Związki temperamentu z płcią biologiczną i psychologiczną jednostki

Renata Korzeń

Związki temperamentu z płcią

biologiczną i psychologiczną

jednostki

Studia Psychologica nr 7, 169-180

2007

Studia Psychologica UKSW 7 (2007) s. 169-180

RENATA KORZEŃ

U niw ersytet K ardynała Stefana W yszyńskiego

Z W IĄ Z K I T E M P E R A M E N T U Z P Ł C IĄ B IO L O G IC Z N Ą I P S Y C H O L O G IC Z N Ą JE D N O S T K I1

Correlations between tem peram ent and biological sex and gender schema Sum m ary

The participants (327 female and 306 male, students of Warsaw high schools) filled in IPP and EAS-D. The results of research show that biological sex, gender schema and temperament are connected. Men more often have I type of tempera­ ment (non-emotional, social active) and women more often have II type of tempe­ rament (emotional, social active). Feminine women and men have high level of fear and low level of activity. Undifferentiated women and men are less active and less sociable than another genders. Androgyny women and men present high activity and high sociability.

1. WPROW ADZENIE

Płeć psychologiczna jest pojęciem , które funkcjonuje w k ultu ro w y ch k o ncep­ cjach stereotypów płci. Przyjm uje się, że zm ienn a ta kształtuje się w rozw oju onto- genetycznym jedn o stk i, w oparciu o istniejące w danej k u ltu rze społeczne definicje kobiecości i m ęskości (Bem, 1982). Płeć psychologiczna nie odzw ierciedla zatem rzeczyw istych cech jed nostki, ale jej skłonno ść do posług iw an ia się w procesie sa- m oidentyfikacji stereo ty p am i płciow ym i funkcjo nu jący m i w danej kulturze.

S tereotypy p łci są pow szechnie znane. W yw ierają silny w p ły w n a nasze życie społeczne, poniew aż płeć jest k ategorią łatw o zauw ażaln ą i w ażną dla każdego z nas. K obietom stereo ty p o w o przy pisuje się cechy ekspresyjne (prospołeczne), tj. czułość, delik atn o ść, zd olno ść do pośw ięceń, sk ro m n o ść itp., a m ężczy zno m ce­ chy in stru m e n ta ln e (sprawcze), tj. niezależność, ak ty w n o ść, kom petencje, nie- uleganie naciskow i, łatw ość p o d ejm o w an ia decyzji itp. (D eaux, Lewis, 1984; M andai, 2000, 2003).

W psychologii istnieją dwa głów ne podejścia w yjaśniające genezę stereotypów płci: podejście biologiczne i k ulturow e (M iluska, 1999). Stanow isko biologiczne za­ kłada, że to sam a o d m ien n a n a tu ra biologiczna kobiet i m ężczyzn w p ływ a b e z p o ­ średnio na różnice psychiczne p om ięd zy obiem a p łciam i (zob. M oir, Jesssel, 1998; Z uckerm an, 1991, za: M andai, 2003). Z kolei podejście kulturow e podkreśla, że różnice te są w y n ik iem procesu socjalizacji u k ierunk ow an ego na przysw ojenie

przez dziew czynki i chłopców cech oraz zachow ań odpow iadających tradycyjnem u m odelow i kobiecości i m ęskości (Lott, M aluso, 2002; M andai, 1995).

O d wielu lat w literatu rze p rz ed m io tu toczy się spór - n a tu ra czy k u ltu ra - o p rzy­ czyny różnic płciow ych (M iluska, 1999). Spór ten jest jed n ak nieuzasadniony. C zyn n ik i biologiczne bow iem nie działają poza kontekstem k ultu ro w y m . Z kolei k u ltu ra opiera swój w pływ na biologicznych uw aru nk ow aniach. M iędzy osobą a sytuacją zachodzi interakcja przynajm niej n a trzech płaszczyznach: 1) k ażd a je d ­ n o stk a w nieco in n y sposób in terp retu je i reaguje na określoną sytuację; 2) ludzie często sam i w ybierają sytuacje, które b ędą w yw ierać n a nich w pływ ; 3) człowiek dysponuje m ożliw ością k reow ania sytuacji społecznych (Myers, 2003).

2. TEORETYCZNE PODSTAWY BADAŃ 2.1. CECHY TEM PER A M E N T U W G TEO R II EAS

Pow szechnie uw aża się, że tem p eram en t człow ieka jest zdeterm ino w any gene­ tycznie i ujaw nia się już we w czesnym dzieciństw ie (Buss, Plom in, 1975). Posiada­ nie określonego ty p u tem p eram en tu oznacza zatem dziedziczenie przez człowieka pew nych cech, które w specyficzny sposób w pływ ają na jego zachow anie. N a to ­ m iast nie oznacza, że reakcje te nie m ogą być m odyfikow ane przez czy n n ik i śro d o ­ wiskowe czy procesy uczenia się (Strelau, 2002; Zaw adzki, 2002).

