Renata Malesa1
Formy współpracy instytucji naukowej z bibliotekami lubelskimi. Na przykładzie Instytutu Bibliotekoznawstwa i
Informacji Naukowej UMCS, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego, Miejskiej Biblioteki
Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego oraz Biblioteki Głównej UMCS
W: Wojciechowska Maja (red.).: Współpraca bibliotek: na szczeblu regionalnym, krajowym, międzynarodowym. Gdańsk:
Wydawnictwo Ateneum – Szkoły Wyższej, 2011. ISBN 978-83-61079-14-9
Współpraca pomiędzy bibliotekami, zarówno tego samego jak i różnego typu, nie jest zjawiskiem nowym. Stała się koniecznością w II połowie XIX wieku, kiedy ilość gromadzonych materiałów bibliotecznych, coraz większa liczba użytkowników oraz wzrost znaczenia bibliotek w nauce, oświacie, gospodarce i życiu społecznym, spowodowały większe zainteresowanie wspólnym wypełnianiem zadań bibliotek. Przez współpracę najczęściej rozumie się działalność prowadzoną wspólnie przez jakieś osoby, instytucje lub państwa [6].
Współdziałanie bibliotek szczególnie przybrało na sile po II wojnie światowej, kiedy środowisko bibliotekarskie zdało sobie sprawę, że żadna placówka nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić wszystkich potrzeb swoich użytkowników.
Temat wspólnie podejmowanych przez biblioteki inicjatyw jest dosyć popularny, o czym może świadczyć duża liczba publikacji. Początkowo najwięcej miejsca poświęcano problematyce wspólnego gromadzenia, opracowywania, przechowywania, udostępniania zbiorów i działalności informacyjnej. Inne obszary, w których również widziano możliwość współpracy, to m. in. wspólne prace naukowe, dydaktyczne, działalność wydawnicza czy dokształcanie i doskonalenie zawodowe pracowników. Kiedy zaczęto na szeroką skalę wykorzystywać w bibliotekach nowoczesne technologie, temat ten stał się dominujący. Pod koniec XX i na początku XXI wieku, wiele miejsca w literaturze bibliotekarskiej zaczęto poświęcać zagadnieniom wspólnych działań marketingowych i promocyjnych.
Cele współpracy bibliotecznej mogą być różne. Wśród najczęściej wymienianych można znaleźć: osiągnięcie określonych rezultatów ekonomicznych, udoskonalenie usług bibliotecznych, poprawę ich jakości, wyeliminowanie czynności powtarzalnych.
Jednym z aspektów wspólnych działań bibliotek jest również ich współpraca z innymi instytucjami. Mogą to być placówki o różnym charakterze: naukowe, oświatowe, kulturalne, państwowe i prywatne, duże lub małe. Rodzaj instytucji, z którymi biblioteka podejmuje wspólne inicjatywy zależy od wielu czynników: jej typu, wielkości, realizowanych zadań czy środowiska, w którym działa. Niewątpliwe znaczenie ma także stosunek określonej instytucji do biblioteki. Wydawałoby się, że instytucja o charakterze naukowym nie może funkcjonować bez oparcia o odpowiednie zaplecze biblioteczne.
1 dr Renata Malesa, Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UMCS w Lublinie, e-mail:
renatamalesa@gmail.com
Współpraca bibliotek wydaje się koniecznością w chwili, gdy coraz więcej słyszy się o potrzebie kształtowania odpowiednich relacji z otoczeniem, właściwego wizerunku danej placówki czy stosowania odpowiednich działań marketingowych [7; 8; 10]. Wśród czynników wymienianych najczęściej jako te, które mają największy wpływ na skuteczność działania biblioteki, wysoko plasuje się współpraca z otoczeniem [ 9, s. 25]. Dlatego, aby biblioteki mogły utrzymać swoją pozycję cenionej instytucji naukowej lub kulturalnej oraz odpowiadać na zapotrzebowania użytkownika, podejmują one współpracę w różnych dziedzinach.
