosmicznych PAN polscy naukowcy i inżynierowie uczestniczyli w tworzeniu narzędzi badawczych i systemów satelitarnych dla ponad siedemdziesięciu misji kosmicznych (Wachowicz i in. 2017a: 41).

W literaturze przedmiotu wyróżnia się kilku głównych interesariuszy polskiego sektora kosmicznego, w tym środowisko naukowe, administrację publiczną, prze- mysł, obronność i bezpieczeństwo. Podmioty tych grup mają największy wpływ na rozwój sektora, a także na generowanie popytu i podaży na technologie satelitarne oraz kosmiczne (Wachowicz i in. 2017b: 34).

Środowiska naukowe obejmują uczelnie wyższe oraz instytuty badawcze. Wśród uczelni wyższych aktywne są między innymi: politechniki (warszawska, wroc- ławska, gdańska, rzeszowska), uniwersytety (Jagielloński, Warmińsko-Mazurski

w Olsztynie, Mikołaja Kopernika w Toruniu, im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), a także Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego, Akademia Morska w Szczecinie i Akademia Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte. Wśród instytutów badawczych należy wymienić między innymi: Centrum Badań Kosmicznych PAN, Komitet Badań Kosmicznych i Satelitarnych PAN, Centrum Astronomiczne im.

Mikołaja Kopernika PAN, Instytut Geodezji i Kartografi i, Instytut Oceanologii PAN, Narodowe Centrum Badań Jądrowych, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, Instytut Łączności – Państwowy Instytut Badawczy oraz Instytut Lotnictwa (Lewandowski i in. 2017).

W grupie podmiotów administracji publicznej najważniejszym resortem związa- nym z defi niowaniem, opracowywaniem, wdrażaniem i realizacją polskiej polityki kosmicznej jest Ministerstwo Rozwoju. Ministerstwo to reprezentuje Polskę w ESA i realizuje „Krajowy plan rozwoju sektora kosmicznego” z 2012 roku (Polska strate- gia… 2017: 44; Sięgając gwiazd…; Podmioty sektora…). Inne resorty zaangażowane w sektorze kosmicznym to między innymi Ministerstwo Cyfryzacji, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Ministerstwo Obrony Narodowej. Ważną rolę pełnią także agencje rządowe. Polska Agencja Kosmiczna jest odpowiedzialna za wdra- żanie programów związanych z badaniem, rozwojem i wykorzystaniem technologii kosmicznych oraz systemów satelitarnych, a także za wspieranie rozwoju współpracy organizacji badawczo-rozwojowych z przedsiębiorstwami oraz udzielanie wsparcia administracji publicznej, natomiast Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości wspie- ra przedsiębiorstwa sektora kosmicznego oraz promuje polskie fi rmy i technologie związane z sektorem kosmicznym (Józefowicz-Krakowiak 2008; Sięgając gwiazd…).

Niektóre agencje pełnią także ważne funkcje koordynacyjne. Narodowa Agencja Promocji Zaawansowanej Technologii koordynuje Klaster Inżynierii Kosmicznej i Satelitarnej (Klaster Inżynierii…), a Agencja Rozwoju Mazowsza koordynuje Klaster Kosmiczny Mazovia (Klaster Mazovia 2006).

Wśród przedsiębiorstw szczególnie mocno związanych z rozwojem sektora kosmicznego w Polsce wyróżnia się te zarejestrowane na platformie konkursowej Europejskiej Agencji Kosmicznej (EMITS). W dn. 30 stycznia 2017 roku istniało w Polsce 351 takich podmiotów (Wachowicz i in. 2017a: 43). W literaturze przed- miotu można znaleźć także wykazy wybranych przedsiębiorstw polskiego sektora kosmicznego (Lewandowski i in. 2017).

Istotną grupą podmiotów korzystających z technologii sektora kosmicznego są siły zbrojne oraz organy zarządzania kryzysowego (Wachowicz i in. 2017b: 35).

Obecnie siły zbrojne nie mogą skutecznie realizować swoich operacji bez pomocy systemów wczesnego ostrzegania przed rakietami, komunikacji, nawigacji, obserwacji czy wykrywania sygnałów (Durys 2010: 42).

