Problem górnego turonu w kredzie dolnośląskiej

Zofia RADWAŃSKA

Problem górnego furonu w kredzie dolnoślqskiei

WSTĘP

Problem górnego turonu jest jednym z naj trudniejszych, a zarazem naj ciekawszych zagadnień dotyczących kredy dolnośląskiej. W najbardziej ogólnym ^ujęciu jest to zagadnienie stratygraficzno-facjalne. Wyłoniło się

ono wówczas, gdy okazało się, że obserwacje wykonane w terenie nie po-

twierdzają teorety.czniedlakredy .dolnośląskiej ustalonej dolnej granicy koniaku, która miała przebiegać między górnoturońską strefą z Inocera- mus schloenbachi a strefą z InQceramus koeneni (inoceramy patrz tab!. lI- V). Próba przedstawienia wymienionego zagadnienia na przykładzie sto- sunków zaobserwowanych w kredzie rowu Nysy jest treścią niniejszej pracy.

F. Sturm (1901) wyróżnił w tej kredzie piaskowiec idzikowski i ^leżące pod rum margle idzikowskie, do których włączył części marglu lamar- kowego. Piask-owiec idzikowski zaliczył do koniaku, a margle idzikow- me - do górnego turonu.

W okresie międzywojennym podawano wiadomości o kredzie dolno-

śląskiej przede wszystkim na podstawie porównania stosunków panują­

cych na Dolnym Sląsku ze stosunkami w kredzie saksońskiej. Głównym

propagatorem tej porównawczej metody ^{badań był} W. Petrascheck (1933), który dzielił dolnośląski turon na cztery strefy: z Inoceramus labiatus, 1. lamarcki, Scaphites geinitzi, l. schloenbachi.

Odmienne zdanie spotykamy u K. Rodego (1936). Opisując pionowe

następstwo warstw kredy w rowie Nysy zrezygnował on- jako pierwszy z autorów - ze stosowanych do tego czasu wzorcowych nazw stref i mó-

wił tylko ogólnie o dolnym, środkowym i górnym turonie oraz o koniaku.

K. Rode ograniczył podany u F. Sturma (1901) termin margle idzikowskie do warstw młodszych od marglu lamarkowego. Zwrócił przy tym uwa-

gę - również jako pierwszy z autorów - że nie cała seria warstw, odpo-

wiadająca marglom idzikowskiin i w kierunku południowym coraz bar- dziej piaszczysta jest górnoturońska i że przynajmniej jej wyższa część należy już do koniaku. Dokładniej jednak nie określił poziomu, w jakim

miałaby przebiegać dolna. granica koniaku. W związku z tym nie było

wiadomo czy pogląd.u niego przedstawiopy jest słuszny. Aby przekonać się o tym, należało zbadać faunę marglu idzikowskiego. Badania rozpp ....

Kwartalnik Geologiczny - 8

114 ^{Zofia Radwańska}

częte przeze mnie w r. 1955 i prowadzone nadal dały już wyniki. Okazało się bowiem, że na obszarze badań obejmujących południową część rowu Nysy (fig. 1) dolna granica koniaku leży niżej niż. to przyjmował

K. Rode, a zróżnicowanie tego marglu nie tyle jest spowodowane zazę­

bianiem się facji, ile różnym wiekiem osadu. Przesłanki będące podstawą

wypowiedzianych wniosków wynikają z prześledzenia sześciu wytypowa- nych profilów przez margiel idzikowski w środku rowu, a to przez miej-

scowości: 1) Domaszków, 2) Wilkanów - Niedźwiedna, 3) Nagodzice - Roztoki Bystrzyclde i Długopole Górne, 4) Długopole Górne - Różanka..

oraz dwóch profili w brzegach rowu w miejscowości· Katwin i w dolie.

nie potoku Piekiełko. .

i I·

SRODEK ROWU NYSY

Rów Nysy jest jednostką wyraźnie zaznaczającą się

w

morfologii. Po:

toki spływające z brzegów rowu, jak też odwadniająca rów Nysa, wcinają 'się głęboko w podłoże. Dzięki temu warstwy podłoża są widoczne w dnach

; i zboczach dolin. W objętej badaniami części rowu podłoże jest zbudo- wane prawie wyłącznie z marglu idzikowskiego. Warstwy leżą poziomo, a w brzegach rowu są podgięte fleksurowo. Z tego wynika,że w wypadku niezaburzonego układu osadów, starsze warstwy marglu idzikowskiego

będą odsłonięte zarówno w osi rowu, jak też we fleksurach brzegów rowu.

Najmlodsze natomiast warstwy będą znane tylko z miejsc, w których

występuje spąg piaSkowca idzikowskiego. Margiel idzikowski jest to lito- logiczno-stratygraficzna jednostka, która w typowym wykształceniu fa- cjalnym obejmuje serię naprzemianległych warstw silnie mikowego piaskowca, marglu ilasto-piaszczystego i marglu ilastego. W poszukiwaniu za wskazaną u . K. Rodego granicą między turonem a koniakiem trzeba

było przechodzić kolejno do coraz starszych warstw marglu idzikowskie- go, czyli praktycznie coraz bardziej oddalać się od brzegów rowu w ld,e:"

runku jego osi.