W edług Bussa i P lom ina (1984), tem p eram en t dorosłego człow ieka składa się z trzech zasadniczych cech: em ocjonalności (em otionality), aktyw no ści (activity) i tow arzyskości (sociability) (w skrócie określany jest jako EAS od pierw szych liter angielskich nazw cech). T em peram ent człow ieka stanow i podstaw ę kształtow ania się i rozw oju jego osobowości. We w czesnym dzieciństw ie, kiedy dziecko nie m a jeszcze w ytw orzonych w ew nętrznych s tru k tu r poznawczych, a jego dośw iadczenie życiowe jest niewielkie, niem al całą jego osobow ość w yp ełn ia tem p eram en t (i in te­ ligencja) (Buss, Plom in, 1984). M ożna przypuszczać, że tem p eram en t stanow i rów ­ nież podstaw ę k ształto w ania się tożsam ości płciowej jedn ostki. Pełni on bow iem w ażne funkcje regulacyjne w relacjach je d n o stk i ze środow iskiem społecznym (Buss, 1991). C echy zw iązane z em ocjonalnością m ają w p ły w m .in. na jakość relacji człow ieka z otoczeniem (np. osoby bard zo em ocjonalne m ogą m ieć częste „napa­ d y ” złego h u m o ru , co z kolei m oże w pływ ać na ich sto su n k i z in n y m i ludźm i). Z kolei aktyw ność jest cechą tem p eram en tu człowieka, k tó ra po śred niczy w w yb o­ rze i m odyfikacji środow iska (np. osoby bard zo aktyw ne częściej szukają takich sytuacji i tak ich m iejsc, w których b ędą m ogły spożytkow ać w łasną energię; m ogą p rzedkładać m iejsca ruchliw e n ad spokojne). N atom iast tow arzyskość człowieka m a w pływ na rodzaj w ybieranej przez niego aktyw n ości (np. osoby tow arzyskie wolą spędzać czas z in n y m i ludźm i niż w sam otności, dzięki czem u m ają więcej i b a r­ dziej ró żnorodn ych dośw iadczeń społecznych) (Strelau, 2000).

E m o c jo n a ln o ść (jedna z trzech cech tem p eram en tu teo rii EAS) to skłonność do reagow ania silnym pobudzeniem . Przejaw ia się ju ż u niem ow ląt w postaci niezad o ­ w olenia (dystresu), strach u i złości (Strelau, 2002). Sfera em ocjonalna człow ieka jest w ażnym czy nnikiem k ształtow ania się właściwej tożsam ości osoby (R om aszew ­ ska, 2002). Em ocje już od wczesnego dzieciństw a pom agają w yrażać dziecku, jak ą jest osobą, oraz ułatw iają naw iązyw anie relacji z otoczeniem . Przejaw y em ocjonal­ ności obserw uje się u dziecka od chw ili jego n aro d zin w postaci gotowości do rea­

gow ania płaczem lub sam ego płaczu, co w pływ a na reakcje rodziców i ocenę sp o ­ łeczną dziecka przez in n e osoby.

B adania techniką „Niemowlę X” (Condry, Condry, 1976, za: Vasta i in., 1995) p oka­ zują, że płacz tego samego niemowlęcia uważanego za dziewczynkę częściej interpre­ tuje się jako przejaw strachu, natom iast gdy uznaje się je za chłopca - jako przejaw złości. Świadczy to o różnicach w socjalizacji dziewczynek i chłopców zgodnie ze ste­ reotypam i płci. Em ocjonalność powszechnie uważa się za cechę kobiecą. Jackman i Senter (1981, za: Myers, 2003) zaobserwowały, że zarów no kobiety jak i m ężczyźni uważają kobiety za bardziej em ocjonalne i częściej przypisują im tę cechę. Brody i Hall (1993) stwierdzają ponadto, że kobiety przeżywają emocje bardziej żywiołowo i inten ­ sywnie niż m ężczyźni. Buss i Plom in (1984) wysuwają jed n ak hipotezę, źe pow odem różnic w em ocjonalności m iędzy kobietam i i m ężczyznam i są zarów no różnice w wy­ chowaniu, jak i czynniki dziedziczne. Z daniem Bussa i Plom ina (1984), em ocjonal­ ność człowieka zw iązana jest z poziom em aktywacji autonom icznego u kładu nerw o­ wego, a zatem m a podłoże biologiczne. Ponadto jednym z czynników różnicujących poziom em ocjonalności człowieka jest jego płeć biologiczna. W niosek ten o p arty jest na założeniu o międzypłciowej zm ienności m echanizm ów fizjologicznych w a ru n k u ­ jących cechy tem peram entu (Strelau, 1992; Zuckerm an, 1994).

Kolejna cecha teo rii tem p eram en tu EAS - aktywność - opisyw ana jest na k o n ­ tin u u m od bezru ch u do skrajnie energetycznego zachow ania (Strelau, 2002). G łów ­ nym i jej sk ład n ik am i są tem po (szybkość działania) i w igor (siła lub intensyw ność reakcji). Jest to jed yn a cecha teo rii tem p eram en tu EAS, k tó ra odnosi się do stylu działania. A kty w no ść przejaw ia się u człow ieka w w ykonyw aniu różn orod ny ch czynności, tak ich jak chodzenie czy m ów ienie. P odobnie jak em ocjonalność - ak ­ tyw ność tak że przejaw iając się w naszym zachow aniu - w pływ a n a sposób, w jak i jesteśm y spostrzegani przez innych ludzi. Eaton i Presse (1985, za: G raziano i in., 1998) w sw oim b ad a n iu zaobserw ow ali, że w w ieku przedszkolnym w grupie ró ­ w ieśników dzieci bardziej akty w n e są m niej p o p u larn e niż dzieci m niej aktyw ne. W b ad a n iu Bussa i in. (1980) nauczyciele oceniali dzieci w w ieku szkolnym - b a r­ dziej aktyw ne opisyw ali jak o m niej zaham ow ane i ostrożne, bardziej agresyw ne i asertyw ne oraz częściej w spółzaw odniczące niż dzieci m niej aktyw ne. Z kolei w śród dorosłych osób w yższa ak tyw ność jest pow iązan a z zadow oleniem z k o n tak ­ tów społecznych, rzetelnością, zorientow aniem na osiągnięcia, szerokim i za in te re­ sow aniam i i p o zy ty w n y m i em ocjam i (M cCrae, Costa, 1987).

