Józef Stala, Elżbieta Osewska
Rodzina wspólnotą służebnej miłości
w świetle polskich programów i
materiałów katechetycznych dla
szkół ponadgimnazjalnych po II
Soborze Watykańskim
Studia nad Rodziną 10/1-2 (18-19), 93-103
Studia nad Rodziną UKSW 2006 R. 10 nr 1-2(18-19) ks. Józef STALA, E lżbieta OSEW SKA
RODZINA WSPÓLNOTĄ SŁUŻEBNEJ MIŁOŚCI W ŚWIETLE POLSKICH PROGRAMÓW I MATERIAŁÓW KATECHETYCZNYCH DLA SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
PO II SOBORZE WATYKAŃSKIM
R odzina w ypełnia zadanie trw ania w służbie człowiekowi, do czego za chęcał Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej Familiaris consortio (por. n. 64). We w spólnocie rodzinnej m ałżonkow ie wobec samych siebie pełnią posługę apostolską, dają sobie świadectwo wiary, towarzyszą we w zajem nym uśw ięceniu (por. D A 11; KK 11). Jest to możliwe dzięki wzajemnej harm onii, wynikającej z kom unii osób, miłości i żywej wiary. W tym k o n tek ście pierwszym zadaniem katechezy „jest w ierne przeżywanie rzeczywisto ści kom unii w ciągłym działaniu na rzecz rozwijania prawdziwej wspólnoty osób” (FC 18; por. F C 21, K D K 52).
R odzina chrześcijańska jest pow ołana do tego, by doświadczyła nowej i szczególnej kom unii, k tóra wzm acnia i doskonali kom unię naturalną i ludzką. Wszyscy członkowie rodziny, każdy według w łasnego daru, m ają łaskę, ale i odpow iedzialny obow iązek budow ania dzień p o dniu kom unii osób, tw orząc z rodziny szkołę „bogatszego człowieczeństwa” (K D K 52). D okonuje się to poprzez m iłość i posługę w obec dzieci, w obec chorych i starszych, poprzez w zajem ną codzienną służbę wszystkich członków ro dziny, poprzez dzielenie się dobram i, radościam i i cierpieniam i. Podstaw o wym czynnikiem w budow aniu takiej kom unii je st wym iana wychowawcza m iędzy rodzicam i i dziećmi, w której każdy daje i otrzym uje. To zadanie wy chowawcze, jakie stoi przed wszystkimi członkam i rodziny, a przede wszystkim przed rodzicam i, będzie skuteczne tylko wtedy, jeśli będą oni wykonywać swoją niezbywalną w ładzę jako prawdziwą i właściwą służbę, czyli posługę podporządkow aną d o b ru ludzkiem u i chrześcijańskiem u wszystkich członków wspólnoty rodzinnej. Pełna kom unia m ałżeńska i ro dzinna m oże być zachow ana i doskonalona tylko w dobrze rozum ianym d u chu ofiary (por. F C 21; H V 20; H V 30; K P R 2; P H 7; P H 13).
D latego wydaje się słusznym w niniejszym artykule zaprezentow anie ro dziny jak o w spólnoty trwającej w służebnej miłości, co zostało odczytane w polskich program ach i m ateriałach katechetycznych p o Soborze Waty kańskim II. Z ostanie to uczynione najpierw przez w skazanie na ważność
form acji rodziny jako wspólnoty, bowiem kom unia m ałżonków daje począ te k kom unii rodzinnej, w której należy budow ać dojrzałą w spólnotę m iło ści. W drugiej części zostaną przeanalizow ane polskie program y i m a te ria ły katechetyczne opracow ane p o II Soborze W atykańskim - przed 2001 ro kiem i później, czyli po pow staniu w Polsce nowych dokum entów , p ro g ra m ów i m ateriałów katechetycznych.
1. Ważność formacji wspólnoty rodzinnej
K ształtow anie dojrzałej w iary rodziców łączy się ściśle z form acją w spólnoty rodzinnej, gdyż w raz z rozw ojem osobowym człow ieka p o stę pu je jego proces przystosow ania do życia we w spólnocie: najpierw m a ł żeńskiej, a n astęp n ie rodzinnej. Człow iek bow iem jak o isto ta społeczna najpełniej w zrasta i realizuje się w łaśnie p o śró d innych ludzi, we w spólno cie. N ajw ażniejszą dla rozw oju i form acji człow ieka w spólnotą je st oczy wiście rodzina - „K ościół dom ow y” (por. F C 21; F C 49; K D K 48; L d R 3). W świecie człow ieka nie m a innej p o d o b n ej do rodziny instytucji, ze w zględu n a bogactw o więzi, wzajem nych o dniesień i ich szczególnego znaczenia, klim atu em ocjonalnego dostrzegalnego głównie w przeżyw a n iu ważnych w ydarzeń w życiu człowieka. Człow iek w ielom a swoimi fu n k cjam i w łączony je st w losy w łasnej rodziny. R odzina wyznacza aspiracje i d ążenia człow ieka, określa wzory i w artości, do których należy dążyć. N iestety, w iększość sytuacji, k tó re są po strzeg a n e ja k o zjawiska n iep o żą d an e lub szkodliwe społecznie, m a swoje źródło w wadliwym funkcjono w aniu rodziny, w jej kryzysach i zagrożeniach1. D orosły, rodzic, chrześci jan in m ając tego św iadom ość je st wezwany i zaproszony do tego, aby w spólnotę rodzinną, dla d o b ra członków , ja k i całego społeczeństw a, czy nić coraz bardziej d o sk o n ałą - świętą, n a w zór Rodziny z N azaretu . Aby p o p rzez w zajem ną m iłość, b ęd ącą fu n d am e n tem tej w spólnoty, oraz sza cu n ek i codzienną służbę jednych dla drugich, staw ała się o n a praw dziw ą „szkołą bogatszego człow ieczeństw a” (por. F C 21; K D K 52). K om unia m ałżonków je st początkiem kom unii rodzinnej.