Istnieją ponadto instytucje działające na rzecz sektora kosmicznego, takie jak komitety doradcze (Komitet Badań Kosmicznych i Satelitarnych PAN), rady i ze- społy eksperckie (Task Force PL – ESA) czy Międzyresortowy Zespół ds. Polityki

Kosmicznej w Polsce. Istotną rolę w tej kategorii pełnią także organizacje pozarządowe, jak na przykład Związek Pracodawców Sektora Kosmicznego czy Stowarzyszenie POLARIS, mające status organizacji pożytku publicznego. Należy także wspomnieć o funkcjonujących placówkach wychowania pozaszkolnego o charakterze specjali- stycznym. Przykładem takiej organizacji publicznej jest Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika w Chorzowie. Instytucja ta jest prowadzona przez województwo śląskie, a nadzór na nią sprawuje kurator oświaty. Ponadto należy zwrócić uwagę na sieci międzysektorowe, a w szczególności istniejące w Polsce klastry, takie jak Klaster Lotniczy i Kosmiczny, Klaster Inżynierii Kosmicznej i Satelitarnej, Klaster Kosmiczny Mazovia (Lewandowski i in. 2017; Wachowicz i in. 2017b: 34).

Rola uczelni wyższych w polskim sektorze kosmicznym

Na kształt i funkcjonowanie sektora kosmicznego, obok innych podmiotów two- rzących ten sektor, czyli instytucji publicznych, przedsiębiorstw oraz organizacji pozarządowych, mają wpływ także uczelnie wyższe. Ogólnie rzecz biorąc, rola uczelni przejawiać się może w typowych dla uczelni aspektach działalności, od kształcenia studentów do inicjatyw związanych z popularyzacją nauki. Podstawowe ramy tego wpływu wynikają z ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (UPSW 2017). W świetle jej zapisów uczelnie wyższe zajmują się kształceniem osób posiadających wykształ- cenie średnie, na studiach pierwszego i drugiego stopnia, gdzie ukończenie studiów pierwszego stopnia skutkuje uzyskaniem tytułu zawodowego licencjata lub inżynie- ra, a drugiego stopnia – magistra lub magistra inżyniera. Zgodnie z UPSW (2017) do podstawowych zadań uczelni należą: kształcenie i wychowywanie studentów, prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych, kształcenie i promowanie kadr naukowych, upowszechnianie i pomnażanie osiągnięć nauki, kształcenie uzupełniające (prowadzenie studiów podyplomowych, kursów, szkoleń), dbanie o kulturę fi zyczną studentów, działanie na rzecz społeczności lokalnych i regionalnych oraz stwarzanie odpowiednich warunków do kształcenia i uczestnictwa w badaniach naukowych osób niepełnosprawnych. W aspekcie prawnym działalność uczelni koncentruje się zatem na interesariuszach wewnętrznych (studenci, kadra naukowa) i zewnętrznych (spo- łeczność lokalna, absolwenci) oraz edukacji, pogłębianiu i rozpowszechnianiu wiedzy.

Kształcenie i rozwój kadr

Podstawową funkcją uczelni jest przekazywanie wiedzy i kształtowanie umiejętności u studentów. Sprzyja temu właściwy dobór kierunków, programów studiów i metod ich realizacji. Co więcej, udoskonalanie oferty edukacyjnej i sposobów jej przeka- zywania sprawia, że uczelnie wyższe pełnią istotną rolę w kształtowaniu rozwoju

gospodarczego, społecznego i kulturalnego, a absolwenci mogą stać się współtwórcami konkurencyjnej gospodarki (Jeruszka 2011). Uczelnia buduje swoją pozycję na rynku oraz tworzy ofertę edukacyjną dostosowaną do jego potrzeb dzięki odpowiednim działaniom marketingowym (Celoch 2015). Przykładem są kierunki zamawiane, dotowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (dalej: MNiSW).

Dzięki dodatkowym funduszom uczelnie, które podejmują się prowadzenia tych kierunków studiów, mogą zapewnić swoim studentom dodatkowe kursy, wyjazdy studyjne i spotkania ze specjalistami. Program fi nansujący kierunki zamawiane prowadzony w latach 2007–2013 został zastąpiony „Programem wspierania kom- petencji” (dalej: PWK), którego realizację przewidziano na lata 2014–2020. PWK jest konkursem na najlepsze programy studiów, stawiające na rozwój kompetencji i umiejętności praktycznych, a w szczególności: kompetencji zawodowych, interper- sonalnych, kompetencji w zakresie przedsiębiorczości i kompetencji analitycznych potrzebnych w środowisku nowoczesnych technologii (Program rozwoju… 2014).