Badania nad niem ow lętam i pokazują, że now orodki płci męskiej są generalnie bardziej aktyw ne niż now orodki płci żeńskiej (Philips i in., 1978), a także wykazują tendencję do częstszego płaczu i krótszego snu (Moss, 1967). Ponadto m etaanaliza badań dotyczących różnic m iędzypłciow ych w cechach tem peram entalnych u dzieci w w ieku od 3 m iesięcy do 13 lat pokazuje, że chłopcy cechują się wyższą aktyw nością niż dziew czynki i bardziej angażują się w b rutalne gry (Else-Quest i in„ 2006).

Trzecia cecha tem peram entu wg teorii EAS - towarzyskość - przejawia się u czło­ wieka w ogólnej tendencji do poszukiw ania innych osób i przebyw ania z nim i oraz unik ania sam otności (Strelau, 2002). Osoby charakteryzujące się w ysokim natężeniem tej cechy są silnie m otyw ow ane do poszukiw ania towarzystwa innych ludzi. Bywają sfrustrow ane i w ytrącone z równowagi w w aru nkach odosobnienia. Osoby te nie tyl­ ko dążą do zawierania nowych znajomości i wchodzenia w rozm aite reakcje

społecz-ne, ale pragną przede w szystkim pozostawać z innym i ludźm i w długotrw ałym k on ­ takcie. Źródłem tej tendencji są specyficzne nagrody społeczne, takie jak: wspólna aktyw ność, uwaga otrzym yw ana od innych osób lub brak poczucia izolacji.

M etaan aliza E lse-Q uest i in. (2006) jest spójna z zało żen iam i M accoby i Jacklin (1974) i pokazuje, że nie istnieją różnice m iędzypłciow e w tow arzyskości. Podobne w y n ik i uzyskały H all i H alberstadt (1986, za: W ojciszke, 2002) w m etaanalizie b a­ d ań n a tem at różnic płciow ych w niew erbalnych zachow aniach tow arzyskich, ta ­ kich jak: uśm iechan ie się i naw iązyw anie k o n ta k tu wzrokowego. Nie znalazły żad­ nych różnic m iędzypłciow ych u dzieci w w ieku o d 2 do 12 lat, ale o d k ry ły istotne różnice n a korzyść kobiet w śród osób dorosłych. O d k ry ły także, że dziew czynki znacznie częściej niż chłopcy naw iązują k o n ta k t wzrokowy, a kobiety znacznie częściej niż m ężczyźni.

B adania przedstaw ione powyżej p okazują zatem , że kobiety i m ężczyźni różnią się przede w szystkim em ocjonalnością i akty w n ością oraz n iek tó ry m i zachow a­ n iam i tow arzyskim i.

3. CEL PRACY I PYTANIA BADAWCZE

G łów nym celem prezentow anych w arty k u le b a d a ń jest poszukiw anie zw iązków tem p eram en tu jed n o stk i z jej płcią biologiczną i psychologiczną. Przypuszcza się, że w spółw ystępow anie niektórych cech tem p eram en tu m oże odgryw ać w ażną rolę w k ształtow aniu się tożsam ości płciowej człowieka.

W celu w yjaśnienia problem u postaw iono dwa ogólne p y tan ia badawcze: PI: Czy istnieją zw iązki tem p eram en tu z płcią biologiczną jednostki?

P2: Czy istnieją zw iązki tem p eram en tu z płcią psychologiczną jednostki? (przy czym przypuszcza się, że cechy tem peram entalne, które są zd eterm ino w an e gene­ tycznie, m ają w pły w na rozwój płci psychologicznej a nie odw rotnie).

4. METODA BA D AN IA 4.1. OSOBY BADANE

Inw entarzem do O ceny Płci Psychologicznej IPP i K w estionariuszem Tem pera­ m en tu EAS-D p rzebadano 306 studentów i 327 stu den tek (ogółem 633 osoby) uczelni w yższych w W arszawie: U niw ersytetu K ardy nała Stefana W yszyńskiego, U niw ersytetu W arszawskiego, A kadem ii Pedagogiki Specjalnej, A kadem ii M e­ dycznej, P olitechniki W arszawskiej, Szkoły G łównej G ospodarstw a W iejskiego i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, w w ieku od 19 do 29.

W tabeli 1 p rzedstaw iono liczebność kobiet i m ężczyzn w poszczególnych u k ła ­ dach płci psychologicznej.

Tabela 1. Liczebność kobiet i m ężczyzn w poszczególnych układach płci psychologicznej Płeć

biologiczna

Płeć psychologiczna

Razem Kobieca M ęska N ieokreślona A ndro g y n iczn a

M ężczyźni 28 120 82 76 306

K obiety 131 44 70 82 327

4.2. N A R ZĘD ZIA BADAWCZE

4.2,1. IN W E N T A R Z DO O C E N Y PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ

Do p o m ia ru płci psychologicznej w y k o rzy stan o In w e n tarz do O ceny Płci Psy­ chologicznej (IPP) A. K uczyńskiej (zob. 1992a, 1992b), sk o n stru o w an y n a p o d s ta ­ wie teo rii schem ató w płciow ych S. L. Bem (1981). Składa się on z 35 pozycji oce­ nianych na 5 -sto pn io w ych skalach: 15 cech o dzw ierciedlających k u ltu ro w y s te ­ reo ty p kobiecości (skala Kobiecości), 15 cech odzw ierciedlających k u ltu ro w y stereo ty p m ęskości (skala M ęskości) oraz 5 cech uw ażanych za u n iw ersaln e (ska­ la N eutralna).