Ojciec Święty Jan Paweł II w Liście do Rodzin w rozdziale poświęconym przym ierzu m ałżeńskiem u dokonał rozróżnienia i wyjaśnienia dwóch p o jęć: „kom unia” i „w spólnota”, podkreślając, że są on e sobie bliskie, ale nie są tożsam e. „K om unia dotyczy relacji międzyosobowej pom iędzy «ja» i «ty», w spólnota n atom iast zdaje się te n układ przekraczać w kierunku «społeczności», w kierunku jakiegoś my” (n. 7). K om unia m ałżonków daje
1 Por. T Pilch, Człowiek dorosły w scenariuszu życia rodzinnego, w: Wprowadzenie do an- dragogiki, red. T Wujek, Warszawa 1996, s. 109-121.
początek kom unii rodzinnej (wspólnocie rodzinnej), ale dopiero gdy m i łość m ałżeńska je st dopełniona zrodzeniem potom stw a. K om unijna je d ność rodziców znajduje swe dopełnienie w dzieciach (por. L d R 7). W spól notowy ch arak ter rodzina czerpie zatem z podstawowej kom unii m ałżon ków. „Jedność dwojga trw a w dzieciach: «czy chcecie z m iłością przyjąć i po katolicku wychować potom stw o, którym Bóg was obdarzy?» - pyta cele brans w m om encie ślubu” (L dR 8). Jedność dwojga m ałżonków nie zam y ka ich, ale otw iera n a nowe życie i nową osobę2.
M iłość m ężczyzny i kobiety, ale i B oża m iłość stanow ią fu n d am en t tej kom unii m ałżeńskiej, k tó ra w inna być budow ana „w praw dzie i m iłości” (K D K 24). P raw da i m iłość otw ierają człow ieka n a B oga oraz na d ru g ie go człowieka, udzielając dyspozycji do życia w kom unii. M ężczyzna i k o b ieta są predysponow ani do u kształtow ania „kom unii o só b ”, bow iem to odpow iada ich osobow ej godności. Ich ko m unia p o siad a w ym iar duchowy i cielesny, gdyż obydw oje stają się „jednym ciałem ” (R dz 2,24). D zięki praw dzie i m iłości k o m unia ta p o siad a dojrzałość właściwą ludzkim o so bom 3. P oprzez sak ram en t m ałżeństw a Bóg prow adzi do doskonałości człow ieka, jak o k o b ietę i m ężczyznę (por. F C 19). M ałżonkow ie św iado m i istoty tego związku i zadań, jak ie z niego wynikają, m ając na uw adze d o b ro zarów no w łasne, ja k i swoich dzieci, pow inni p o d jąć tru d form acji chrześcijańskiej. Już w m om encie chrztu dzieci widać, ja k b ard z o d o jrz a łość religijna rodziców będ zie kształtow ać w iarę ich dzieci, otrzym ują oni bow iem sak ram en t ch rztu w łaśnie w w ierze rodziców , m ocą w iary ro d zi ców ro d zą się do życia w w ierze4.
2. Budowanie dojrzałej wspólnoty m iłości w rodzinie
R odzina chrześcijańska je st społecznością zbawiania, bowiem uświęca ją obecność Jezusa, który uczestniczy w całym jej życiu. K atecheza w rodzinie buduje w spólnotę i kształtuje w jej członkach postaw ę odpowiedzialności, solidarności i m iłości5. Rów nocześnie katecheza rodzinna włącza w szersze relacje społeczne, w życie ekonom iczne i polityczne, w kulturę (por. ChL 40). Rodzice otrzym ując w sakram encie m ałżeństw a specjalne łaski „świadczą i [...] przekazują w artości tak ludzkie, ja k i religijne [...], wraz z pierwszymi gestam i m iłości uczą się także otw arcia w obec innych i odkry
2 Por. M. Ozorowski, Komunia rodzinna, w: Słownik małżeństwa i rodziny, red. E. Ozo rowski, Warszawa - Łomianki 1999, s. 199.