Korzyści ze współpracy teoretyków i praktyków środowiska bibliotekarskiego wydają się być oczywiste, dlatego autorka postanowiła przybliżyć działania podejmowane przez Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, wspólnie z bibliotekami lubelskimi.
Warto w tym miejscu poświęcić kilka zdań charakterystyce środowiska naukowego i bibliotekarskiego Lublina oraz samego Instytutu. Lublin, największe miasto Polski wschodniej, jest znaczącym ośrodkiem przemysłowo-handlowym, a także naukowym i kulturalnym. Jest miastem młodzieży – obok 5 państwowych wyższych uczelni (kształcących ponad 50 tys.
studentów) funkcjonuje również 8 prywatnych szkół wyższych. Lublin zalicza się do najstarszych ośrodków miejskich w Polsce. Prawo magdeburskie otrzymał w 1317 r., a stolicą województwa stał się w 1474 r. [3]. To miasto, w którym zachowały się liczne i piękne zabytki.
Dzisiejszy Lublin to prężny ośrodek akademicki i kulturalny. Jego ważną część stanowią biblioteki. W mieście działa 14 bibliotek naukowych, biblioteka pedagogiczna, miejska biblioteka publiczna z 31 filiami, wiele bibliotek szkolnych, specjalnych, kościelnych i innych.
Część lubelskiego środowiska bibliotekarskiego stanowi Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. To placówka naukowo- dydaktyczna, w której zatrudnionych jest 25 pracowników naukowo-dydaktycznych, w tym 2 profesorów tytularnych, 5 profesorów uczelnianych oraz 1 doktor habilitowany. Wśród nich są przedstawiciele licznych specjalności, począwszy od zagadnień ściśle związanych z bibliotekarstwem poprzez bibliografię i inne źródła informacji, informację naukową, czytelnictwo i komunikację społeczną, historię książki i bibliotek, teorię i metodologię bibliologii, edytorstwo oraz wiedzę o mediach, historię i teorię kultury, kulturę współczesną, po zarządzanie informacją i wiedzą, a także problematykę dotyczącą roli oraz funkcji nowych mediów w funkcjonowaniu społeczeństwa wiedzy i informacji.
Studia bibliotekoznawcze na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej zostały uruchomione w 1974 r., początkowo jedynie w trybie zaocznym w Instytucie Filologii Polskiej na Wydziale Humanistycznym. Od roku 1977 funkcjonują również studia w trybie stacjonarnym, a od 1983 r. także Studium Podyplomowe. Pierwszym kierownikiem studiów bibliotekoznawczych został prof. dr hab. Jan Gurba. W 1975 r. kierunek ten został przeniesiony do Instytutu Historii UMCS. W latach 1977-2001 funkcję kierownika Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Bibliotekoznawstwa sprawował prof. dr hab. Józef Szymański.
Samodzielny Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej został powołany w 2003 r.
Od tego czasu stanowisko Dyrektora obejmuje dr hab. Maria Juda – prof. nadzw. UMCS, a nazwa kierunku ewoluowała do Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa, co ukazuje rolę powyższych studiów w nowoczesnym kształceniu osób zawodowo zajmujących się wyszukiwaniem, gromadzeniem i udostępnianiem informacji naukowej [2]. W realizacji procesu dydaktycznego na przestrzeni istnienia lubelskiego bibliotekarstwa, oprócz pracowników naukowych zatrudnionych w macierzystym Instytucie, biorą udział pracownicy innych instytutów jak również bibliotekarze. Miało to miejsce szczególnie w początkach istnienia kierunku i dotyczyło zwłaszcza grupy bibliotekarzy dyplomowych.
Miejsce lubelskiego bibliotekoznawstwa w środowisku miejscowych bibliotek jest dosyć istotne. Świadczyć może o tym chociażby liczba pracowników, którzy należą do absolwentów UMCS (w niektórych bibliotekach dochodzi do 40 %).
Najbardziej związane z Instytutem są trzy biblioteki Lublina. Są to Biblioteka Główna UMCS, Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego i Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego. Dwie pierwsze to placówki o charakterze naukowym, trzecia to biblioteka publiczna.