Typowo wykształcony margiel idzikowski odsłania się w brzegach Domaszkowskiego Potoku na odcinku między fleksurą wschodniego brze:..

gu rowu a kościołem w Domaszkowie. Margiel ma na· tym odcinku około

80 m grubości. Niestety w pobliżu kościoła w Domaszkowie kontaktuje on z marglem lamarkowym wzdłuż uskoku, który przebiega w kierunku NE-SW. W marglu z Domaszkowa znalazłam w odległości około 3 km od wschodniego brzegu rowu gatunki Inoceramus kleini M li 11., I. incon- stans sensu A n d e r t., I. protractus S c u p., l.alatus G o l d f.,!. hoeppe- ni H e i

n

z, Peroniceras westphalicum (S t r o m b.), Gauthiericeras baju- varicum (R e d t e n b.), Micraster lorioli N o v., Hemiaster regulusanus d'O r b., i inne, wskazujące na koniacki wiek marglu (Z. Radwań­

ska, 1959a); (patrz tabl. I).

W Wilkanowie margiel idzikowski jest dobrze odsłonięty, zwłaszcza

w lewym zboczu doliny Wilczki; gdzie został dokładniej zbadany. Na od- cinku natomiast Niedźwiednej brak dotychczas jego paleontologicznego opracowania. Wiadomo tylko, że graniczy on tam również z marglem .]a-

markowym za pośrednictwem uskoku o ogólnym kierunku NE-SW. Sl~­

ilząc w profilu Wilkanów - Niedźwiedna warstwy od miejsca ich fleksuro-

Problem góilllego' tilróni.Fwkted2lie doLnośląskiej 115

wego

·spiętrzeruaw kier~u;oSi

rowU,

spotykamy w wiel'U punktachtakie gatunki jak Jnoceramus alatus G o l dL, L schloenbachiB

o

h m.,!. ci.

sccUaris'H e i n ż :i inne;WreS'~Cie w pobliżu: Niedźwiednej, w odległośCi około' 5 km od wschodhi~góhrZegu rowu, dOchodzimy do miejsca, w kto..:.

ryfu. margiel idżikowski. jest odmiennie' wykształcony. Odsłania się tll cieniiloszary, "Cienkopiytowy,: · ilastó~kizeniioilkowy, margiel. Wydawałl) się, że jest to już osad górnoturoński. Oprócz jednak takich gatunków jak Inoceramus schloenbachi B O h m i Scaphitesgeinitzi dCO rb. zawiera on takie gatunki jak Inoceramus circularis Seh l li t., Limopsis hOningshausi (M li ll.), Lucina subnummismalis d'O rb., Pecten britannicus Wo o d s, Placenticeras orbignyanum (Ge.fn.), .

Scaphites kieslingswaldensis .. L a ri g. et G ~. u n d. i inlne (Z. Radwańska, 1959b).

Nie są one doty,chczas znane z wars.tw starszych niż. koniackie, a nawet fonny takie jak Scaphites kieslingswaldensis

są uznawane za przewodnie koniak'U. Na ich podstawie zaliczam ilasto-krzemion- kowy margiel z WiJ..kanowa do koniaku.

UzaB!C!dln:iam to tym, że strefy, na któ-

re "są podZielone' poszczególne piętra

. górnej kredy, nie są ani . biostrefam.i

(całkoWity zasięg taksorioinicznej jed;"

nos~ki), ani strefami w znaczeniu for~

maJnym (zasięg. zeSpOłu faunistyczne-,.

go), ale strefami w znaczeniu zdefinio- wanym przezPia(1929; 19300" fide O. Sei~z, 1952). U tak pojętych stref

określony jest tylko ich początek (przez

różnego rodzaju "zjaWiska", jak np.

niezgodriośc, pojawietrrle się nowej 'fauny lub nowego gatuńku), czas ich .trwania jest natomiast uzależniony' ód' rozpoczę­

cia się nasrt;ępnej strefy (od nowego "zja-

o --.. 1km ' .

Wiska"). Trudno więc udowadniać, że Fig, 1. RozmieszczerilieQdsłonięć z występowanie

vi

ilasto-krzemiOOJkowym :fJauną

marglu gatunków Inoceramus schloen- Distribution of outcrops COIli-

.taining fauna

bachi i Scaphites geinitzi 'wraz z prze- wodnimi formami ' koniaku dowodzi

O górnoturońskim wieku tego marglu.

Zwłaszcza Scaphites geinitzi Jest znany w . kl'ledzie· dolnośląskiej już z dolnego

1 - Da.l:J:r,sszków,· 2 - "WUltanów, 3 - NagOdzI.ce,. 4 - . Roztoki, 5 - na. północnym końcu Roz- tok (northern end 01: Roztoki).