3 Por. LdR 7; por. M. Ozorowski, Komunia rodzinna, dz. cyt., s. 199. 4 Por. R. Niparko, Katecheza dorosłych. Zarys teorii, Poznań 1987, s. 112. 5 Por. W. Bołoz, Promocja osoby w rodzinie, Warszawa 1998, s. 77-79.
w ają w darze z sam ego siebie sens ludzkiego życia” (C hL 62)6. Z e względu na pow ołanie rodzin do życia w świecie należy się im prawdziwa form acja, podtrzym ująca tę obecność w życiu zawodowym, kulturalnym , społecznym, ekonom icznym i politycznym7. Z adaniem katechezy rodzinnej je st również w zm acnianie dośw iadczeń religijnych rodziny8.
W rodzinie katecheza n ab iera ch arak teru zwyczajnego życia chrześci jańskiego, w yrasta ze wzajemnych relacji międzyosobowych, w zajem nej wymiany w artości, świadectwa wiary i je st wrażliwa na istnienie poszczegól nych etapów rozw oju osobow ego (por. F C 37; D O K 255). Istniejąc w e w nątrz rodziny, wytwarza atm osferę autentycznego życia Ew angelią, m iło ścią, zaufaniem , odpow iedzialnością9. R odzina jak o „Kościół dom owy” wy chowuje, uczy modlitwy, uczestniczy w liturgii, udziela przew odnictw a d u chowego, działa przez przykład, p rzepaja życie duchem Ew angelii i uczy służby innym. Z tego pow odu aktywność K ościoła pow inna oprzeć się na tym dążeniu, aby nieustannie pogłębiać świadomość, że rodzina je st „K o ściołem dom owym ” i w jej łonie człowiek m oże się w pełn i rozwinąć. Z te go też względu należy dbać o to, aby katecheza rodziców była stałą troską Kościołów lokalnych, a nie tylko okazjonalnym zdarzeniem . Należy też sta rać się wzmocnić u rodziców zmysł religijny, pom óc odkryć im ich funda m en t podstaw ow ego posłannictw a chrześcijańskiego, tworzyć w arunki dla w yrażania w łasnego zdania i proszenia innych o pom oc10. C hodzi więc o p o daw anie odpow iedniej motywacji, skłaniającej rodziców do uczestnictwa w katechezie, aby chcieli i m ogli podejm ow ać form ację p o trzeb n ą im do rozw oju osobistego i ich rodziny11.
3. Programy i materiały katechetyczne opracowane przed 2001 rokiem
Pow iązanie m iłości ze służebnym jej charak terem pojaw iło się w „R a mowym program ie katechizacji” kilkakrotnie. Autorzy zwrócili uwagę, że Kościół wciąż nieustannie starać się m usi o ulżenie ludzkiej niedoli, o p o m oc dla najbardziej pokrzywdzonych, słabych i cierpiących12. Przypom nie 6 Por. FC 39; por. J. Stala, Rola katechezy dorosłych w formacji katechetycznej rodziców, w: Katecheza dorosłych we wspólnocie Kościoła, red. K. Misiaszek, Warszawa 2002, s. 165.
7 Por. ChL 15; por. R. Niparko, Katecheza dorosłych. Zarys teorii, dz. cyt., s. 111. 8 Por. M. Majewski, Pedagogiczno-dydaktyczne wartości katechezy integralnej, Kraków 1995, s. 37. M. Majewski akcentuje, że w rodzinie istota katechezy sprowadza się do przekazu doświadczenia religijnego za pomocą świadectwa.
9 Por. J. Stala, Przedmiot i forma katechezy rodzinnej, „Katecheta” 1999, nr 4, s. 11. 10 Por. J. Stala, Rola katechezy dorosłych w formacji katechetycznej rodziców, w: Kateche za dorosłych we wspólnocie Kościoła, dz. cyt., s. 167.
11 Por. tamże, s. 167.
li, że Chrystus po to zostawił światu swój Kościół, aby służył on ludziom, aby realizow ał tę służbę przez świadectwo m iłości13.
Podobnie, ja k w wielu innych kwestiach, w idać w „Ram owym program ie katechizacji” przede wszystkim koncentrację na diagnozie pojawiających się problem ów , n a przykład: zanik więzi rodzinnej, konieczność dobrego przygotow ania do m ałżeństw a i rodziny, poważny kryzys instytucji m ałżeń skiej, dążenie do dobrobytu14. Je d n ak nie znajdziem y tutaj recepty na ro z w iązanie tych problem ów . W świecie, w którym człowiek kategorię służby rozum ie jedynie w aspekcie negatywnym, jest czymś koniecznym p rzekaza nie praw dy o służebnym charakterze prawdziwej ludzkiej miłości. Bez tej postawy służby tru d n o wyobrazić sobie prawdziwą i trw ałą więź m ałżeńską. Czymś niezwykle trudnym pozostaje oczywiście kwestia odpow iedniego ukazania istoty postawy służebnej, pojawiającej się w chrześcijańskiej k o n cepcji miłości. N ie m a o na nic w spólnego z poniżaniem drugiego człowie ka, panow aniem n ad nim, ale jest otw arciem na świat ludzkich problem ów i jedyną drogą do przezwyciężania ludzkiego egoizm u15.