Ponadto uczelnie wyższe wspierają studentów i absolwentów w budowaniu własnej ścieżki kariery, także za pomocą biur karier. Ich rolą jest prowadzenie doradztwa zawodowego, organizowanie atrakcyjnych szkoleń, warsztatów oraz przygotowywanie ofert pracy i staży we współpracy z przedsiębiorstwami i organizacjami publicznym (UPZIRP 2018). Uczelnie wyższe są także miejscem pracy naukowców. Pracownicy akademiccy mogą zwiększać swoje kompetencje przez uczestniczenie w stażach przemysłowych, które zapewnia im uczelnia – przykładowo w ramach projektów konsorcjum (Stempnakowski, Nikończuk 2017). Przez edukację studentów i ciągłe doskonalenie pracowników akademickich uczelnie wyższe stają się ośrodkami, w których powstaje atrakcyjny kapitał ludzki będący źródłem nowatorskich przedsię- wzięć (Proniewski 1996: 34; Szmit 2012). Jak pokazują badania naukowe, to właśnie na poziomie szkół wyższych kształtowane są kompetencje przedsiębiorcze – nie są one wynikiem zdobytych doświadczeń. Ponadto zauważa się zależność pomiędzy ukończonym etapem edukacji a poziomem innowacyjności i zdolnościami do po- dejmowania decyzji (Maxwell, Westerfi eld 2002).

Polskie uczelnie wyższe oferują studentom możliwość kształcenia także na kie- runkach związanych z sektorem kosmicznym. Wachlarz rekrutacji na studia związane z tą tematyką jest szeroki – technologie kosmiczne i satelitarne oferuje Politechnika Gdańska (Technologie Kosmiczne… 2017), astronomię Uniwersytet Jagielloński (Elektroniczna rejestracja…), a lotnictwo i kosmonautykę oraz inżynierię kosmicz- ną i satelitarną Wojskowa Akademia Techniczna w Warszawie (Kierunki studiów).

Istotną rolę pełnią także kierunki pośrednio związane z sektorem kosmicznym, mające wkład w jego rozwój: informatyka, elektronika i telekomunikacja, optyka, mechanika i budowa maszyn. Ponadto oferowane są studia uzupełniające, na przy- kład w zakresie zarządzania w sektorze kosmicznym. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie oferuje studia podyplomowe „Zarządzanie przestrzenią kosmiczną w nowej gospodarce” (Podyplomowe studia…). Także biura karier funkcjonujące przy uczelniach wyższych promują zatrudnienie w branżach związanych z sektorem

kosmicznym. Jedną z popularnych ofert jest „Konkurs o staż – rozwój kadr sektora kosmicznego”, adresowany dla absolwentów kierunków zarówno technicznych, jak i społecznych, którzy mogą odbyć staż w jednym z podmiotów związanych z sekto- rem kosmicznym (Program stażowy… 2018). Ponadto organizatorzy akademickich targów pracy coraz częściej zapraszają wystawców reprezentujących pośrednio lub bezpośrednio branżę kosmiczną. Co ciekawe, Biuro Karier Politechniki Warszawskiej wraz z SENER Polska zorganizowali w marcu 2018 roku spotkanie dla studentów pt.

„Jak wygląda praca w przemyśle kosmicznym i od czego zacząć?”. Podczas wydarzenia uczestnicy mogli dowiedzieć się, jak działa międzynarodowy przemysł kosmiczny oraz jakie umiejętności są niezbędne do pracy w tej branży (Jak wygląda… 2018).

Generowanie wiedzy i technologii

Niektórzy twierdzą, iż uczelnie wyższe nie powinny ograniczać się jedynie do edu- kacji, ale przez działalność naukową kształtować postawy przedsiębiorcze. Dzielenie się wynikami badań prowadzonymi przez uczelnię oraz udział w powstawaniu nowych podmiotów sprzyjają transferowi wiedzy pomiędzy uczelnią a gospodarką.

Wynikiem takiego oddziaływania jest wzrost innowacyjności i konkurencyjności nie tylko podmiotów, ale także regionów i krajów (Klimczuk 2010). W ramach współ- pracy z podmiotami wielu dziedzin i wymiany wiedzy między nimi uczelnie wyższe dostarczają innowacyjnych rozwiązań dla instytucji samorządowych, rządowych, organizacji społecznych i obywateli (Szmit 2012). Także przedsiębiorstwa mogą realizować wspólne projekty z uczelniami wyższymi, czego owocem są udoskona- lone programy nauczania adekwatne do potrzeb rynku, transfer wiedzy i rozwijanie przedsiębiorczości. Korzyści ze współpracy z sektorem prywatnym mogą odczuwać instytucje akademickie, studenci, absolwenci i same przedsiębiorstwa. Sfera naukowo- -badawcza uczelni wyższych wpływa na rozwój innowacji i wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw. Bezpośrednio przyczynia się do nowych odkryć i inżynieryjnych technik badawczych, a pośrednio wiedza naukowa może dostarczać rozwiązań usprawniających działalność przedsiębiorstw (Bryła 2014). Unia Europejska dała uczelniom wyższym możliwość współfi nansowania projektów w ramach różnych obszarów działania. Mogą to być inicjatywy zarówno rozwojowe, jak i badawcze, wewnętrzne i zewnętrzne, a także regionalne, ogólnokrajowe i międzynarodowe.