6 - Karwin. 7 - Piekiełko .

turonu. Liczne i dobrze zachowane okazy należące do tego gatunku mai.

lazłam międżJ innymi w marglu·lamarkowym w Karłowie. . Z profilu Wilkanów - Niedźwiedna trudno wywnioskować, w jakiej

głębokości' poniżej stropu marglu idzikowskiego leży margiel ilasto-krz~

. mlonkowy. Zapewne nie leży ongłęblej:hiż

w

profilu NagodziCe - Roz-

toki - DlugopoleGórne, 'gdzie występuje zarówno' margiel ilasto-krze- mionkowy, jak też' piask6wiecidiikowskizamykający. ku górze serię

marglu. . . ,','

,J: "', ,: '.'- .. ' . , ,', :, . .. :. . . . .

116

^{Zofia Radwańska}

Profil ten· jest 1?ardzo długi, po~eważ na wielu odcinkach jest rów:-

noległy. do powierzchni warstwowych. Ma jednak dwie dociatnie cechy,

gdyż na t~ kierunku są dobre. odsłonięcia

w

brzegach Nysy i warstwy nie są zaburzone (fig. 2). Ogólna sytuacja natomiast nie wiele odbiega od poprzednio przedstawionej. Wprawdzie grubość marglu idzikowskiego (okolo 120 m) jest większa niż w Domaszkowie, ale jego granica z marglem

m 550

s

N

TanlJcznica

500 _ _ _ _ _ _ O... -..::1!50~..::500t:...:.l~m

- - - -

- - - ' - - - - -

450

NggOdzice OIuoopoie OómlJ

4 ~M ~I\I.

400 - - - - - - - - --:-:-:-:-:-=:-:-::::::t::::::;::::~~:~~~~:t-:

:

350 -;-===::=:=:-:=:=~==-:-:=:=:=:=::-::-~;:::::::::~~:;::::::::::~=:=:~=:::::=:=:=:;~~~~::=::::~~:::::::::::::::::;:::::=:::~::~-=X.:;·:

[2]

_.... ::,',',"'1 --- 2

::''-.,:. U--- _---

~

=:::=a t---1 .... . _{- -} . - ... .. .

^{·5 3,4} 6

I

I

:7

Fig. 2. Przekrój geologiczny przez gót:ną kredę okoLic: Nagodzice - Roztt,ki

Długopołe Górne

Geological sectiQlIl ooross Upper Oretaceous of tregioo.: Nagodżice - RozIi)ki -

Długopole Górne ..

1 - margiel lamarkowY, 2 - margle górnego turonu, 3 - margiel 1Iasto-krzem1ollkowY konlaku, 4 - marglel ldzlkowskl konlaku, 5 - piaskowiec ldzl.kowskl koniaku, 6 - od~

słonlęcle iii faUllll., 7 - uskok ..

1 - Lamarckl marl, 2 - Upper Turon1an marla, 3 - Con1ac1an arg1l1aceous-s1llceoUB marl, 4 - Conlaclan Idz1ków marl, 5 - Coruaclan Idz1ków sandatone, 6 - outcrops wlth fauna, 7 _ . fault ..

lamarkowym jest tektoniczna. W tym profilu, około 85 m (w pionie) po-

niżej stropu marglu idzikowskiego (nieco powyżej mostu, którym szosa w Nagodzicach przechodzi przez Nysę), w marglu od.<;łonięiym w prawym brzegu rzeki znalazłam gatunek lnoceramus haenleini M fi 11., który był

dotychczas znany z santonu. Występowanie tego gatunku poniżej pia- skowca idzikowskiego, czyli poniżej warstw z lnoceramus involutus, jest wysoce znamienne, zwłaszcza jeśli się zważy,że w niższych warstwach piaskowca idzikowskiego wIdzikowie zna1azłamkilka okazów Inoceramus koeneni M fi 11. ^Jeżeli lnoceramus haenleini schodzi w profilu tak nisko, to lnoceramus koeneni, jako skamieniałość strefowa, może również wy-

stępować poniżej piaskowca idzikowskiego. Dotychczas wprawdzie go tam nie znaleziono, ale liczba osobników tego gatunku może być mała, wsku- . tek np. wpływu lokalnych czynników paleoekologicznych.

Na głębokości około 105 m poniżej stropu marglu idzikowskiego, w lewym brzegu Nysy, opodal kościoła w Roztokach Bystrzyckich,znala-

złam między innymi gatunki lnoceramus andersoni E t h., l. kleini M fi 11.) l. alatus G o l d f., l. cf. protractus S c u p., Hemiaster regulusanus d'O rb., Micrasterlorioli N o v. Gatunki te dowodzą; że margiel. w którym. one wy-:-

stępują, należy do koniaku. Kilka metrów poniżej ostatnio wymienionego

odsłonięcia, w prawym brzegu Nysy, na północnym krańcu Roztok, wi-:-

Ptroblem górnego turonu w kredzie doLnośląskiej 117 doczml już jest seria marglu ilasto-krzemionkowego, około. 5 metrów gru-

bośCi; żawierającego falinę podobną do podanej z Wilkanowa. Na podsta- wie obeCnie opisywanego profilu możemy określić grubość warstw marglu idzikowskiego leżących na marglu ilasto-krzemionkowym. Wynosi ona

około 110 m .