A utorzy szczegółowych program ów katechetycznych, choć nie w yekspo nowali tutaj m iłości m ałżeńskiej, to starali się je d n a k podkreślać, że miłość traktow ana w kategoriach postawy służebnej pow inna stać się fu n d am en tem działań współczesnego Kościoła16. A utorzy wersji poznańskiej p ro g ra m u szczegółowego zauważyli, że w spółcześni chrześcijanie m uszą zwrócić szczególną uwagę na konieczność daw ania świadectwa w ierze w łaśnie p o przez służbę drugiem u człowiekowi17. Podkreślili też, że zarów no w ram ach życia rodzinnego, ja k iw ram ach pow ołania zakonnego bezinteresow ne o d danie się na służbę Bogu i człowiekowi je st koniecznym elem entem dojrza
13 Por. tamże. 14 Por. tamże, s. 23 i 25.
15 Por. FC 21; HV 20; HV 30; KPR 2; PH 7; PH 13; KDK 47-49; Słownik małżeństwa i ro dziny, dz. cyt., s. 262-263; A. Sarmiento, Małżeństwo chrześcijańskie. Podręcznik teologii mał żeństwa i rodziny, Kraków 2002, s. 54-58; C. Rychlicki, Sakramentalny charakter przymierza małżeńskiego, Płock 1997, s. 333-341; P. Petryk, Ku wspólnocie życia i miłości, Lublin 1998, s. 132-134; A. M. Triacca, Sakramentalne podstawy egzystencji i rozwoju rodziny, w: Rodzina na przełomie wieków, red. K. Majdański, Łomianki 2000, s. 92-95; F. Adamski, Edukacja, ro dzina, kultura. Studia z pedagogiki społecznej, Kraków 1999, s. 61-64; W. Bołoz, Promocja osoby w rodzinie, Warszawa 1998, s. 71-72; J. Grześkowiak, Centralne idee teologii małżeń stwa, w: Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teologii, red. A. L. Sza frański, Lublin 1985, s. 26-27; E. Budzyńska, Rodzina środowiskiem wychowania prospołecz nego, w: Rodzina: źródło życia i szkoła miłości, red. D. Kornas-Biela, Lublin 2000, s. 253-265; D. Opozda, Integracja rodziny a wiedza o małżeństwie u młodzieży, Lublin 2001, s. 22-24.
16 Por. Szczegółowy program katechizacji w zakresie szkoły średniej (dla klas I-IV) - wer sja pierwsza - „poznańska”, w: Materiały pomocnicze do nauczania religii. Szkoła średnia, Wrocław 1991, s. 25.
lej realizacji drogi m iłości18. Jeszcze pełniej kwestię m iłości jako służby uwypuklili autorzy wersji krakowskiej p ro g ram u szczegółowego. N ie tylko przypom nieli, że zarów no w życiu m ałżeńskim , ja k iw życiu zakonnym p o trzebna je st postaw a służby i w yrzeczenia19, ale zwrócili również uwagę w odrębnej jednostce katechetycznej, że rodzina je st w łaśnie takim m iej scem, gdzie tę służbę podjąć m ożna najpełniej. Podkreślili p rzede wszyst kim, że wybór życia rodzinnego je st podjęciem służby Bogu, Kościołowi, społeczeństw u, członkom rodziny20, a szczęście w życiu m ałżeńskim uzależ nione je st od obecności w m ałżeńskiej m iłości elem entu służby21. Podkreśli li też, że bardzo częstym pow odem kryzysów m ałżeńskich je st egoizm, wy kluczający postaw ę służby22. Z agrożenia te dostrzegli również autorzy w er sji program u szczegółowego ks. J. C harytańskiego. S tarali się oni ukazać główne aspekty służebnego ch arak teru m iłości m ałżeńskiej w specjalnej jednostce katechetycznej23.
W cyklu podręczników ks. M. M ajewskiego zagadnienie służebnego ch arak teru m iłości m ałżeńskiej i rodzinnej pojaw iło się przy okazji je d n o stek katechetycznych zwracających uwagę na wyjątkowy ch arak ter miłości łączącej m ałżonków . A utorzy zwrócili uwagę, że takiego właśnie służebne go ch arak teru małżeńskiej m iłości dom aga się w chrześcijańskim jej ujęciu rozum ienie rodziny jako dom ow ego Kościoła - czyli instytucji powołanej do służby człowiekowi24, zachow anie w ierności Bogu i człowiekowi w co dziennym życiu m ałżeńskim i rodzinnym 25, ja k również troska o odpow ie dzialne rodzicielstwo26, o wychowanie religijne dziecka27 i przeciw działanie konfliktom pojawiającym się we w spólnocie rodzinnej28. Ks. H. Łuczak nie uwzględnił w praw dzie w swoich podręcznikach katechetycznych odrębnej jednostki katechetycznej poświęconej służebnem u charakterow i miłości m ałżeńskiej, nie oznacza to jednak, iż ta kwestia w ogóle się nie pojawiła.