Biblioteka Główna UMCS to typowa biblioteka uczelniana, organizowana od początku istnienia Uniwersytetu, czyli od 1944 r. Obecnie wraz z 20 bibliotekami specjalistycznymi tworzy system biblioteczno-informacyjny Uczelni. Profil gromadzonego księgozbioru ulegał przeobrażeniom w powiązaniu z kształtowaniem się struktury Uczelni. Obecnie ma charakter uniwersalny [1].
Interesująca jest historia dwóch bibliotek im. Hieronima Łopacińskiego, które do 2002 r. stanowiły jedną instytucję. Biblioteka powstała w 1907 r. na bazie księgozbioru po zmarłym Hieronimie Łopacińskim. Rok później została udostępniona czytelnikom. Po II wojnie światowej nosiła różne nazwy: Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego (1948 r.), Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego (1975 r.), Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego (1955 r.). W roku 2001 w wyniku wypowiedzenia przez Radę Miasta Lublina umowy o wspólnym prowadzeniu Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego rozpoczęła się procedura podziału Biblioteki. Od 2002 r. w Lublinie funkcjonują dwie biblioteki: Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego, dla której organizatorem jest Województwo Lubelskie i Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego, dla której organizatorem jest Gmina Lublin2. W strukturze tej drugiej znalazły się wszystkie filie biblioteczne [5].
Współpraca Instytutu z wymienionymi bibliotekami przybiera różne formy. Część z nich ma charakter formalny, uregulowany odpowiednimi zapisami, część nieformalny – odbywający się na zasadach niepisanej umowy. Główne jej obszary to współpraca wydawnicza, organizowanie praktyk zawodowych dla studentów, udział pracowników bibliotek w procesach dydaktycznych, wspólne uczestniczenie w wykładach i prelekcjach, organizacja i udział w konferencjach, współpraca z kołami naukowymi działającymi przy Instytucie, wzajemne indywidualne doradztwo merytoryczne oraz informacja o własnych inicjatywach, naukowych, kulturalnych i promocyjnych.
Współpraca wydawnicza obejmuje głównie wydawanie wspólnie z Biblioteką UMCS czasopisma Folia Bibliologica. Rocznik ten, który ukazywał się wcześniej jako Biuletyn Biblioteki UMCS, od rocznika 34/35 (1986/1987) stanowi wspólne przedsięwzięcie Biblioteki Głównej UMCS oraz początkowo Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Bibliotekoznawstwa, a od powstania w 2003 r. – Instytutu Bibliotekoznawstwa. Czasopismo to obejmuje szeroko rozumianą problematykę bibliologiczną. W sumie ukazało się 8 podwójnych numerów.
Pracownicy Instytutu wchodzą w skład kolegium redakcyjnego. W trzech rocznikach pełnili funkcję redaktora naczelnego. Czasopismo zawiera artykuły, recenzje i sprawozdania. W sumie na 67 artykułów 27 – to publikacje pracowników Instytutu (43%). W przypadku recenzji – stosunek ten wynosi 38 do 36, a więc aż 95 % utworów to prace pracowników Instytutu.
2 Ponieważ nazwy bibliotek są dosyć długie dalej używane będą terminy: Biblioteka Miejska na oznaczenie Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego i Biblioteka Wojewódzka na oznaczenie Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego.
Pewna forma współpracy wydawniczej łączy też Instytut z Wojewódzką Biblioteką Publiczną im. H. Łopacińskiego. Część pracowników Instytutu należy do Towarzystwa Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego, które wydaje czasopismo Bibliotekarz Lubelski.
Współpraca ze strony Instytutu polega na recenzowaniu niektórych numerów czasopisma.
Innym przedsięwzięciem są wspólnie organizowane konferencje. Odbyły się już trzy.