. Ku dołowi margiel ilasto-krzemionkowy przechodzi stopniowo w kOJIl- pleks, ktQrego część dostępna do obserwacji (6 m grubości) jest zbudo- wana na przemian z warstw ilasto-piaszczystego marglu i ilastego marglu przewarstwionego wapi€!Iliem. Warstwy te staJnowią serię grubości 5 m i są obcięte

na

^uskoku przedłużającym się tu od strony domas·zkowskiego

kościoła. Na podwyższonym skrzydle usllwku w1doc21ny jest już margiel la.markowy. W warstwach wym.ienionej serii, odsł<miętych w lewym brzegu Nysy między Roztokami a prugopolem Górnym, fauna jest barozo uboga, a przy tym wyjątkowo źle zachowana. (ośródki z częściowo zltJJiszczooym

urzeźbieniem). Wszystkie znalezione

przeze

mnie gatunki, jak Leda se- milunariS (B u c h.), Cardita geinitzi d'O rb.; Tellina concentrica R e u s s, Nucula produCta N i l s S., Arca undulata R e u s s, Tapes nuciformis M fi 11., Natica vulgaris R e u s S., Scaphites geinitzi -d'O rb. i mne należą

do pospolitych w marglu idziikowskim i nne umożliwiają dokładniejszego ok.:reślenia wieku ooadu, w którym występują.

. Ostatni z wymienionych profilów biegnie wzdłuż potoku Różana. Mar":' giel ilasty, który przy ujściu Różanej· do Nysy jest prżewarstwiony wa- pieniem, przechodzi ku górze w margiel ilasto-krzemionkowy. Przejście

to jest widoczne w lewym brzegu Różanej, w odległości około 450 ID od jej ujśCia. Margiel ilasto-krzemionkowy ciągni,e się w górę potoku, osiąga":' jącgrubość około 10 m. Występowanie tego marglu w trzecUn z kolei profilu dowodzi, -że w ob1ętej badaniami części rowu Nysy margiel ten tworzY stały poziom przewodni, który ponadto jest wyraźny i łatwy do rozpoznania. Warstwy leżące bezpośrednio pod marglem ilasto-krzemion- kowym mogą już należeć do górnego turonu. Od typowo wykształconego

marglu idzikowskiego różnią się one tym, że nie są przewarstwione pia- skowcem i nie zawierają konkrecji pelosyderytowych.

Do górnego turonu ograniczony jest całkowity zasięg niewielu' gatun- ków, z których wymienia się między innymi: Iiwceramus vancouverensis S h u m., I. deformis M e e k, Turrilites saxonicits S c h l li t., Actinocamax stTehlensis (F r.) i Cardiaster planus (d'O r b;). Zaden z tych gatuńków nie jest dotychczas znany z kredy' dolnośląskiej. Na badanym przeze mnie

óbszarże trudno więc VI tej chwili udowodnić górny turoJi faunistycznie.

Można tylko przypuszczać, że należy do niego kompleks znajdujący się między marglem laIDall'kowym a ma:rglem i1asto-krzemiOlIlkowym (S. Rad-

Wiański, 1957). Na tę możliwość wsk;azuje również wzajemny stosunek . omawianych kompleksów zaobserwowany we fleksurach brzegów rpwu.

BRZEGI ROWU NYSY

Przedstawię obecnie litofacjalne następstWo warstw w profilu fleksury . wschodniego brzegu rowu w Karwinie na wschód od Wilkanowa. W pra- wym zboczu doliny Wilczki łatwo jest tam odsłonić· kontakt kredy z gra-

roto

gnejsem śniemickim. Warstwy kredy są ustawione stromo (80+90°).

118

~ a . granitogn~jsie leżą· ~olejno :rr:argięl.lą.biatusowY,(~·lf!), margiel ,1alll,ąr ..

kowy przed?elony pQzlOmem pIaskowca: lamarkowęgo (50 IIl).i;mąrgie~

idzikowski (fig. 3). W marglu idzikowskim !p:DŻna wyróż~ić niż~zy kom- pleks (120 m) zbudowany u dołu z jasnoszarego marglu ilastego,: w części środkowej z ciemnoszarego marglu ilasto-piaszczystego, u gq~ 'ponowntę

z marglu ilastego, a także wyższy kompleks z'budowanyz typowego mar- glu idzilrowskiego. Oba kompleksy rozdziela poziom (10 m) marglu ilasto- krzemionkowego. W jasnoszarym marglu ilastym' faLina' jest . uboga,

~r ciemnoszarym natomiast, ilasto-'Piaszczystym,' jest onariawet stosun- kowo obfita. Margiel ilasto-piaszczysty odsłania się

W ,

dnie. i leWym' zbo-"

.czu jaru, którego ujście znajduje się na wprost mostu nad ·WilC2ką.Osad

jest grubouławicony. Granice warstwowe są niewyraźne;. powierzchnię

:warstw nierówne. W niektórych warstwach. margiel jest wzbogącony

'w

wapień, uzyskuje wówczas większą twardość i tworzy progi W

driie

#~

m. Częste są również drobne konkrecje cementacyjne. W ' znalezione]

przeze mnie faunie występują Inoceramus . i'[Łconstans sensu A n de r

t

i I. inconstans lusatiae (A n d er t) oraz szereg obojętnych stratygrafIcz':' niegatJmków, jak Scaphites geinitzi d'O rb., Turritella sexlineata d'O 1'; b., Leda semilunaris(Bu c h), Tellina concentrica Re us s, .Eriphyta lentic:u:"

la'Ms G o 1 d f. i inne. Kilkap.aście metrów na ząchód od ujścia jaru' zna, leźć można w marglu ilasto-krzemionko~prawie ·wszystkie gat1łnki charakterystyczne. dla zespołu faunistycznego \~rystępującego ' w ' tym

marglu. .. . . . . .. . .