4.2.2. K W E S T IO N A R IU S Z T E M P E R A M E N T U EAS-D

K w estionariusz EAS-D służy do diagnozy tem p eram en tu osób dorosłych ro zu ­ m ianego jako zespół dziedziczonych cech osobow ości (Buss, Plom in, 1984). N a rzę­ dzie składa się z 20 pozycji ocenianych na 5-stopniow ych skalach. W ersja dla d o ro ­ słych zaw iera pięć skal: N iezadow olenia, Strachu, Złości, A ktyw ności oraz Towa- rzyskości.

5. W Y NIK I

5.1. TY PO LO G IA T EM PER A M E N T Ó W EAS-D

W celu u tw orzenia typologii tem peram entów EAS-D w ykonano analizę skupień (Marek, Noworol, 1987). U zyskane w y n ik i p rezentuje tabela 2.

Tabela 2. Typy tem peram entów EAS-D (N = 587) Typ

tem p eram en tu EAS-D

Cechy te m p eram en tu

N iezadow olenie Strach Złość A ktyw ność Tow arzyskość

Typ i niski niski niski śred n i śred n i

(N = 223) poziom poziom poziom poziom poziom

Typ II wysoki w ysoki w ysoki średni śred n i

(N = 203) poziom poziom poziom poziom poziom

Typ III śred n i średni średni niski niski

(N = 68) poziom poziom poziom poziom poziom

Typ IV śred n i śred n i w ysoki w ysoki w ysoki

(N = 35) poziom poziom poziom poziom poziom

Typ V średni w ysoki niski niski średni

(N = 33) poziom poziom poziom poziom poziom

Typ VI niski w ysoki niski śred n i śred n i

(N = 25) poziom poziom poziom poziom poziom

W yodrębniono sześć typów tem peram entów . Pierwsze trzy typ y stanow ią n aj­ liczniejsze grupy. R óżnią się one przede w szystkim poziom em em ocjonalności (III typ różni się p o n ad to o d I i II poziom em aktyw no ści i towarzyskości). Roboczo n adano im nazwy: I ty p - nieem ocjonalny, ak ty w n y społecznie, II ty p - em o cjo­ nalny, ak ty w n y społecznie, a III ty p - zrów now ażony, biern y społecznie.

Aby sprawdzić, czy istnieje związek m iędzy ty p am i tem p eram en tu a płcią biolo­ giczną osób badanych, w ykonano obliczenia chi-kw adrat w schemacie tabel k rzyżo­ wych: typ tem peram entu x płeć biologiczna. Uzyskane w yniki prezentuje w ykres 1.

W ykres 1. Liczebność kobiet i m ężczyzn o różnych typach tem peram entów EAS-D C hi-kw adrat Pearsona = 38,361(a); d f = 5; p<0,001

a - 0% kom órek (0) ma liczebność oczekiwaną m niejszą niż 5. M inim alna liczebność oczekiwana wynosi 12,44.

Przeważająca liczba m ężczyzn w p orów nan iu z kobietam i m a I typ tem peram entu (nieemocjonalny, aktyw ny społecznie) (p<0,0001). II ty p tem peram en tu (emocjonal­ ny, aktyw ny społecznie) posiadają głównie kobiety (p<0,001). Z kolei III typ tem pe­ ram en tu (zrównoważony, bierny społecznie) m ają w rów nym stopniu zarów no ko­ biety jak i m ężczyźni (brak różnic istotnych statystycznie). Ponadto IV typ tem pera­ m entu (średnie niezadowolenie i strach, wysoka złość, aktyw ność i towarzyskość) istotnie częściej posiadają kobiety niż m ężczyźni (p< 0,001). W pozostałych typach tem peram entu (V i VI) występują podobne liczebności kobiet i mężczyzn.

W celu spraw dzenia, czy istnieje zw iązek m iędzy płcią psychologiczną a ty pem tem p eram en tu osób badanych, w ykonano rów nież obliczenia chi-kw adrat w sche­ m acie tabel krzyżow ych: ty p tem p eram en tu x płeć psychologiczna. W y nik i p re­ zentuje w ykres 2.

C hi-kw adrat Pearsona wynosi 60,872(a); d f = 15; p<0,001

a - 0% kom órek (0) ma liczebność oczekiwaną m niejszą niż 5. M inim alna liczebność oczekiwana wynosi 5,92. 140 120 100 80 60 40 20 0

■ ГЯ, Паи

TY P I TYP II TY P III TYP IV TY P V TY P VI

80 70 60 50 40 30 20 10 0 □ KOBIECA ■ MĘSKA □ NIEOKREŚLONA □ ANDROGYNICZNA

T Y P I TYP II TYP III TYP IV TYP V TYP VI

W ykres 2. Liczebność osób o różnej płci psychologicznej, posiadających różne typy tem peram entów EAS-D