18 Por. tamże, s. 41.
19 Por. Szczegółowy program nauczania i wychowania religijnego przez katechizację dla li ceum i technikum - wersja druga - „krakowska”, w: Materiały pomocnicze do nauczania reli gii. Szkoła średnia, Wrocław 1991, s. 63.
20 Por. tamże, s. 63. 21 Por. tamże, s. 64. 22 Por. tamże.
23 Por. Program szczegółowy według serii podręczników „Spotkania z Bogiem” dla czte rech klas liceum ogólnokształcących, red. J. Charytański, b. r. m., s. 17.
24 Por. Świadectwo chrześcijańskie. Materiały katechetyczne pod redakcją M. Majewskie go, t. 3, Warszawa 1990, n. 12.
25 Por. tamże, n. 13. 26 Por. tamże, n. 16. 27 Por. tamże, n. 18. 28 Por. tamże, n. 20.
Zw rócił on uwagę, że taki w łaśnie c h arak ter m iłości m ałżeńskiej staje się niejako konsekw encją sakram entalnego jej charakteru29. Podkreślił także, że bez postawy służby czymś zupełnie niezrozum iałym stałyby się takie określenia m ałżeństw a, jak: przym ierze - podkreślające zachodzącą m ię dzy dwojgiem ludzi relację ścisłych więzi30, domowy Kościół - przypom ina jące eklezjalny c h arak ter więzi m ałżeńskiej31. Zauważył, że bez takiej w ła śnie służebnej m iłości czymś zupełnie niemożliwym stałoby się prawdziwie odpow iedzialne rodzicielstw o32, czy troska o każde pojaw iające się w rodzi nie życie33. A utorzy m ateriałów powstałych p o d redakcją ks. J. Szpeta p o przestali jedynie na zw róceniu uwagi na to, iż chrześcijańskie rodzicielstwo jest p rzede wszystkim realizacją służby człowiekowi, opartej n a m iłości34. Przy okazji innych jed n o stek katechetycznych pojaw iła się także wzmianka, że takiego służebnego ch arak teru m iłości m ałżeńskiej dom aga się jej sakra- m entalność35, ja k również troska o w ierność Bogu i człowiekowi w codzien nym życiu w spólnoty m ałżeńskiej i rodzinnej36. Zw rócili też uwagę na to, że tego wym iaru służby nie m ożna dostrzec w m iłości pozam ałżeńskiej37. M i łość prawdziwa w odróżnieniu od miłości pozornej jest m iłością służebną38. M ów iąc o w ychow aniu do służebnej m iłości trzeb a p rzed e wszystkim zauważyć, że w ielu m łodych ludzi m a dziś pow ażne problem y z do strzeże niem w m iłości elem e n tu służby39. W spółczesny człow iek nie chce służyć, a m iłość w iąże często tylko z przyjem nością40. D lateg o autorzy k atec h i
29 Por. H. Łuczak, Wspólnota zbawienia, t. 2, Wroclaw 1986, n. 17. 30 Por. H. Łuczak, Świadectwo chrześcijańskie, t. 3, Warszawa 1990, n. 11. 31 Por. tamże, n. 12.
32 Por. tamże, n. 16. 33 Por. tamże, n. 17.
34 Por. Żyć prawdą. Chrześcijanin wobec współczesności. Materiały katechetyczne pod re dakcją J. Szpeta, cz. 4, Poznań 1998, n. 22.
35 Por. tamże, n. 17. 36 Por. tamże, n. 20. 37 Por. tamże, n. 21. 38 Por. tamże, n. 15.
39 Nawet badania empiryczne uwidaczniają przecież wielką przypadkowość, jeśli chodzi o zainicjowanie życia i wielkie rozstrzelenie uczuć na przykład w stosunku do „ciąży” („ciąża” to również jedno z pojęć, które należałoby usunąć z naszego słownika - sugeruje bowiem „cię żar” i jest oznacznikiem postawy przeciw dziecku). Por. H. Łuczak, Spełnienie obietnicy, t. 5, Warszawa 1990, s. 56; K. Ziemiec, Postawy matek wobec dziecka nienarodzonego, Lublin 1993 (mps); J. Wilk, Pedagogika rodziny. Zagadnienia wybrane, Lublin 2002, s. 146-147; J 13,12-15.