Podobny jest· obraz fleksu,:owo podgiętych :warstw we . wschodni~

brzegu rowu, zaobserwowany. na północ' od RÓŻanki w prawym zboczu doliny potoku Piekiełko. Dolna część ma~glu iqzikowskiego odsłania się

tam w przewalonym skłonie fleksury i w dolnym, jej ,przegięciu. Górne natomiast przegięcie fleksury jest ~udowane w części odsloniętej

z

^mąr:­

glu lamarkowego i fałdowo wygiętego pokładu piaskowca lamarkowegą

Widoczny jest kontakt między wyżej. leżącym twardym marglem lar~uir:

kowym a niżej leżącym miękkim marglem ilastym należącym do d6inej

części marglu idzikowskiego (kontaktujące warstwy są odwrócone).

PrzejśCie jednych warstw w drugie jest nagłe, ale sedymentacyjne. Po-

nieważ dotychczas nie zauważono, aby na obszarze niecki· śródsudeckięj

i rowu Nysy osady strefy z Inoceramus lam.arcki były wykształcone VI fa- cji miękkiego marglu ilastego, stąd'przypUszczam, .żemargie1.ten jesiosa- dem górnoturońskim. Spągowe jego warstwy dają pięknyprzykłap ,wtór- nej struktury właściwej ooadom wskłonachf1t;ksurowy~JJ{i .. ,R.~e,)935);~

Polega ona na Występowaniu spękań (zluźnień). prostopaQ.ly~, dQ ,warstwo-:- wania (tzw. Biuchschieferung autorów niemiecki~h). PovVierzchŻlie.'sp~

kań są zlustroWane :iporYsowane~ ponieważ wzdłuż nichodbyyłat l)~ę

ruch . podC'zas powstawania skłonu fleksLirowego. Zespół' fattiristyczny w ilastym marglu jest odmienny niż w marglu lamarkowym. Spośród

22 znalezionych przeze mnie gatunków wymlenię tu kilka reprezentowa- nych najliczniej. Są to: Inoceramus ineonstans sensu A n d e r t (znalezio- py bezpoś:r;ednio powyżej granicy z. marglem lamarkpwyt:n), .Leda semilu-

.naris' (~ u

c:

^h), Pecten nilsso~i ,G o 1 d

t. ,

Scaphites gęinitzi" d'O r b., Car,

dita tenuicosta Bo W., Tapąs sUQfąQa d'Or:b>, ;Nucu.la~ę,i:uistriata A.)~,

0r

.e me: r, Baculites bohemict,ts;F .. rl.: ' ) , \'\' :'>;".,

",.> .";; .;, .

'.:1 . ' .'

> .

Problem górnego turopu w kred:llie dolnośląskiej

.. Trudno jest w omawianym przypadku określić grubość marglu ilaste-

go,gdyż jego warstwy są w kierunku osi rowu coraz mniej strome aż do poziomo ułożonych, a w kierunku przeciwnym - są pocięte poprzecznie

skierowanym systemem zlu- W . . ~.

mień. W stropowych war- ~",. ~ .

stwach marglu ilastego zwię- . ~m

ksza . się zawartość krzemion- ki i obserwuje się przejście

do twardego marglu przypo-

mitnającego margiel ilasto- krzemionkowy. W war- stwach zbudowanych z mar- glu ilasto-lcrzemionkowego, jako pierwszych w badanym profilu, znalazłam przewod- nie formy koniaku - Pla- centiceras orbignyanum ^(G ę­

~ n.) i· Barroisiceras boisse!- lieri G r o s s.

Fig. 3. Przekrój geologiC2.'Ily przez górną kredę

w .okolicy Ka'l"Wina. (uskok podany przez H. Teisseyre'a)

Geological section across Upper Creta- ceous in region of Karwin (fault repocteq

by H. Teisseyre) j

1 - glanttogneJs śn1eśn1old, 2 _ . margiel la~

blatusowY, 3 - marglel i pl&&kowiec la.markowY 4 - margle górnego turonu, 5 - marglel lla-i sto-krzemlonkOwY kontaku, 6 - margiel Idzi":

kowski konlaku, 7 - uskok !