Osób o kobiecej płci psychologicznej, posiadających I ty p tem p eram en tu (nie- em ocjonalny, ak ty w n y społecznie), jest istotnie m niej n iż osób o męskiej (p<0,0001), nieokreślonej (p<0,05) oraz androgynicznej (p<0,01) płci psychologicznej. Osoby o m ęskiej, nieokreślonej i androgynicznej płci psychologicznej (mające I ty p te m ­ peram entu) nie ró żn ią się liczebnością m iędzy sobą istotn ie statystycznie. O sób o k o ­ biecej płci psychologicznej, w ykazujących II ty p tem p eram en tu (em ocjonalny, ak­ tyw ny społecznie), jest istotnie więcej niż osób o męskiej (p<0,001) i nieokreślonej (p<0,05) płci psychologicznej. O soby o androgynicznej płci psychologicznej (m ają­ ce II ty p tem p eram entu) nie różn ią się liczebnością o d osób o pozostałych płciach psychologicznych isto tnie statystycznie. Osób o kobiecej płci psychologicznej, p o ­ siadających III ty p tem p eram en tu (zrównoważony, bierny społecznie), jest istotnie m niej niż osób o m ęskiej (p<0,05) i nieokreślonej (p<0,001) płci psychologicznej. Podobnie osób o androgynicznej płci psychologicznej, m ających III typ tem p era­ m entu, jest także istotnie m niej niż osób o m ęskiej (p<0,05) i nieokreślonej (p<0,001) płci psychologicznej. O soby o kobiecej i androgynicznej płci psychologicznej (m a­ jące III ty p tem p eram entu) nie różnią się m iędzy sobą liczebnością istotnie staty­ stycznie. P odobnie osoby o męskiej i nieokreślonej płci psychologicznej (mające III typ tem peram entu ) nie różn ą się istotnie m iędzy sobą liczebnością. Dla osób o k o ­ biecej, m ęskiej, nieokreślonej i androgynicznej płci psychologicznej, posiadających IV, V i VI ty p tem p eram en tu , nie liczono poziom u istotności różnic ze względu na m ałe liczebności g ru p (poniżej 5 osób).

5.2. PŁEĆ PSYCHOLOGICZNA A TEM PER A M EN T

5.2.1. GRUPA M Ę Ż C Z Y Z N

Aby sprawdzić, czy m ężczyźni o różnej płci psychologicznej różn ią się nasile­ niem cech tem peram en talny ch, w ykonano jed noczy nn ik ow ą analizę w ariancji ANOVA, gdzie zm ien n ą niezależną była płeć psychologiczna a zm ienn ym i zależny­ m i kolejne cechy tem p eram entalne. W yniki prezentuje tabela 3.

Tabela 3. Średnie cech tem p eram en tu u m ężczyzn o różnej płci psychologicznej Płeć

psychologiczna

Cechy tem p eram en tu

N iezadow olenie Strach Złość A ktyw ność Tow arzyskość Kobieca

(N = 28) 10,89b ll,4 3 c 11,21 ll,6 8 a 13,04ab

M ęska

(N = 120) 9,49a 8,49a 11,46 13,71b 12,92a

N ieokreślona

(N = 82) 10,44b 10,18b 10,88 ll,3 9 a 12,40a

A ndrogyniczna

(N = 76) 10,17ab 9,75b 11,88 14,82c 13,78b

F (3,302) 2,6 11,67 n.i. 23,84 3,27

a, b, с - średnie w kolum nach oznaczone tą sam ą literą nie różnią się od siebie istotnie statystycznie na poziom ie p < 0,05 w teście NIR

Z powyższej tabeli w ynika, że m ężczyźni o różnej płci psychologicznej nie ró ż­ nią się nasileniem złości.

M ężczyźni o kobiecej płci psychologicznej m ają istotnie wyższy poziom niezado­ wolenia niż m ężczyźni o męskiej płci psychologicznej. Ponadto cechuje ich wyższy poziom strachu niż m ężczyzn o innych płciach psychologicznych oraz istotnie niższy poziom aktyw ności niż m ężczyzn o męskiej i androgynicznej płci psychologicznej. M ężczyźni o kobiecej płci psychologicznej nie różnią się zbytnio nasileniem towarzy- skości w poró w naniu z m ężczyznam i o innych płciach psychologicznych.

M ężczyźni o m ęskiej płci psychologicznej charak tery zu ją się istotnie niższym poziom em niezadow olenia niż m ężczyźni o kobiecej i nieokreślonej płci psycholo­ gicznej. M ają rów nież w yraźnie niższy poziom strach u w p o ró w n a n iu z m ężczy­ zn am i o innych płciach psychologicznych. M ężczyzn o męskiej płci psychologicz­ nej cechuje istotnie w yższy p oziom aktyw ności n iż m ężczyzn o kobiecej i n ieo k re­ ślonej płci psychologicznej, a niższy n iż m ężczyzn o androgynicznej płci psycholo­ gicznej. Towarzyskość u m ężczyzn o m ęskiej płci psychologicznej jest znacznie niższa niż u m ężczyzn o androgynicznej płci psychologicznej.

M ężczyźni o nieokreślonej płci psychologicznej m ają w yższy poziom niezad o ­ w olenia i strach u niż m ężczyźni o męskiej płci psychologicznej. Ponadto strach u m ężczyzn o nieokreślonej płci psychologicznej jest zauw ażalnie niższy n iż u m ęż­ czyzn o kobiecej płci psychologicznej. M ężczyzn o nieokreślonej płci psychologicz­ nej cechuje także istotnie niższy poziom akty w ności n iż m ężczyzn o męskiej i a n ­ drogynicznej płci psychologicznej oraz w yraźn ie niższy poziom tow arzyskości niż m ężczyzn o androgynicznej płci psychologicznej.

M ężczyźni o androgynicznej płci psychologicznej nie różnią się także nasileniem niezadowolenia w porów naniu z m ężczyznam i o innych płciach psychologicznych. M ają znacznie wyższy poziom strachu niż m ężczyźni o męskiej płci psychologicznej a niższy niż m ężczyźni o kobiecej płci psychologicznej. Cechuje ich istotnie wyższy poziom aktyw ności w porów naniu z m ężczyznam i o innych płciach psychologicz­ nych. M ężczyźni o androgynicznej płci psychologicznej m ają istotnie wyższą tow a­ rzyskość niż m ężczyźni o męskiej i nieokreślonej płci psychologicznej.