Dwie zorganizowano wraz z Biblioteką Miejską i jedną z Biblioteką Wojewódzką. Pierwsza z nich „Lublin a Książka” odbyła się w 2002 r. Jej organizatorem była Biblioteka Miejska wspólnie z Zakładem Nauk Pomocniczych Historii i Bibliotekoznawstwa. Druga, „Biblioteki Publiczne Lubelszczyzny 1944-2007 – dzieje – funkcje – działalność” zorganizowana została przez Bibliotekę Wojewódzką. Instytut Bibliotekoznawstwa pełnił funkcję współorganizatora.
Jego pracownicy służyli pomocą merytoryczną i wchodzili w skład komitetu naukowego.
Podobną funkcję w przypadku trzeciej konferencji „Lublin a książka – centrum i peryferie”
zorganizowanej w 2009 r. przez Instytut Bibliotekoznawstwa, pełnili bibliotekarze z Biblioteki Miejskiej. Jej pracownik, Irena Książek, wchodziła w skład komitetu naukowego Konferencji.
Oczywiście w każdej z wymienionych sesji, zarówno pracownicy bibliotek jak i Instytutu, brali czynny udział; podobnie jak w przypadku konferencji organizowanych wyłącznie przez Bibliotekę Główną UMCS lub Instytut Bibliotekoznawstwa.
Ważną formą współpracy jest organizowanie praktyk zawodowych dla studentów informacji naukowej i bibliotekoznawstwa. Były one realizowane od początku istnienia kierunku na Uniwersytecie, w różnego rodzaju bibliotekach. Do roku akademickiego 2004/2005 studenci studiów stacjonarnych mieli obowiązek odbycia czterotygodniowej, wakacyjnej praktyki zawodowej w bibliotekach naukowych lub publicznych, po roku II i III, oraz w bibliotece szkolnej po roku IV. Osoby studiujące w trybie zaocznym obowiązywały praktyki dwutygodniowe. Każdego roku wszystkie omawiane biblioteki umożliwiały odbycie praktyk blisko kilkunastu osobom. W wyniku współpracy pracowników Instytutu, pełniących funkcje opiekuna praktyk zawodowych oraz pracowników bibliotek odpowiedzialnych za przebieg praktyk, zostały opracowane szczegółowe plany praktyki. Od roku akademickiego 2004/2005 sytuacja zmieniła się w przypadku studiów stacjonarnych. Wówczas w wyniku porozumienia pomiędzy Dyrekcją Instytutu, Dyrektorem Biblioteki UMCS oraz Prorektorem ds. kształcenia, wprowadzono zmiany w siatce zajęć. Było to związane z przejściem od jednolitych studiów magisterskich pięcioletnich do kształcenia dwustopniowego. W wyniku wspomnianego porozumienia, studentów I i II roku stacjonarnych studiów licencjackich obowiązuje praktyka zawodowa, realizowana w ciągu roku akademickiego w Bibliotece Głównej UMCS, w wymiarze 5 godzin tygodniowo. Jest to duże wyzwanie dla wspomnianej placówki, gdyż corocznie musi zorganizować praktykę dla około 60-70 osób. Znaczna część studentów ze zrozumiałych względów odbywa je w bibliotekach wydziałowych, gdyż Biblioteka Główna nie byłaby w stanie przyjąć wszystkich studentów do swoich działów.
Ważną kwestią podkreślaną przez obydwie strony jest obopólna korzyść, jaką odnosi z realizacji praktyk zarówno Instytut jak i Biblioteka. Studenci mają możliwość dokładnego poznania codziennej praktyki bibliotekarskiej, natomiast Biblioteka może przy ich pomocy wypełnić pewne braki kadrowe. Jak podkreśla dyrekcja Biblioteki UMCS, wiele bibliotek zakładowych składa wręcz „zapotrzebowanie” na praktykantów. Studentów studiów zaocznych obowiązują praktyki według starych zasad. Często korzystają oni z możliwości ich odbycia w Bibliotece Miejskiej lub Wojewódzkiej.
Nowym wyzwaniem, zarówno dla Instytutu jak i bibliotek lubelskich będzie zorganizowanie praktyk specjalizacyjnych związanych z uruchomieniem studiów uzupełniających II stopnia.