Współpraca uczelni wyższych z innymi podmiotami w ramach różnych projektów przyczynia się do tworzenia interdyscyplinarnych zespołów, a przez to – do rozwoju badań i nauki. Duże uczelnie wyższe posiadają odpowiednie zaplecze infrastrukturalne i wykształconą kadrę niezbędną do realizacji przedsięwzięć projektowych (Kruk 2016).

Polski sektor kosmiczny może się rozwijać dzięki prowadzeniu badań we współ- pracy z uczelniami wyższymi w ramach projektów naukowych, które fi nansuje mię- dzy innymi Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Przykładowo Zakład Astrofi zyki

Wysokich Energii Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego jest uczestnikiem światowych projektów badawczych H.E.S.S. i CTA. W pierwszym z nich pracownicy naukowi zajmują się „badaniem procesów akceleracji cząstek i emisji promieniowania z relatywistycznych strug pola magnetycznego i wysoko- energetycznych cząstek” (Folder Wydziału…: 58), z kolei w ramach projektu CTA prowadzone są prace nad budową cyfrowej elektroniki dla nowego obserwatorium astronomii gamma (Obserwatorium Astronomiczne…). Z kolei Wojskowa Akademia Techniczna wraz z Politechniką Warszawską prowadzą projekt w zakresie modernizacji i budowy nowej infrastruktury naukowo-badawczej na potrzeby przeprowadzania badań lotniczych silników turbinowych (Projekty Wydziału…). Do funkcjonowa- nia sektora kosmicznego potrzebna jest wiedza dotycząca nie tylko technologii.

Istotnym aspektem są także regulacje prawne sektora kosmicznego. Przykładowo członkowie Koła Naukowego Prawa Kosmicznego i Lotniczego TBSP Uniwersytetu Jagiellońskiego podejmują się analizy niekonwencjonalnego zagadnienia, jakim jest aspekt prawny sektora kosmicznego. Próbują zainteresować swoich rówieśników tą tematyką, organizując konferencje naukowe. Do tej pory z inicjatywy koła odbyły się dwie ogólnopolskie konferencje naukowe (Koło Naukowe… 2017). Studenci AGH w Krakowie podjęli się realizacji innej konferencji, o charakterze studenckim, na której poruszano techniczne aspekty górnictwa kosmicznego (W AGH będą… 2018).

Obok wiedzy główne znaczenie dla rozwoju polskiego sektora kosmicznego mają technologie. Jednym z najsłynniejszych wynalazków jest wyniesiony w kosmos w 2012 roku pierwszy polski satelita PW-Sat, stworzony przez członków Studenckiego Koła Astronautycznego Politechniki Warszawskiej. Także krakowscy studenci Akademii Górniczo-Hutniczej przyczynili się do rozwoju sektora kosmicznego, zakładając zespół AGH Space Systems. W ramach grupy badawczej zaprojektowali sondę planetarną, która przyniosła im zwycięstwo w konkursie CanSat Competition, współorganizo- wanego przez NASA (Agnieszka 2015; Uczelnia 2015).

Wsparcie ekspercko-techniczne

Uczelnie wyższe nie tylko odgrywają istotną rolę w kształtowaniu przyszłych pokoleń, ale także mają wpływ na tworzenie środowisk innowacyjnych. Uczelnia ma w swoich szeregach specjalistów w zakresie kształcenia i prowadzenia działalności naukowej, którzy swoją wiedzą i umiejętnościami wspierają miejscowe fi rmy (Boguski 2008).

Uczelnie mogą także uczestniczyć w życiu lokalnym, mając wpływ na podejmowa- nie decyzji; pełnią również rolę autorytetu i mediatora w konfl iktach (Szmit 2012).

Ponadto uczelnie wyższe zajmują się działalnością inwestycyjną w zakresie budowy infrastruktury, laboratoriów i innych obiektów uczelnianych (Boucher i in. 2003).

Taką możliwość dają im fundusze europejskie. W ramach poszczególnych programów uczelnie mogą budować nowoczesne sale wykładowe i laboratoria oraz dokonywać

zakupu specjalistycznej aparatury, niezbędnej do realizacji procesu dydaktycznego (Program: Infrastruktura… 2008). Podkreśla się, że wysokiej jakości sprzęt znajdujący się w posiadaniu uczelni, gdy jest efektywnie wykorzystywany, także stanowi źródło rozwoju procesów gospodarczych (Boguski 2008).