5.2.2. GRUPA KOBIET

Aby sprawdzić, czy kobiety o różnej płci psychologicznej różn ią się nasileniem cech tem p eram entalnych, w y konano rów nież jedn oczyn nik ow ą analizę w ariancji A N O VA, gdzie zm ien n ą n iezależną była płeć psychologiczna a zm ien n y m i zależny­ m i - cechy tem p eram entalne. U zyskane w y n ik i prezentuje tabela 4.

Tabela 4. Średnie cech tem peram entu u kobiet o różnej płci psychologicznej Płeć

psychologiczna

C echy tem p eram en tu

N iezadow olenie Strach Złość A ktyw ność Tow arzyskość Kobieca (N = 131) 10,83 12,29c ll,5 6 a 13,09a 14,05b M ęska (N = 44) 9,84 9,55a 13,77c 14,84b 14,18b N ieokreślona (N = 70) 11,04 ll,2 9 b ll,9 6 a b 12,87a 13,07a A ndro g y n iczn a (N = 82) 10,12 10,50ab 12,61b 15,54b 14,71b F (3,323) n.i. 12,61 6,19 20,88 - 4,43

a, b, c - średnie w kolum nach oznaczone tą sam ą literą nie różnią się od siebie istotnie statystycznie na poziom ie p < 0,05 w teście NIR

Z tabeli 4 w ynika, że kobiety o różnej płci psychologicznej nie różnią się n asile­ niem niezadow olenia.

K obiety o kobiecej płci psychologicznej m ają istotnie w yższy poziom strach u niż kobiety o innych płciach psychologicznych. Cechuje je p o n ad to znacznie niższy poziom złości i aktyw ności w p o ró w n a n iu z kobietam i o m ęskiej i androgynicznej płci psychologicznej oraz zauw ażalnie w yższy poziom tow arzyskości n iż kobiety o nieokreślonej płci psychologicznej.

Kobiety o m ęskiej płci psychologicznej cechuje w yraźnie niższy poziom strachu niż kobiety o kobiecej i nieokreślonej płci psychologicznej. K obiety te m ają tak że wyższy poziom złości w p o ró w n a n iu z kobietam i o innych płciach psychologicz­ nych. C haraktery zuje je też nieco w yższy po ziom ak ty w n ości niż kobiety o kobie­ cej i nieokreślonej płci psychologicznej oraz w yższy poziom tow arzyskości niż k o ­ biety o nieokreślonej płci psychologicznej.

Kobiety o nieokreślonej płci psychologicznej m ają istotnie w yższy poziom s tra ­ chu niż kobiety o m ęskiej płci psychologicznej, a niższy n iż kobiety o kobiecej płci psychologicznej. Kobiety o nieokreślonej płci psychologicznej m ają po nad to znacz­ nie niższy poziom złości niż kobiety o m ęskiej płci psychologicznej, a tak że niższy poziom ak ty w n ości w p o ró w n a n iu z kobietam i o m ęskiej i androgynicznej płci psychologicznej oraz istotnie niższy poziom tow arzyskości w p o ró w n a n iu z kobie­ tam i o innych płciach psychologicznych.

K obiety o androgynicznej płci psychologicznej charak teryzu je też niższy poziom strachu niż kobiety o kobiecej płci psychologicznej. Ponadto kobiety te m ają w y ra ź­ nie w yższy poziom złości niż kobiety o kobiecej płci psychologicznej a niższy niż kobiety o męskiej płci psychologicznej, a także w yższy poziom ak ty w n ości n iż k o ­ biety o kobiecej i nieokreślonej płci psychologicznej oraz istotnie w yższy poziom tow arzyskości niż kobiety o nieokreślonej płci psychologicznej.

6. DYSKUSJA W YNIKÓW

P rzedstaw ione w niniejszym arty k u le b ad a n ia pokazują, że istnieją zw iązki te m ­ p eram en tu z płcią biologiczną i psychologiczną jednostki.

Uzyskane w yniki sugerują, że kobiety i m ężczyźni różnią się przede wszystkim em ocjonalnością. M ężczyźni częściej posiadają I typ tem peram entu (nieem ocjonal- ny, aktyw ny społecznie). Z kolei kobiety częściej m ają II typ tem p eram entu (emocjo­ nalny, aktyw ny społecznie). W edług Brody (1997), tem peram ent jest rdzeniem kobie­ cej skłonności do okazyw ania silniejszych emocji w p orów naniu z m ężczyznam i. Twierdzi ona, że subtelne różnice w tem peram encie niem owląt, aktyw izują o d m ien ­ ne zachowanie rodziców wobec dziewczynek i chłopców. Reakcją rodziców na w yż­ szą aktyw ność chłopców jest zachęcanie ich do kontrolow ania i niew yrażania włas­ nych emocji. Z kolei dziewczynki, w edług Brody, są bardziej towarzyskie i em patycz- ne, dlatego też są zachęcane przez rodziców do okazyw ania swoich emocji. Z drugiej strony istnieją b ad ania niezgodne z ustaleniam i Brody. O pisane w części teoretycznej niniejszego arty k u łu b adania techniką „Niemowlę X” (Condry, Condry, 1976, za: Vasta i in., 1995) pokazują, że to wychowanie stym uluje rozwój odm iennych cech

u dziewcząt i chłopców - płacz tego sam ego niem owlęcia uważanego za dziewczynkę dorośli częściej interpretow ali jako przejaw strachu, natom iast gdy uznali je za chłop­ ca - jako przejaw złości. Także eksperym ent Fagot i in. (1985) udow adnia, że o dm ien ­ ne traktow anie dziewczynek i chłopców przez dorosłych kształtuje zróżnicow ane zachow ania społeczne dzieci. W eksperym encie tym zaobserwowano, że wychowaw­ cy nieśw iadom ie zachęcali dziew czynki do kom unikow ania się w sposób łagodny, a chłopców - asertywny. W w yniku odm iennego trakto w ania dziew czynki i chłopcy zaczęli prezentować odm ienne sposoby kom unikow ania się, m im o że wcześniej nie zaobserw ow ano różnic w tej grupie.