Kolejną formą współpracy są wycieczki szkoleniowe do bibliotek organizowane dla studentów I roku. Ma to znaczenie szczególnie w przypadku Biblioteki Wojewódzkiej, która stanowi ważną placówkę naukową Lublina i istotne jest, aby zapoznać studentów z jej zbiorami i organizacją. W Bibliotece UMCS każdy student musi odbyć obowiązkowe przysposobienie biblioteczne, podczas którego poznaje specyfikę Biblioteki. Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego włączyła się natomiast w realizację przedmiotu „Praca z użytkownikiem”. Dzięki nawiązaniu współpracy studenci mają możliwość uczestniczenia w projektach biblioteki, poprzez które poznają praktyczne aspekty pracy z różnymi grupami czytelników (dziećmi, osobami starszymi, osobami niepełnosprawnymi).
Innym projektem, realizowanym przez Bibliotekę Główną UMCS przy znacznym udziale pracowników Instytutu Bibliotekoznawstwa, są tzw. „Szkoleniowe poniedziałki”. To organizowane od wielu lat cyklicznie, raz w miesiącu, wykłady adresowane do środowiska bibliotekarskiego Lublina. Ich tematyka jest bardzo zróżnicowana, od typowo bibliotekarskiej, poprzez historię książki, bibliografię, historię kultury, zagadnienia informacji naukowej i wiele innych. Warto podkreślić, że prawie każdy z pracowników Instytutu przynajmniej raz prezentował swoje zainteresowania badawcze. Podobne wykłady, choć znacznie rzadziej, organizowane są również w Bibliotece Miejskiej.
Współpraca pomiędzy Instytutem a bibliotekami lubelskimi znacznie ożywiła się od momentu powstania przy nim studenckich kół naukowych. Od 2001 r. działa Studenckie Koło Naukowe Bibliologów, a w 2010 r. przy Instytucie powstało drugie – Studenckie Koło Informacji Naukowej Palimpsest. Koło Naukowe Bibliologów szczególnie zaangażowało się we współpracę z Biblioteką Miejską. Do ważniejszych inicjatyw należy zaliczyć utworzenie w ramach strony internetowej Koła, serwisu informacyjnego o nowościach wydawniczych w filiach Miejskiej Biblioteki Publicznej, zbiórkę książek dla zniszczonej pożarem Biblioteki Szkoły Podstawowej w Żulinie, wspólnie organizowane wykłady dla studentów i pracowników oraz wolontariat, w ramach którego studenci donoszą książki do domów osób chorych i niepełnosprawnych. Jak podkreślają władze Biblioteki, współpracę z Kołem uważają za przykład efektywnego współdziałania instytucji działających na rzecz rozwoju i popularyzacji czytelnictwa. Wszystkie biblioteki udostępniają też studentom materiały promocyjne dotyczące swoich działań, na potrzeby organizowanych przez nich studenckich konferencji naukowych. Umożliwiają też zwiedzanie swoich placówek podczas wizyt zaprzyjaźnionych kół naukowych innych uczeni, niejednokrotnie udostępniając im zbiory, których nie prezentuje się podczas rutynowych wycieczek szkolnych.
Studenckie Koło Informacji Naukowej Palimpsest nawiązało natomiast ściślejszą współpracę z Biblioteką UMCS. Placówka ta ufundowała m. in. nagrody książkowe w konkursie fotograficznym „Przyłapani na czytaniu”, oraz udostępniła swoje pomieszczenia na organizację imprezy: „Molitarg – wolny rynek książki. Przyjdź, porozmawiaj, wymień się książką”. Wyniki konkursu fotograficznego mają mieć dodatkowo formę wystawy zorganizowanej w Bibliotece.