1 - Bn1dnlk-gran1te gne1ss, 2 - Lablatus marł 3 - La.marold marl and sandBtone, 4 - Upp~

Turon1an marls, 5 - Ooniac1an argllla.ceous~

BiUceous marl, 6 - . Conta.c1a.n Idzl.k6w mar1;

. 7 - fault

. Z dotychczasowych roz-

ważań wynika, że zarówno iW ooi rowu; jak i we fleksu- rach obu brzegów rowu moż­

ha margiel idzikowski podzielić na dwa komp'Ielksy I"CJPlJdzielone

po-:

~omem marglu i1asto-krzemionkowego. We wszystkIich podrun.ych wyżej'

ttuejscach kompleksy te są podobne. ⁱ

WNIOSKI

Zgodność litofacjalnego następstwa w~tw kredy młodszych od strefy!

z Inoceramus lamareki, zaobserwowana. w sześciu typowych· dla połud-;

hiowej części rowu Nysy profilach, dowodzi, jak sądzę stałości ich na-1

stępstwa na całym tym obszarze. Warstwy te w pionie można podzielić;

na dwa litologicznie odmienne kompleksy rozdzielone poziomem marglu:

ilasto-krzemionkowego i przechodzące· ku górze w piaskowiec idzikow- ski. Równocześnie jednak nasuwają się dwa wnioski. Obił są wynikiem rozumowania zapoczątkowanego już przez K. Rodego (19M). Po pierwsz~

należałoby ograruczyć termin ,,margle idzikowskie" do wyższego komplek~

su, a poziom marrglu ilasto-kcremionkowego uznać za spągowe jego war,..

stwy. Po drugie należałoby zaliczyć niższy kompleks do górnego turonuj a wyższy, uzupełniony p'oziomem marglu ilasto-krzemionkowego - do koni.aku. Dane przemawiające za tymi wnioskami są następujące.

1. K. Rode (1936) ograniczył termin "margle idzikowskie" podany u F. Sturma (1901) do warstw młodszych od marglu lamarkowego. Pro-1 ponowane obecnie dalsze ograniczenie - do ram wyższego kompleksu

---7

wynika z dążenia do związania nazwy "margle idzj~owskie" z jednakowo facjalnie wykształconą sęrią skalną i środowiskiem,

w

którym ta ser~a

powstawała.

120 ^{Zofia Radwańska}

2; Warunki powstawania obu kompleksów były rozne. Niższy kom- pleks składa się z naprzemianległych serii marglu ilastego i ilasto-piasz- czystego, których występowanie nie wskazuje na znaczniejsze zmiany ani na obszarach dostarczających materiał, ani na obszarze jego osadzania.

Osadzaniu się natomiast wyższego kompleksu towarzyszyły silne, ryt~

micznie powtarzane oscylacje dna morskiego. W ich wyniku mamy cy-'

kliczną zmianę ławic piaskowca, marglu ilasto-piaszczystego, marglu ila- stego. Z końcem wielu cyklów dochodziło do powstawania szczelin po-

chodzących z wysychania (muderaeks), zaobserwowap.ych między innymi w llkolicach Różanki, Roztok Bystrzyckich i Wilkanowa (tab. 1).

Tabela :t Stratygrafia wy78zegO turonu i koniaku w rowie Nysy

- - - - F. Sturm, 1901

II

K. Rode, 1936

II

^{Podział nowy}

piaskowiec piaskowiec ^{N ~.} piaskowiec

Koniak Koniak środkowy ol!! ~ ~

idzikowski idzikowski .§

·s ..

idzikowski

~ _tli "'

....

II ....

~

I

margiel idzi-

o ^{"I .~} kowski z marg-

~ dolny ol!! _.,g~ Ę 'lem ilasto-krze-

margiel "'

....

^mionkowym

=

górny idzikowski w spągu

d - -

~ ^..

o o

N

^~

tli ~ [;l margiel górne-

górny margle

...

_górny

'B .-

^"=

...

idzikowskie

=

_....,~.s go turonu

=

^d

'" a

^~

E-< ^E-< o

- -

margiel

... .-

margiel i pias-

margiel środ- i piaskowiec

= ^Nil

kowiee lamar-

E-<

~ ~

środ- (część) i kowy lamarkowy ^środkowy kowy

kowy piaskowiec ^~.!:i

lamarkowy

....

3. ^Odrębny, ale w profilu pionowym ^stały typ wykształcenia facjal- nego oraz przejście sedymentacyjne na granicy z marglem lamarkowym vi spągu i marglem koniaku w stropie sprawiają, że najprościej jest uznać

przynależność niższego kompleksu do górnego turonu. Przemawia rza

tym również występowanie gatunku Inoceramus inconstans i brak prze- wodnich forin koniaku.

, 4. Odmienne warunki sedymentacji, inna litologia osadu i fauna.

w której stwierdzono gatunki nieznane dotychczas z warstw starszych od koniaku, przemawiają 'za koniackim wiekiem wyższego kompleksru. Dużej

wagi "zdarzeniem" rozpoczynającym koniak jest poziom mal'glu ilasto-

krzemionkowego. , , ,

5. Wyższy kompleI,a; leży bezpośrednio poniżeJ piaskowca idzikow- skiego. W piaskowcu idzikowskim F. Sturm (1901) znalazł Inoceramus , in'Volutus. Moje obserwacje w pewnej mierze potwierdzają W!Iliósek,' ^że

Problem górnego turonu w k.Tedzie dolnośląskiej 121 zgodnie z aktualnym podziałem koniaku na strefy faunistyczne (O. Seitz, 1956) można zaliczyć wyższy kompleks do strefy z Inoceramus koeneni, a piaskowiec idzikowski do strefy z l.invoZutus. Takie rozwiązanie za- . gadnienia me jest natomiast zgOdne ż poglądem W. Petraschecka (1933),

gdyż na zbadanym obszarze właśnie W wyższym kompleksie pojawia się między !innymi również gatunek I. schloenbachi (B

o

h m; tabl. II).