T ru d n y do w yjaśnienia jest w y n ik pokazujący, że IV ty p tem p eram en tu (średnie niezadow olenie i strach, w ysoka złość, ak tyw ność i tow arzyskość) częściej m ają kobiety niż m ężczyźni. K obiety częściej, w p o ró w n a n iu z m ężczyznam i, w yrażają takie em ocje jak: niezadow olenie, strach, poczucie winy, sm utek czy radość, (Plant i in„ 2000). Z kolei m ężczyźni częściej okazują złość. Złoszczenie się jest bow iem w p rz y p a d k u kobiet raczej społecznie niepożądan e (Brody, Hall, 1993). Podobne w y n ik i do prezentow anych w niniejszym arty k u le uzyskał je d n a k O niszczenko (1997) w swoich b ad an iach n ad standaryzacją kw estionariusza tem p eram en tu EAS-D. W grupie m łodzieży w w ieku od 16 do 19 lat dziew częta charak teryzo w ały się w yższym poziom em złości niż chłopcy.

U osób o różnych płciach psychologicznych uzyskano analogiczne praw idłow o­ ści dotyczące em ocjonalności. O soby o m ęskiej, nieokreślonej i androgynicznej płci psychologicznej częściej m ają I ty p tem p eram en tu (nieem ocjonalny, aktyw n y społecznie) niż osoby o kobiecej płci psychologicznej. Z kolei osoby o kobiecej płci psychologicznej częściej posiadają II ty p tem p eram en tu (emocjonalny, ak ty w n y społecznie) w p o ró w n a n iu z osobam i o m ęskiej i nieokreślonej płci psychologicz­ nej. III typ tem p eram en tu (zrównoważony, bierny społecznie) częściej m ają osoby 0 męskiej i nieokreślonej płci psychologicznej niż osoby o kobiecej i an d ro g y n ic z­ nej płci psychologicznej. M ożna zatem przypuszczać, że w ysoka em ocjonalność m oże sprzyjać rozwojowi psychicznej kobiecości.

B adania własne sugerują rów nież, że w spółw ystępow anie niektórych cech m oże w pływ ać na rozwój poszczególnych typów płci psychologicznej. N a przy kład w y­ soki poziom strachu i niski aktyw ności m oże predysponow ać do posiadan ia kobie­ cej płci psychologicznej (w bad an iach w łasnych zarów no kobiece kobiety, jak i k o ­ biecy m ężczyźni ch arak tery zu ją się najw yższym poziom em strach u oraz n ajniż­ szym poziom em aktyw ności). Z kolei ak tyw ność i tow arzyskość m oże w pływ ać na rozwój nieokreślonej b ądź androgynicznej płci psychologicznej (w b ad an iach w łas­ nych osoby nieokreślone cechują się niską aktyw n ością i niską tow arzyskością, a osoby an drog yn iczne - w ysoką ak tyw nością i w ysoką tow arzyskością).

W yżej przedstaw ione zw iązki tem p eram en tu jed n o stk i z jej płcią biologiczną i psy­ chologiczną sugerują, że być m oże w kształto w an iu się psychicznej kobiecości i m ę­ skości oraz stereotypów płciow ych w ażną rolę odgryw a nie tylko w ychow anie, ale 1 biologia. B adania własne - co praw da - są korelacyjne, ale poparciem dla tego założenia m ogą być niedaw no przeprow adzone genetyczne b ad a n ia b liźniąt Knafo i in. (2005). Pokazują one, że w p rz y p ad k u m ęskich dziew czynek w w ieku 3-4 lat czy n n ik i genetyczne odgryw ają pierw szorzędną rolę w kształto w an iu tożsam ości płciowej.

BIBLIOGRAFIA

Brody, L. R. (1997). G ender an d em otion: Beyond stereotypes, journal o f Social Is­

sues, 53, 369-394.

Brody, L. R., Hall, J. A. (1993). G ender an d Em otion. W: M. Lewis, J. M. H aviland (red.), H andbook o f Emotions. New York: G uilford Press.

Bern, S. L. (1981). G ender schem a theory: A cognitive account o f sex typing. Psycho­

logical Review, 88, 354-364.

Bern, S. L. (1982). G ender Schem a Theory an d Self-Schema Theory C om pared: A C om m ent on M arkus, C rane, B ernstein, an d Siladi’s „Self-Schemas an d G en ­ d e r”. Journal o f Personality and Social Psychology, 43, (6), 1192-1194.

Buss, A. H. (1991). The EAS th eo ry o f tem peram ent. W: J. Strelau, A. A ngleitner (red.), Explorations in temperament. International perspectives on theory and m e­

asurement. New York: P lenum Press, 43-60.

Buss, A. H., Plom in, R. (1975). A tem peram ent theory o f personality development. New York: Wiley.

Buss, A. H., Plom in, R. (1984). Tem peram ent: early developing personality traits. H illsdale, NJ: Erlbaum .

Buss, D. M., Block, J. H, Block, J. (1980). P reschool activity level: P ersonality co rre­ lates an d developm ental im plications. Child Development, 51, 401-408.