W polskim sektorze kosmicznym w ramach współpracy instytucji badawczych uczelni wyższych (Politechniki Warszawskiej, Politechniki Łódzkiej, Wojskowej Akademii Technicznej) i fi rm branży kosmicznej w 2014 roku powstał Klaster Inżynierii Kosmicznej i Satelitarnej. Jego celem jest między innymi stworzenie infra- struktury badawczej dla biznesu i nauki na terenie Wojskowej Akademii Technicznej, która będzie fi nansować współpracę ze środków programów europejskich, oraz ułatwienie dostępu przedsiębiorcom do eksperckiej wiedzy i specjalistycznej in- frastruktury. Warto podkreślić, że klaster ten powstał między innymi jako odpo- wiedź na problem braku specjalistów inżynierii kosmicznej i satelitarnej (Brakuje specjalistów… 2014). Niektóre polskie uczelnie od lat dysponują sprzętem i wiedzą.

Przykładowo Wydział Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego posiada własne Obserwatorium Astronomiczne, zaopatrzone w odpo- wiednią aparaturę do badania aktywności radiowej Słońca, obserwacji gwiazd i komet (Badania), a Wydział Mechatroniki i Lotnictwa Wojskowej Akademii Technicznej może pochwalić się laboratoriami aerodynamiki, napędów lotniczych, awioniki oraz pracowniami wymiany ciepła i zawieszeń magnetycznych (Laboratoria). W coraz większym stopniu kadra naukowo-dydaktyczna uczestniczy także w dyskusjach nad funkcjonowaniem i rozwojem sektora kosmicznego. Przykładowo w ramach Forum Sektora Kosmicznego toczy się cykliczna debata nad potencjałem polskiego sektora kosmicznego i innowacjami (Forum Sektora Kosmicznego 2018).

Rola społeczno-kulturowa

Ważną funkcją uczelni wyższych jest także popularyzacja nauki, dzięki której szer- sze grono odbiorców może otrzymywać informacje o dokonaniach i osiągnięciach badaczy w różnych dziedzinach. Sprzyja to nawiązywaniu kontaktów i rozwojowi społeczno-kulturalnemu. Istnieje wiele form upowszechniania nauki, od organizo- wania konferencji, sesji i wykładów, przez działalność wydawniczą, po uczestnictwo kadry naukowo-dydaktycznej w życiu lokalnym (Kwaśniewska 2015). W literaturze przedmiotu badane są także relacje między kosmosem a teorią kultury, czego re- zultatem jest na przykład koncepcja kosmokulturowej ewolucji (ang. cosmocultural evolution; Dick, Lupisella 2009).

W polskim sektorze kosmicznym szkoły wyższe wzbudzają zainteresowanie sektorem kosmicznym uczniów i społeczności lokalnej, organizując wykłady ot- warte, zajęcia, konkursy oraz biorąc udział w wydarzeniach regionalnych, takich jak Małopolska Noc Naukowców. Otwierając mury uczelni dla interesariuszy

zewnętrznych, przekazują w przystępny sposób wiedzę na temat sektora kosmicz- nego oraz prowadzą doświadczenia i wspólne obserwacje zjawisk zachodzących w przestrzeni kosmicznej. Przykładowo Wydziałowa Rada Samorządu Studentów Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej oferuje wspólne zwiedzanie Obserwatorium Astronomicznego UJ oraz obserwację nieba, poprzedzone wykładem popularnonaukowym w ramach cyklicznego wydarzenia „Wieczór z gwiazdami”

(Wieczór z gwiazdami… 2016).

Konkluzje

Sektor kosmiczny to złożony ekosystem wykorzystujący do swojej działalności za- awansowane technologie (OECD 2014: 9). Przyczynia się do wzrostu gospodarczego oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Rozwija się dzięki działalności badawczo- -rozwojowej prowadzonej w instytucjach badawczych oraz uczelniach wyższych, a liczba państw zainteresowanych branżą kosmiczną stale rośnie. Zwłaszcza rządy odgrywają istotną rolę w fi nansowaniu badań publicznych na rzecz sektora kosmicz- nego, co z kolei wiąże się z uzyskaniem przychodów w trzech segmentach: usług dla konsumentów, łańcuchu dostaw produkcji kosmicznej i usług świadczonych przez operatorów satelitarnych. Można zatem mówić o ważnej roli sektora kosmicznego w rozwoju gospodarczym.