PodalIUi próba uzasadnienia lIlOWego podziału, ujęta w pięciu pUIlktach.

nie jest wolna Od zastrzeżeń. Brak bowiem dokładniejszego palentolo- gicznego udokumentowania górnego· turonu. Nie znaleziono Inoceramus koeneni w ob:rębie strefy, dla której ta forma jest charakterystyczna, ale w spągu piaSkowca idzikowskiego. Na Dolnym Sląsku górn.y turon jest

litologiCZIlO"StraJtygraficzną jednostką (formacją autorów anglosaskich), strefa zaś z Inoceramus schloenbachi mieści się w granicach stref z Inoce- ramus koeneni, w Saksonii natomiast - górny turon dzieli się na dwie genetyczne jednostki, kolejne zaś następstwo strefy z Inoceramus schloenbachi i strefy z Inoceramus koeneni jest ogólnie uznawane.

Na zakończenie pragnę nadmienić, że wykonane obserwacje nie wska-

zują, aby na badanym obszarze strefy faunistyczne były niezależne od facji. Informują nas one o dużympodobie'ństwie między facjalnym wy-

kształceniem kredy dolnośląskiej a czechosło,wackiej.

Dolnośląska Stacja I. G.

Wygłoszono 7 kwietnia 1959 r .

•

PISMJENNlCTWO

PETRASCHECK W.(1933) ~ Der bOhmische Ańt~il der Mittelslideten und sei~

Vorland. Mitt. geol. Ges. in Wien, 24. Wien.

HADWAl.'ilSKA Z. (1959a) -

o

wieku tzw. "il6w(' idzilkowskich (w druku).

RADWAl.'ilSKA Z. (1959b) - Fauna spągowych warstW koniaku z Wi1kanowa (Dol- ny SląSlk:), (w druku).

RADW

AASKI

S. (1957) - zag~dnien.ie ^{kredy lila}

obsz84"ze

Zielni Klod7lkliej. PrZe- wodnik do XXX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Ziemi

Kłodzkiej, p. 136-143. Wrocław.

RODEK. (1935) - Flexuren im Gebirgsbau Schlesiens. Zs. deutsch. geol. Ges., 81,

p. 719-729. Berlin. .

RODE K. (1936) - Die Schichtenfolge der Kreide im Neissegrabe~. Zbl.· Miner tB], p. 10g...;.U8. Stuttgart~

SEITZ O. (a.915~) - Vorschlag zur Anpassung der deutschen an die internationale Gliederung der Oberkreide. Zs. delitsch; geot Ges., 104, [I]. Hannover.

STURM ]'. (1901) ....:.. Der Sandsteiri von Kieslingswalde in der Grafśchaft Glatz und seine Faunil: Jb. preuss. gro!. L.-A. 1000; p. ~. Berlin. .

122 ^{Zo:(ia ;Ra4wańska, '}

3011mR PA,lJ;BAHbCKA

nPOBJIEMA BEPXHErO TYPOHA ~IpKHECHn:1!:3CKOrO MEJIA

CO,ll;ep:m:a,HHe

PaCCMaTPJ1IBałOTCH Bonpqchl, BepXHerQ TYPOHa B MeJIOBhlX OTJIo:ai:emmx Bna,Zl;JiffibI fuICChl (HH:m:H.iUI C:~fJIe3JifR). 'BepXHJif:lł TypoH(30Ha C Cardiaster planus) Bhl,ZI;eJl(~H TaM KaK OT~JIbHaH JIJifTO-CTpaTm'Paą>WłeCKaR e,D;~a (<PopMaqHR). TepM'JifH "H,ZI;3H- KOBCKJife MepreJIH" (Kieslingswalder Tone~ OTH'OCHTCR TOJIbiro K CJIOHM HmKHel'O KOHhRKa (,ZI;O 30HhI C Inoceramus koeneni), a H,ZI;3HKOBCKH:lł necqaHHK (.l{ieslings- wa1.der Sandstein) OTHeceH K Cpe,ll;HeMy KOHbRKy ~o 30HhJ c Inoceramus involutus). TaKoe CTpaTm'paą>IDreOKoe paC'ł:JifCJIeHHe BepxHero MeJIa BO Bna~e' HhlCChl COOT- BeTCTByeT nO,Zl;pa3,Z1;eJIeHJfiO O. 3e:lłqa (O. oSeitz, 1956), HO HeCOOTBeTCTByer npHMe- HReMOMY B HHJKHeH DfJIe3HH ,ZI;eJIeHJifIO B. llerpameKa (1933).