Deaux, Κ., Lewis, L. L. (1984). The stru c tu re o f gender stereotypes: In terrelatio n s­ hips am ong com ponents an d gender label. Journal o f Personality and Social Psy­

chology, 46, 991-1004.

Else-Q uest, N. M „ Hyde, J. S., G oldsm ith, H. H., Van H uile, C. A. (2006). G ender Differences in Tem peram ent: A M eta-Analysis. Psychological Bulletin, 132, (1), 33-72.

Fagot, B. I., H agen, R., Leinbach, M. D., K ronsberg, S. (1985). D ifferential reactions to assertive an d com m unicative acts o f tod d ler boys an d girls. Child Develop­

m ent, 56, 1499-1505.

G raziano, W. G., Jensen-C am pbell, L. A., Sullivan-Logan, G. M. (1998). T em pera­ m ent, A ctivity an d E xpectations for Later P ersonality D evelopm ent. Journal o f

Personality and Social Psychology, 74, (5), 1266-1277.

Knafo, A., Iervolino, A. C., Plomin, R. (2005). M asculine Girls and Fem inine Boys: Genetic and E nvironm ental C ontributions to Atypical Gender Development in E ar­ ly Childhood. Journal o f Personality and Social Psychology, 88, (2), 400-412.

R om aszew ska, M. (2002). C zynn ik i kształtujące różnice w em ocjonalności kobiet i m ężczyzn. Studia Psychologica, 3, 167-186.

Kuczyńska, A. (1992a). Płeć psychologiczna. Podstaw y teoretyczne, d ane em pirycz­ ne oraz narzędzie p o m iaru . Przegląd Psychologiczny, 35, (2), 237-247.

K uczyńska, A. (1992b). In w enta rz do oceny płci psychologicznej. Podręcznik. W a r­ szawa: P raco w n ia Testów Psychologicznych Polskiego Tow arzystw a Psycholo­ gicznego.

Lott, B., M aluso, D. (2002). Społeczne uczenie się m ęskości i kobiecości. W: B. Woj- ciszke (red.), Kobiety i mężczyźni: odm ienne spojrzenie na różnice. G dańsk: G d a ń ­ skie W ydaw nictw o Psychologiczne, 97-117.

Maccoby, E. E., Jacklin, C. N. (1974). The psychology o f sex differences. Stanford, CA: Stanford U niversity Press.

M andai, E. (1995). Socjalizacja ról społecznych zw iązanych z płcią. W: E. M andai, R. S tefańska-K lar (red.), Współczesne problem y socjalizacji. Katowice: W ydaw ni­ ctw o U niw ersytetu Śląskiego, 39-60.

M andai, E. (2000). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów zw ią za ­

nych z płcią. Katowice: W ydaw nictw o U niw ersytetu Śląskiego.

M andai, E. (2003). Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe. W ar­ szawa: Żak.

Marek, T., Noworol, Cz. (1987). Zarys analizy skupień (niehierarchiczne i hierarchicz­ ne techniki skupiania). W: J. Brzeziński (red.), Wielozmiennowe modele statystyczne

w badaniach psychologicznych. Warszawa: W ydawnictwo PW N, 184-258.

M cCrae, R. R., Costa, P. T. (1987). V alidation o f the five-factor m odel of p erso nality across in stru m en ts an d observers. Journal o f Personality and Social Psychology, 52, 81-90.

M iluska, J. (1999). P rzyczyny różnic płciowych: D ylem aty i rozstrzygnięcia. W: J. M iluska, P. Boski (red.), M ęskość - Kobiecość w perspektyw ie indyw idualnej

i kulturow ej. W arszawa: W ydaw nictw o In s ty tu tu Psychologii PAN, 39-65.

M oir, A., Jessel, D. (1998). Płeć mózgu. W arszawa: P aństw ow y In sty tu t W ydaw ni­ czy.

Moss, H. A. (1967). Sex, age an d state as d eterm in a n ts o f m o th er-in fan t interaction.

M errill-Palmer Q uarterly o f Behavior and Development, 132, 19-36.

M yers, D. G. (2003). Psychologia społeczna. G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psy­ chologiczne.

O niszczenko, W. (1997). Kwestionariusz Tem peram entu EAS Arnolda H. Bussa i R o­

berta Plomina. Wersje dla dorosłych i dla dzieci. Adaptacja polska. Podręcznik.

W arszawa: P racow nia Testów Psychologicznych Polskiego Tow arzystw a Psycho­ logicznego.

Philips, S., King, S., D u Bois, L. (1978). S pontaneous activities o f female versus m ale new -borns. Child Development, 49, 590-597.

Plant, E. A., Hyde, J. S., Keiner, D., D evine, P. G. (2000). The gender stereo typ in g o f em otions. Psychology o f W omen Quarterly, 24, 81-92.

Strelau, J. (1992). Badania nad tem peram entem . Teoria, diagnoza, zastosowania. W rocław-W arszawa: O ssolineum .

Strelau, J. (2000). Różnice indyw idualne: opis, d e te rm in a n ty i aspekt społeczny. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akadem icki, 2. G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne, 653-681.

Strelau, J. (2002). Psychologia tem peram entu. W arszawa: W ydaw nictw o Naukowe PW N.

Vasta, R., H aith, M. M., M iller, S. A. (1995). Psychologia dziecka. W arszawa: WsiP. W ojciszke, B. (2002). K obiety i m ężczyźni: odm ienne spojrzenia na różnice. G dańsk:

G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne.

Zaw adzki, B. (2002). Temperam ent - geny i środowisko. Porównania w ew nątrz-

i międzypopulacyjne. G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne.

Z uckerm an, M. (1994). Behavioral expressions and biosocial bases o f sensation see­