W polskim sektorze kosmicznym uczelnie wyższe są jednym z silnych determi- nantów rozwoju tego sektora, ponieważ:

– są źródłem wykwalifi kowanej kadry i absolwentów (kapitał ludzki, przedsię- biorczość, wykształcenie umiejętności),

– są źródłem podstawowej wiedzy oraz technologii wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa sektora kosmicznego,

– udostępniają specjalistyczną wiedzę i infrastrukturę (laboratoria, sprzęt, pra- cownie) przedsiębiorstwom sektora kosmicznego,

– prowadzą działania popularyzujące wiedzę o kosmosie,

– mają wpływ na zatrudnienie w sektorze kosmicznym i rozwój gospodarczy kraju, – uczestniczą w sieciach współpracy międzysektorowej (klastrach).

Brakuje jednak szczegółowej wiedzy dotyczącej współpracy polskich uczelni wyż- szych z przedsiębiorstwami sektora kosmicznego. Dotyczy to zarówno możliwości kształcenia i rozwoju kadr przez tworzenie wspólnych konsorcjów, jak i procesów transferu wiedzy i technologii do podmiotów gospodarczych. Szczególnie potrzebne wydają się badania na temat barier tworzenia przedsiębiorstw typu spin-off w polskim sektorze kosmicznym.

Należy jednak podkreślić rosnący potencjał polskiego sektora kosmicznego.

W kontekście uczelni wyższych na szczególną uwagę zasługuje działalność studentów, którzy odnoszą olbrzymie międzynarodowe sukcesy.

Bibliografi a

Agnieszka (2015), AGH Space Systems – inżynieria kosmiczna z AGH, Biuletyn Informacyjny Studentów AGH, http://www.bis.agh.edu.pl/2015/10/agh-space-systems-inzynieria- kosmiczna-z-agh (dostęp: 20.06.2018).

[Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie] (cop. 2015), Uczelnia, http://www.agh.edu.pl/uczelnia (dostęp: 20.06.2018).

Boguski J. (2008), Rola uniwersytetu w regionalnym systemie innowacji, „Nauka i Szkolnictwo Wyższe”, nr 1(31), s. 55–64.

Boucher G., Conway C., Meer E.V.D. (2003), Tiers of Engagement by Universities in their Region’s Development, „Regional Studies”, vol. 37, issue 9, s. 887–897.

Brakuje specjalistów z zakresu inżynierii kosmicznej i satelitarnej. Klaster ma to zmienić (2014), PulsHR, https://www.pulshr.pl/przemysl/brakuje-specjalistow-z-zakresu-inzynierii- kosmicznej-i-satelitarnej-klaster-ma-to-zmienic,19585.html (dostęp: 21.06.2018).

Bryła P. (2014), Możliwości współpracy polskich uczelni wyższych ze sferą biznesu, „Studia Edukacyjne”, nr 31, s. 95–112.

Celoch A. (2015), Rola marketingowego zarządzania szkołą wyższą w aspekcie zmian na rynku usług edukacyjnych, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H. Oeconomia”, vol. 49, issue 1, s. 35–42.

Dick S.J., Lupisella M.L. (eds.) (2009), Cosmos & Culture: Cultural Evolution in a Cosmic Context, National Aeronautics and Space Adminstration, Washington.

Durys P. (2010), Zapobieganie wyścigowi zbrojeń w przestrzeni kosmicznej, [w:] Z. Galicki, T. Kamiński, K. Myszona-Kostrzewa (red.), Wykorzystanie przestrzeni kosmicznej:

świat – Europa – Polska, Stowarzyszenie Absolwentów Wydziału Prawa i Administracji UW, Warszawa, s. 41–52.

Folder Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego, http://www.fais.uj.edu.pl/documents/41628/138396015/Folder_Wydziału_FAIS.

pdf/142d6b77-349f-4365-bccb-f982dbd85a4a (dostęp: 21.06.2018).

Forum Sektora Kosmicznego (2018), http://space.biz.pl/forum-sektorakosmicznego/

konferencja-fsk-2018 (dostęp: 22.06.2018).

ISS Program Science Forum (2015), International Space Station Benefi ts for Humanity, 2^nd ed., https://www.nasa.gov/sites/default/fi les/atoms/fi les/jsc_benefi ts_for_humani- ty_tagged_6-30-15.pdf (dostęp: 24.05.2019).

Jak wygląda praca w przemyśle kosmicznym i od czego zacząć (2018), Politechnika Warszawska, Wydział Mechaniczny Energetyki i Lotnictwa, https://www.meil.pw.edu.pl/MEiL/

Ogloszenia/Ogloszenia-zewnetrzne/Jak-wyglada-praca-w-przemysle-kosmicznym-i- od-czego-zaczac (dostęp: 21.06.2018).