40 Por. Spotkania z Bogiem, cz. 4, Spotkania z Bogiem w świecie. Materiały katechetyczne dla ucznia IV klasy szkól ponadpodstawowych, red. J. Charytański, R. Murawski, A. Splawski, Kraków 1995, s. 117; Katechezy na klasę czwartą. Częstochowa 1972, s. 28; Chrześcijanin w świecie współczesnym. Materiały do katechez na IV rok nauczania młodzieży. Wybór i przy gotowanie K. Bukowski, Kraków 1971, s. 110-111.
zmów przypom nieli obszernie o tym, że nie m a m ałżeństw a i rodziny bez służebnej m iłości41, a postaw y służby dom agają się zwłaszcza zadania ro dzicielskie m ałżonków 42. K om unia osób, jak ą tworzy rodzina ja k o w spól n o ta życia i m iłości je st szczególnym darem , jak i m oże o n a w nieść w życie w spółczesnego św iata i K ościoła, je st źródłem w ielkiej nadziei w obliczu społeczeństw zagrożonych d ep ersonalizacją i jej skutkam i: alkoholi zm em , n ark o m an ią czy brutalizacją życia43. A utorzy podręczników k a te chetycznych do szkół ponadpodstaw ow ych pośw ięcili dosyć dużo m iejsca co dziennem u życiu rodzinnej w spólnoty, w której każdy człow iek pojaw ia się w swej jedyności i niepow tarzalności jak o isto ta dom agająca się jej przyjęcia w kateg o rii b ezinteresow nego d a ru 44. R odzina otrzym uje b o 41 Por. Świadectwo chrześcijańskie. Materiały katechetyczne pod redakcją M. Majew skiego, t. 3, dz. cyt., s. 115; Ku chrześcijańskiemu życiu w małżeństwie i rodzinie. Katechezy dla młodzieży, Kraków 1986, s. 111; H. Łuczak, Spełnienie obietnicy, t. 5, Warszawa 1990, s. 56; Spotkania z Bogiem, cz. 4, Spotkania z Bogiem w świecie. Materiały katechetyczne dla ucznia IV klasy szkół ponadpodstawowych, dz. cyt., s. 115; H. Łuczak, Świadectwo chrześci jańskie, dz. cyt., s. 82; Chrześcijanin w świecie współczesnym. Materiały do katechez na IV rok nauczania młodzieży, dz. cyt., s. 20-23; S. Sławiński, Ślubuję ci miłość, Warszawa 1986, s. 50.
42 Rodzina musi otoczyć życie miłością. Spełnienie tego postulatu wymaga jednak, aby przestrzeń życia rodzinnego wypełnić służbą i odpowiedzialnością. Najważniejszym powoła niem małżeństwa jest przyjmowanie i darowanie życia przez miłość. Miłość małżeńska nie jest tylko stanem zakochania się, ale długotrwałą, wzajemną służbą. Życie człowieka jest nieroze rwalnie związane z rodziną, „wspólnotą życia i miłości”. Por. Świadectwo chrześcijańskie. Ma teriały katechetyczne pod redakcją M. Majewskiego, dz. cyt., s. 147 i 160; Spotkanie człowie ka z Bogiem w Chrystusie. Materiały katechetyczne pod redakcją M. Majewskiego, Lublin 1984, s. 142; H. Łuczak, Świadectwo chrześcijańskie, dz. cyt., s. 85-86 i 123; Spotkania z Bo giem, cz. 4, Spotkania z Bogiem w świecie. Materiały katechetyczne dla ucznia IV klasy szkól ponadpodstawowych, dz. cyt., s. 115-117; J. Tischner, H. Łuczak, Jak żyć? Materiały pomoc nicze do katechizacji młodzieży klasy IV szkoły średniej, Płock 1985, s. 119 i 125; J. Wilk, Pe dagogika rodziny. Zagadnienia wybrane, dz. cyt., s. 149-150; J. Bajda, Konsekracja ciała w aspekcie powołania osoby, w: Jan Pawel II. Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. O Jana Paw ia II teologii ciała, red. T. Styczeń, Lublin 1981, s. 198; B. Kołodziej, Rola rodziny w kształto waniu postawy wobec życia jako fundamentalnej wartości, w: Rodzina: źródło życia i szkoła miłości, red. D. Kornas-Biela, Lublin 2000, s. 233.
43 Por. Żyć prawdą. Chrześcijanin wobec współczesności, dz. cyt., s. 201-224; Spotkania z Bogiem, cz. 4, Spotkania z Bogiem w świecie. Materiały katechetyczne dla ucznia IV klasy szkól ponadpodstawowych, dz. cyt., s. 147; FC 43; J. Tarnowski, Katecheza w rodzinie: obawy i nadzieje, „Katecheta” 1981, nr 6, s. 255.