Zofia RADWAl'~SKA

TBE ;PROBLEM OF THE UI"IPIER T.UilWNMN IN TBE LOWGR SILESIAN O&ETACEOUS

Summary

Palaeontological investigations carried out along six sections of the Cretaceous of the Nysa trough made it possibłeto formulate the following concłusions.

The Idzików marł may vertically be divided into two compłexes of strata. The

łower, ~omplex iS,t!pper TuroniiUl, (zone with Cardiasfer p~n~~. r.be,higher complex to which the authar limited the term "I92;ików IIlM'ł",,:is Lawer Coniacialll (7JQIlle with Inoceramus koeneni). The Idzików sandstone laid down on top of the Idzików marł, be10ngs to the Midd1e Coniacian (zone with Inóceramus involutus). In the author'3 nove1 scheme; the Idzikówmarl comprises the rock. series of identical deve10pment of facies as well as the enrvilroinment in wru.ch thi~,

,senes

was ·farmed. The Upper Turonian complex (thickness ab,out 125 m.) consists altemately of layers of clayey- sandy marł and c1ayey marł; in the łatter we observe, at times, beds of sandy limestone.' . The typic8ny deve10ped Idzików marł (Of about '100 m. thickness) is deposited in distinct sedimentation cyc1es consisting of beds of sandstone clayey- sandy marł and' Clayey marł. At 'the termination of many of the cycłes there deve10ped fissures caused by loss of moisture (muderaeks). ,At the' hottom of the Idzików mar! there occurs a horizon of 5-to, 10 m. thi(!kness, bui,lt of c1ayey-siliceous marł. This łatter marł is the facia! correspondent .of the ~o-ąalled' "zvonive opuki iIIlocera.move" of the Bohemian Crebaceaus. Akmg thebaJSe of tll'is hori!zon there extends, ih the Nysa. ti'oUgh, the lower bou:nda!ry of the CondaciaJn.·

It seems justified to assign the lower eomplex to the Upper Turonian, in view ofits peculiar, yet ' - in its verticałsection -:-, uniform type of devełopment, and of its sedimentary transition at both its boundaries ,- into lamarcJd marł at the

Streszczenie 123

lower and into Coniacian marł at the upper boundary. This viewpoint seems to be confirmed too by the occurrence of species . Inoce1'amus inconstans, and the absence of Coniacian index foI"mS.

The appurtenance of the Idzików marł to the Coniacian is corroborated by its divergent conditions ot sedimentation and its different development of this deposit, but principally too by its fauna of Ammonites and Inocerams; among these, the following specles have been observed: Peroniceras w€stphalicum (S t r o m b.), GauthiericeraB bajuvaricum (R e d t e n b.), Placenticeras orbignyanum (G e i n.), Barroisiceras boisseZZieri G r o s s., Scaphites kieslingswaldensis L a n g. et G

r

u n d., Inoceramus kleini M fi 11., I. alatus G o l d f., I. hoeppeni li e i in Z, I. circula.,.is S c h l (i t., I. haenleini M ii 11., l. andersoni E t h., l. protractus S c u p.

The stratigraphy of the Upper Turonian and the Coniaclan in the Nysa trough, as subrnitted above, agrees wiJth tlle d[vision proposed by O. Sei.tI;z (1956); on the other hand, it disagrees with the division heretofore applied in Lower Silesia,suggested by W. Petrascheck (:1003).

TABLICA I

a. Peroniceras westphalicum (S t r o m b.) Domaszk6w (wielk. nat.) , b. Micraster lorioli N o v. Roztoki' By,s1;rzyckie (wielk. nat.)

c. Micraster lonoli N o v. Roztoki Bystrzyclrie (wielk. nat.)

d. HemiasteT regulusanus d'Q r b. Roztoki Bystrzyckie (wielk. nat.).

e. Barroisiceras boissellieri G r o s s. Piekiclk.o (wielk. nat.) f. lnoceramus kleini M ij II. Roztoki Bystrzyckie (wiek. nat.)

Kwart. Geol., nr 1, 1960 r. TABLICA I

b a

d

c

e

Zofia RADWAŃSKA - Problem gómego turonu w kredzie dc,)nośląskiej

TABLICA II

Inoceramus schloenbachiB 6 h m. Różanka (wielk. nat.,

Kwart. Geol., nr l, 1960 r. TABLICA II

·1

Zofia RADW AŃSKA - Problem górnego turonu w kredzie dolnośląskiej

TABLICA [II Inoceram'IJs haenleini M li 11. Nagolizice (wielk. nat.)

Kwart. Geol., nr l, 1960 r. TABLlCA III

Zofia RADW AŃSKA - Problem górnego turonu w kredzie dolnośląskiej

TABLICA tv

lnoceramus circularis S c h l li t~ Wilkanćw (1/2 wielko nat.)

Kv.art. Geol., nr 1, 1960 r. TABLICA IV

Zofia RADWAŃSKA - Problem górnego turonu w kredzie dOlnośląskiej

tABLICA V lnoceramus koeneni M U ) l. Idzik6w (wielk. nat.)

Kwart. Geol., nr 1, 1960 r. TABLICA V

Zofia RADWAI~SKA - Problem górnego turonu w kredzie dolnośląskiej