Jeruszka U. (2011), Efektywność kształcenia w szkołach wyższych, „Polityka Społeczna”, nr 1(38), s. 1–7.

Józefowicz-Krakowiak A. (2008), Przedmiot działalności i kompetencje PARP, https://bip.

parp.gov.pl/przedmiot-dzialalnosci-i-kompetencje-parp (dostęp: 7.05.2017).

Klaster Inżynierii Kosmicznej i Satelitarnej, https://ilot.edu.pl/klaster-inzynierii-kosmicznej- i-satelitarnej/ (dostęp: 16.06.2018).

Klaster Mazovia (cop. 2006), Polskie Biuro do spraw Przestrzeni Kosmicznej, http://www.

kosmos.gov.pl/index.php?link=110 (dostęp: 22.06.2018).

Klimczuk M. (2010), Rola uczelni wyższych w procesie transferu wiedzy do przedsiębiorstw,

„Zarządzanie i Marketing”, z. 17, s. 149–168.

Koło Naukowe Prawa Kosmicznego i Lotniczego TBSP UJ (2017), [harmonogram I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej KN Prawa Kosmicznego i Lotniczego TBSP UJ], https://www.facebook.com/KosmiczneLotniczeUJ/posts/1738279826475237 (dostęp:

22.06.2018).

Kruk M.S. (2016), Zarządzanie projektami badawczymi i szkoleniowymi w szkołach wyższych w Polsce, http://www.enpuir.npu.edu.ua/bitstream/123456789/18583/1/almanach.

pdf#page=169, 169.

Kwaśniewska K. (2015), Funkcje szkoły wyższej w społeczności lokalnej, „Studia z Zakresu Nauk Prawnoustrojowych. Miscellanea”, vol. 5, s. 267–274.

Lewandowski M., Dudzik A., Ingersleben M. (2017), Zarządzanie publiczne w sektorze kosmicznym, Instytut Spraw Publicznych UJ, Kraków.

Maxwell J.R., Westerfi eld D.L. (2002), Technological Entrepreneurism: Characteristics Related to the Adoption of Innovative Technology, „SAM Advanced Management Journal”, vol. 67, issue 1, s. 9–21.

Mazurek J. (2017), Przemysł kosmiczny w Polsce. CXO, IDG, http://www.cxo.pl/news/

Przemysl-kosmiczny-w-Polsce,407496.html (dostęp: 23.06.2018).

Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego, Badania naukowe, http://

www.oa.uj.edu.pl/research.pl.html (dostęp: 21.06.2018).

OECD (2012), OECD Handbook on Measuring the Space Economy, https://www.oecd-ilibrary.

org/economics/oecd-handbook-on-measuring-the-space-economy_9789264169166-en (dostęp: 4.06.2018).

OECD (2014), Th e Space Economy at a Glance 2014, http://www.oecd-ilibrary.org/doc- server/download/9214061e.pdf?ex-pires=1492692847&id=id&accname=guest&- check-sum=95D9DC9E95FCEED4A676595F766A2EC2 (dostęp: 23.06.2018).

Podmioty sektora kosmicznego, Technologie Kosmiczne, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, https://tk.parp.gov.pl/podmioty-sektora-kosmicznego/podmi- oty-sektora-kosmicznego (dostęp: 20.06.2018).

Polska strategia kosmiczna (2017), „Monitor Polski”, poz. 203.

Program działań na rzecz rozwoju technologii kosmicznych i wykorzystywania systemów satelitarnych w Polsce (2012), Ministerstwo Gospodarki, https://www.mr.gov.pl/

media/22705/Program_dzialan_na_rzecz_roz-woju_technologii_kosmicznych.pdf (dostęp: 26.07.2018).

Program: Infrastruktura i środowisko (2008), https://www.pois.20072013.gov.pl/

WstepDoFunduszyEuropejskich/Strony/13.aspx (dostęp: 19.06.2018).

Program rozwoju kompetencji (2014), http://www.ncbr.gov.pl/gfx/ncbir/userfi les/_public/

fundusze_europejskie/kapital_ludzki/materialy_szkoleniowe/prezentacja_na_spotkanie_

informacyjne_mnisw_1.pdf (dostęp: 19.06.2018).

Program stażowy „Rozwój kadr sektora kosmicznego”, edycja III (2018), http://space.biz.pl/

rozpoczecie-konkursu-o-staz-arp-s-a-i-zpsk (dostęp: 19.06.2018).

Proniewski M. (1996), Polityka kształcenia jako czynnik rozwoju regionalnego. Na przykładzie Niemiec, Wyd. Filii UW, Białystok.