44 Należy tu wymienić przede wszystkim następujące katechizmy: H. Łuczak, Świadectwo chrześcijańskie, dz. cyt., s. 144-162; Świadectwo chrześcijańskie. Materiały katechetyczne pod redakcją M. Majewskiego, dz. cyt., s. 184-193; Ku chrześcijańskiemu życiu w małżeństwie i ro dzinie. Katechezy dla młodzieży, Kraków 1986, s. 180-184; Żyć prawdą. Chrześcijanin wobec współczesności, dz. cyt., s. 151-155; Spotkania z Bogiem, cz. 4, Spotkania z Bogiem w świecie. Materiały katechetyczne dla ucznia IV klasy szkól ponadpodstawowych, dz. cyt., s. 129 i 136-143; por. FC 32.
w iem od B oga niezwykłą m isję służby życiu45. Aby tem u zad an iu podołać, rodzice pow inni p rze d e wszystkim kochać się w zajem nie jak o m ałżo n k o wie, akceptując siebie z radością i pom agając w rozw oju w łasnej o so b o wości w aspekcie fizycznym, uczuciowym, intelektualnym , m oralnym i r e ligijnym. K ażde dziecko chce m ieć poczucie pew ności, a to m oże m u za gw arantow ać jedynie głęboko kochająca się p a ra rodzicielska - tylko ona je st w stanie stworzyć środow isko rodzinne, w którym dziecko czuje się chciane i k o ch an e46.
A utorzy katechizm ów idąc za w skazaniam i II Soboru W atykańskiego wymienili wiele czynników odpow iedniego „klim atu duchow ego”, który uczyni rodzinę prawdziwym środowiskiem życia i wychowania47. Czyż m oże być wspanialszy obraz m iłości Boga do człowieka niż zestaw ienie Jego m i łości z m iłością m atki. To O n sprawia, że afirm acja d aru życia, troska o je go rozwój pozostaje najwspanialszym sposobem służby życiu, jak i d o k o n u je się w najbardziej naturalny sposób właśnie w rodzinie48. Podejm ując ro z w ażania o m iłości w kontekście jej ch arak teru służebnego, autorzy jednego z katechizm ów zauważali, że dla kogoś, kto żyje w klim acie prymitywnych piosenek, brukow ej literatury, m arnych filmów, m iłość je st czymś w ro d za ju choroby, ja k grypa, co spada n a nas nagle bólem głowy i wysoką gorącz ką, ale po tygodniu sam a przechodzi49. Jest też je d n a k rów nocześnie czymś oczywistym, że n a żadnej z takich fałszywych koncepcji m iłości nie m ożna zbudow ać udanego i trw ałego, szczęśliwego związku m iędzy dwojgiem lu dzi, zwłaszcza m ałżeństw a50. „Ślubuję Ci m iłość” oznacza po p ro stu - obie cuję, że będ ę ci służyć51. Życie rodzinne niesie ze sobą wiele okoliczności, 45 Por. H. Łuczak, Świadectwo chrześcijańskie, dz. cyt., s. 113; RH 10; S. Sławiński, Ślubu ję ci miłość, dz. cyt., s. 50.
46 Por. H. Łuczak, Świadectwo chrześcijańskie dz. cyt., s. 148.
47 Por. Żyć prawdą. Chrześcijanin wobec współczesności, dz. cyt., s. 154; KDK 52. 48 Dlatego człowiek wierzący, który ślubował na zawsze, nie rezygnuje zbyt łatwo, walczy i wygrywa - dzięki łagodności, cierpliwości i wyrozumiałości. Ta postawa służby nie wyklucza równocześnie tego, że małżonkowie stają się dziś dla siebie nawzajem coraz bardziej partne rami, gdzie nikt nie jest z góry podporządkowany drugiej osobie. Por. Spotkania z Bogiem, cz. 4, Spotkania z Bogiem w świecie. Materiały katechetyczne dla ucznia IV klasy szkół ponad podstawowych, dz. cyt., s. 115; Świadectwo chrześcijańskie. Materiały katechetyczne pod re dakcją M. Majewskiego, dz. cyt., s. 134; H. Łuczak, Świadectwo chrześcijańskie, dz. cyt., s. 142; W. Rachwalska, O miłości i rodzinie, Warszawa 1973, s. 55-59.
49 Por. Spotkania z Bogiem, cz. 4, Spotkania z Bogiem w świecie. Materiały katechetyczne dla ucznia IV klasy szkół ponadpodstawiwych, dz. cyt., s. 116; J. Wilk, Wychowanie do miłości, w: Wychowanie do życia w rodzinie, red. G. Witaszek, R. Podpora, Lublin 1996, s. 59-94; J. Wilk, Pedagogika rodziny. Zagadnienia wybrane, dz. cyt., s. 143-144.
50 Por. Spotkania z Bogiem, cz. 4, Spotkania z Bogiem w świecie. Materiały katechetyczne dla ucznia IV klasy szkół ponadpodstawiwych, dz. cyt., s. 116.
k tó re m ogą wychowywać do postaw y m iłości opartej na służbie. Środow i skiem szczególnie sprzyjającym dla rozw oju tego rysu m iłości są zwłaszcza rodziny w ielodzietne52.