Do innych form współpracy zaliczyć można: udział przedstawicieli Instytutu Bibliotekoznawstwa w radzie bibliotecznej Biblioteki UMCS, prowadzenie zajęć dydaktycznych na studiach podyplomowych przez pracowników tejże placówki, wzajemne konsultacje merytoryczne oraz przekazywanie przez pracowników Instytutu swoich publikacji do nowo powstającej Biblioteki Cyfrowej UMCS.
Podsumowując, należy podkreślić, że dotychczasowa współpraca oceniana jest pozytywnie przez wszystkie strony. Zarówno władze bibliotek, jak i Instytutu Bibliotekoznawstwa wyraziły chęć kontynuowania jej w przyszłości. Wśród obszarów, które
należałoby zagospodarować Instytut widzi szczególnie konieczność podejmowania wspólnych projektów naukowych. Biblioteka Główna UMCS wskazała na potrzebę organizacji studiów podyplomowych bardziej ukierunkowanych na potrzeby dokształcania jej pracowników.
Miejska Biblioteka Publiczna natomiast chciałaby rozszerzenia współpracy na polu edukacyjnym.
Wśród najczęściej wymienianych korzyści ze wspólnie podejmowanych działań można wymienić:
popularyzację bibliotek w środowisku naukowym;
popularyzację kierunku Informacja naukowa i bibliotekoznawstwo wśród bibliotekarzy (szczególnie istotne w odniesieniu do studiów zaocznych i podyplomowych);
możliwość podnoszenia kwalifikacji zawodowych bibliotekarzy dzięki uczestnictwu w wykładach pracowników Instytutu;
reklamę usług biblioteki w środowisku akademickim;
możliwość zdobywania doświadczenia zawodowego przez studentów dzięki odbywaniu praktyk;
możliwość prowadzenia badań naukowych nad zasobami bibliotek (prace licencjackie i magisterskie) – co prowadzi do ich popularyzacji;
możliwość publikowania prac bibliotekarzy w wydawnictwach Instytutu.
Wydaje się, że dotychczasowe działania podejmowane przez środowisko lubelskich bibliotekarzy i pracowników naukowych dobrze rokują na przyszłość. Przyczyniają się do jego integracji oraz wzajemnej, jakże ważnej w obecnych czasach, promocji.
Bibliografia
1. Biblioteka Główna UMCS [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://www.bg.umcs.lublin.pl/nowa/. Stan z dnia 10. 04. 2010.
2. GMITEREK Grzegorz (oprac.). Historia Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UMCS [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://www.umcs.lublin.pl/articles.php?aid=2221&mid=68&mref=5372. Stan z dnia 10.04. 2010.
3. Historia Lublina [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.e- lublin.pl/miasto-informacje/historia.php. Stan z dnia 13.03.2010.
4. HUCZEK Marian. Public relation a wizerunek biblioteki. In Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [Dokument elektroniczny]. 2004, nr 5. Tryb dostępu:
http://ebib.oss.wroc.pl/2004/56/huczek.php. Stan z dnia 13 .03. 2010.
5. Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.mbp.lublin.pl/. Stan z dnia 10. 04.2010.
6. Słownik języka polskiego PWN [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://sjp.pwn.pl/. Stan z dnia 13. 03.2010.
7. WOJCIECHOWSKA Maja (red). Marketing biblioteczny: rozważania, dyskusje, konteksty. Gdańsk: Wydawnictwo Ateneum – Szkoły Wyższej, 2007. ISBN 978-83- 61079-00-2.
8. WOJCIECHOWSKA Maja. Kształtowanie wizerunku bibliotekarza i jego ocena w oczach studentów bibliotekoznawstwa. In CZYŻEWSKA Maria (red). Kształtowanie wizerunku biblioteki. Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, 2007, s. 24 -30.
ISBN 83-87981-39-7.
9. WOJCIECHOWSKA Maja. Zarządzanie zmianami w bibliotece. Warszawa:
Wydawnictwo SBP, 2006. ISBN 83-89316-61-7.
10. ZABROŃ Barbara. Wizerunek współczesnej biblioteki. In Zarządzanie strategiczne i marketingowe w bibliotekach. Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, 2004, s. 133-139. ISBN 83-7205-202-6.