Ryzenko J. (2010), Międzynarodowa Stacja Kosmiczna. Przykład współpracy międzynaro- dowej państw w badaniu i eksperymentalnym wykorzystaniu przestrzeni kosmicznej, [w:] Z. Galicki, T. Kamiński, K. Myszona-Kostrzewa (red.), Wykorzystanie przestrzeni

kosmicznej: świat – Europa – Polska, Stowarzyszenie Absolwentów Wydziału Prawa i Administracji UW, Warszawa, s. 69–83.

Sięgając gwiazd – Polski sektor kosmiczny 4 lata w ESA, Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii, https://www.mpit.gov.pl/media/31592/Siegajac_gwiazd_polski_sek- tor_kosmiczny_cztery_ata_w_ESA.pdf (dostęp: 21.06.2018).

Stempnakowski Z., Nikończuk P. (2017), Rola konsorcjów naukowo-przemysłowych w kształceniu kadry i pracach badawczo-rozwojowych, „Autobusy. Technika, eksploatacja, systemy transportowe”, r. 18, nr 6, s. 1775–1777.

[Szkoła Główna Handlowa], Podyplomowe studia zarządzania przestrzenią kosmiczną w nowej gospodarce, http://oferta.sgh.waw.pl/pl/studiapodyplomowe/zarzadzanie-przestrzenia- kosmiczna/Strony/default.aspx (dostęp: 20.06.2018).

Szmit M. (2012), Rola uczelni wyższych w procesie rozwoju regionalnego: studium przypadku,

„Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 28, s. 228–235.

Technologie Kosmiczne i Satelitarne (2017), Politechnika Gdańska, https://pg.edu.pl/

aktualnosci/-/asset_publisher/hWGncmoQv7K0/content/technologie-kosmiczne-i- satelitarne (dostęp: 22.06.2018).

[Uniwersytet Jagielloński], Elektroniczna rejestracja kandydatów, https://www.erk.uj.edu.

pl/studia/lista (dostęp: 19.06.2018).

Van Th iel S. (2014), Research Methods in Public Administration and Public Management, Routledge, London–New York.

W AGH będą dyskutować o przyszłości górnictwa kosmicznego (2018), https://www.agh.

edu.pl/wydarzenia/info/article/w-agh-beda-dyskutowac-o-przyszlosci-gornictwa- kosmicznego (dostęp: 9.06.2018).

Wachowicz M.E., Frąk P., Burdzy Z. (2017a), Analiza podmiotowa polskiego sektora kos- micznego, [w:] M.E. Wachowicz (ed.), Polski sektor kosmiczny. Struktura podmiotowa – Możliwości rozwoju – Pozyskiwanie środków, Polska Agencja Kosmiczna, Warszawa, s. 41–54.

Wachowicz M.E., Węgłowski A., Bankiewicz J., Bachtin R. (2017b), Polski sektor kosmiczny – określenie zakresu pojęciowego i cechy charakterystyczne, [w:] M.E. Wachowicz (ed.), Polski sektor kosmiczny. Struktura podmiotowa – Możliwości rozwoju – Pozyskiwanie środków, Polska Agencja Kosmiczna, Warszawa, s. 17–39.

Węgłowski A. (2017), Nowe rynki zbytu: chiński sektor kosmiczny, [w:] M.E. Wachowicz (ed.), Polski sektor kosmiczny. Struktura podmiotowa – Możliwości rozwoju – Pozyskiwanie środków, Polska Agencja Kosmiczna, Warszawa, s. 177–188.

Wieczór z gwiazdami (2016), WRSS Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej UJ, https://www.facebook.com/events/1320613577954403 (dostęp: 20.06.2018).

[Wojskowa Akademia Techniczna], Kierunki studiów, http://www.wat.edu.pl/ksztalcenie/

kierunki-studiow (dostęp: 21.06.2018).

[Wojskowa Akademia Techniczna], Projekty Wydziału Mechatroniki i Lotnictwa, http://

www.wat.edu.pl/badania/projekty/projekty-wydzialu-mechatroniki-lotnictwa (dostęp:

20.06.2018).

[Wydział Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego], Badania, http://www.fais.uj.edu.pl/nauka/badania (dostęp: 23.06.2018).

[Wydział Mechatroniki i Lotnictwa Wojskowej Akademii Technicznej], Laboratoria, http://www.wat.edu.pl/badania/laboratoria-naukowo-badawcze/laboratoria-wydzialu- mechatroniki-i-lotnictwa (dostęp: 23.06.2018).

Akty prawne

UPSW (2017), Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz.U.

z 2017 r., poz. 2183 tekst jedn. ze zm.

UPZIRP (2018), Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz.U. z 2018 r., poz. 1265 tekst jedn ze zm.