4. Programy i materiały katechetyczne po 2001 roku
A utorzy pro g ram u z 2001 roku starają się podkreślić, iż służebny charak te r m iłości m ałżeńskiej i rodzinnej to wielka w artość, którą chrześcijaństwo m oże wnieść we współczesny świat. Postulują p rzed e wszystkim, aby taki w łaśnie ch arak ter chrześcijańskiej m iłości ukazać w korelacji z innymi przedm iotam i szkolnymi, gdzie pojaw ia się elem ent służby drugiem u czło wiekowi53. Podkreślają, że pogłębione rozum ienie m ałżeństw a i rodziny m usi się opierać na postaw ie służebnej, bez której tru d n o wyobrazić sobie praw idłow e funkcjonow anie tej w spólnoty54. Z auw ażają, że elem ent służby nie ogranicza się tylko do d aru życia i troski o to życie w przypadku p o ja w iającego się w rodzinie dziecka, ale m a ono swój niezwykle ważny wymiar w postaw ie służby w obec niepełnospraw nego, chorego i będącego w p o d e szłym w ieku członka rodziny55. Zw racają uwagę na konieczność uwzględ nienia tego elem entu w wychowaniu dokonującym się zarów no na płasz czyźnie życia rodzinnego, ja k i szkolnego, poprzez ukazanie go jako w ażne go wym iaru ludzkiego dążenia do doskonałości56. W zorem w tym dążeniu pow inien być dla chrześcijanina zawsze Chrystus, który nie przyszedł, aby M u służono, lecz aby służyć, i aby wezwać nas do postawy służby na wszyst kich płaszczyznach chrześcijańskiego życia57.
A utorzy nowych podręczników katechetycznych zauważają, że we współczesnym świecie pełnym przejawów nienawiści, rodzina pozostaje wymownym świadkiem m iłości zdolnej do służby i pośw ięcenia na rzecz drugiego człowieka. Postaw a służby w życiu m ałżeńskim i rodzinnym - jak p odkreślają - ujaw nia się zarów no w wymiarze relacji pom iędzy m ałżonka mi, ja k iw posłudze rodziny względem pojawiających się w niej dzieci. Isto t ną cechą m iłości m ałżeńskiej je st w łaśnie gotowość m ałżonków do w zajem nego obdarow yw ania się m iłością zdolną do pośw ięcenia i bezinteresow nej
52 Por. H. Łuczak, Świadectwo chrześcijańskie, dz. cyt., s. 82 i 141; J. Wilk, Pedagogika ro dziny. Zagadnienia wybrane, dz. cyt., s. 140-141; Chrześcijanin wobec współczesności, dz. cyt., s. 154; G. Malcher, Wychowanie do miłości - rodzina szkolą miłości, w: Wychowanie w rodzi nie chrześcijańskiej, red. F. Adamski, Warszawa 1984, s. 307.
53 Por. PNR, s. 32.
54 Por. PNR, s. 134; PPK, s. 74. 55 Por. PNR, s. 113; PPK, s. 77. 56 Por. PNR, s. 114; PPK, s. 86. 57 Por. PPK, s. 74.
służby58. Szczególne możliwości przed rodziną jako w spólnotą służby otw ie ra zdolność m ałżonków do przekazyw ania życia. A utorzy katechizm ów za uważają, że chrześcijańskie pow ołanie do m acierzyństw a i ojcostwa jest w znacznej m ierze pow ołaniem do służby życiu59. K ontynuacją służby czło wiekowi je st m isja rodziny, jak ą m a do spełnienia również w obec innych lu dzi, nie wchodzących w skład w spólnoty rodzinnej60.
Fr J. Stala, E. Osewska: Marriage and the family as a community of serving love in the light of Polish catechetical curricula and materials
for secondary schools after the Second Vatican Council
The family, as a community of serving love has found its expression in cateche tical curricula and materials created and published in Poland after the Second Va tican Council. In seeking to articulate this theme, the authors use the catechetical curricula and materials which were published before 2001: the Poznań version, the Kraków version, and the version of Fr. J. Charytański, and also the series of text books written by Fr. M. Majewski, Fr. H. Łuczak and Fr. J. Szpet, and moreover, numerous textbooks made on the basis of “The outline of catechetical curricu lum”. While analysing and evaluating the curricula and the catechetical materials the authors refer also to the contemporary catechetical textbooks and materials created after 2001. All the main catechetical materials tried to present the impor tance of the formation of family community, the communion of spouses as a begin ning of family communion and the creation of the community of mature love in the family. They underlined that the whole life of this “community” is based upon the sacramental meaning of the family, and therefore receives a special consecration. Human love, especially love in marriage and the family, prolongs God’s love. Pa rents are commissioned by God to give their children not only the gift of life, but also the gift of faith.
58 Por. Świadek Chrystusa w rodzinie. Podręcznik do nauki religii dla klasy trzeciej szkól li cealnych pod redakcją J. Szpeta i D. Jackowiak, Poznań 2004, n. 19; Drogi świadków Chrystu sa. Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podręcznik do religii dla III klasy liceum oraz IV klasy technikum, red. Z. Marek, Kraków 2004, n. 27-28.
59 Por. Świadek Chrystusa w rodzinie, dz. cyt., n. 26 i 29; Drogi świadków Chrystusa. Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie, dz. cyt., n. 32-34
