XX-THJUBILEE-NATIONAL, VIII-THINTERNATIONALSCIENTIFICANDTECHNICALCONFERENCE
„WATER SUPPLY AND WATER QUALITY”
POLAND 15-18 JUNE2008
Zbigniew BZOWSKI, Andrzej DAWIDOWSKI
Zakáad Monitoringu ĝrodowiska Gáówny Instytut Górnictwa
Katowice
WPàYW NA WODY RZEKI MAàEJ PANWI ZANIECZYSZCZE ē WYSTĉPUJĄCYCH
W GRUNTACH I ODPADACH REJONU TARNOWSKICH GÓR
INFLUENCE OF CONTAMINANTS FROM GROUNDS AND WASTES OF TARNOWSKIE GORY REGION ON WATER QUALITY
OF MALA PANEW RIVER
On the area of the liquidated chemical plant “Tarnowskie Gory” in the wastes deposited there and also in some places in grounds increased concentrations of barium, boron, strontium, arsenic, cuprum and manganese have been found. Contamination by these elements: barium, boron and strontium has also been found in both surface waters (Stola river, stream without any name) flowing near the chemical plant of quaternary level.
Performed monitoring of waters of Mala Panew river in Krupski Mlyn has shown signifi- cant contents of barium and boron which suggested that the range of waters contamina- tion by contaminats coming from the area of Tarnowskie Gory is big and comprises also waters of Mala Panew river. Forecast of barium and boron concentration in water of Mala Panew river indicates that reduction of its water contamination needs the rapid finishing of the following works: chemical wastes dump reclamation, grounds and soils around the dump reclamation, revitalization of stream without any name and removal of bottoms from Stola river.
1. Ogólna charakterystyka górnej czĊĞci zlewni rzeki Maáej Panwi
Teren górnej czĊĞci zlewni rzeki Maáej Panwi rozciąga siĊ od jej Ĩródáa na poáudniowy- wschód od miejscowoĞci WoĨniki do zachodniego kraĔca WyĪyny ĝląskiej (Krupski Máyn) oraz od okolic KoszĊcina na póánocy do Tarnowskich Gór na poáudniu. Powierzchnia górnej czĊĞci zlewni Maáej Panwi to 655 km2 [1]. PodáoĪe tego rejonu budują utwory triasu wyksztaácone jako wapienie i dolomity wapienia muszlowego oraz iáy i muáy kajpru.
W czĊĞci póánocno-wschodniej omawianego terenu, (rejon Progu WoĨnickiego) na utwo-
rach triasu zalegają osady Īwirowo-piaszczyste przykryte muáami i glinami dolnej jury (lias). Prawie na caáym terenie zlewni Maáej Panwi na utworach triasu i dolnej jury wystĊpują plejstoceĔskie piaski i piaski gliniaste, gliny i gliny pylaste. Utwory te osiągają najwiĊksze miąĪszoĞci w „Kopalnej dolinie Maáej Panwi”, gdzie na iáach kajpru wystĊpują dwa poziomy glin zwaáowych z piaskami i muáami piaszczystymi pokryte piaskami. Piaski te o kilkumetrowej miąĪszoĞci są pochodzenia fluwioglacjalnego [2]. W obrĊbie piaszczys- tych utworów czwartorzĊdowych na terenie dorzecza górnego biegu rzeki Maáej Panwi wystĊpują poziomy wodonoĞne, dla których rzeka wraz z dopáywani stanowi podstawĊ drenaĪu. We wschodniej czĊĞci górnego biegu rzeka i jej bardzo liczne, ale krótkie dopáywy potoków przebiegają przez tereny rozlewisk i bagien powstających w wód opadowych przy nieprzepuszczalnym ilastym podáoĪu glin zwaáowych lub iáów kajpru. Nie moĪna wyklu- czyü, Īe Maáa Panew zasilana jest w strefie Ĩródliskowej z dolnojurajskiego poziomu wodonoĞnego w rejonie WoĨnik oraz wodami triasowymi z utworów wĊglanowych wapie- nia muszlowego zarówno z naturalnych wysiĊków w rejonach wyciĊü erozyjnych „Kopal- nej doliny Maáej Panwi” jak i sztolni oraz wyrobisk górniczych.
Gáównymi dopáywami Maáej Panwi w jej górnym biegu są: Potok Podlasie, Ligocki Po- tok, Zimna Woda, LeĞnica, Stoáa oraz Ligancja. NajwiĊkszym dopáywem jest rzeka Stoáa zbierająca wody z wiĊkszoĞci obszaru górnej czĊĞci zlewni, na poáudnie od Maáej Panwi w tym z rejonów: Strzybnicy, Hanuska, Brynka i Tworogu, póánocnej czĊĞci Tarnowskich Gór oraz poprzez dopáyw potoku Woda Graniczna z póánocnych i zachodnich okolic Miasteczka ĝląskiego.
Znaczna powierzchnia terenu zlewni w górnym odcinku Maáej Panwi zaliczona jest do obszaru Natura 2000 jako Dolina Maáej Panwi II (PLH 160002), (rys. 1).
Rys.1. Dolina Maáej Panwi II – Natura 2000
Fig. 1. Mala Panew II Valley – Nature 2000
Obszar ten szeroko obejmuje rejon Ĩródliskowy Maáej Panwi, natomiast od Zielonej do Kalet ograniczony jest jedynie do wąskiego pasa przy korycie rzeki. BezpoĞrednio za Kaletami caáą póánocna czĊĞü zlewni, do linii kolejowej Lubliniec-Toszek na zachodzie oraz wzdáuĪ rzeki Stoáy na poáudniu (rys. 1).
2. Oddziaáywania przemysáu w górnej czĊĞci zlewni Maáej Panwi
W górnej czĊĞci zlewni Maáej Panwi od XVI wieku poszukiwano i eksploatowano rudy Īelaza, oáowiu i srebra, a w XIX wieku równieĪ cynku. Konsekwencją tej dziaáalnoĞci górniczej byáo powstanie w XIX wieku hut oáowiu i srebra w Strzybnicy oraz Īelaza w Tarnowskich Górach [2]. Ponadto na tym terenie wybudowano zakáady chemiczne w Krupskim Máynie i Tarnowskich Górach, zakáady celulozowe w Kaletach oraz hutĊ cynku w Miasteczku ĝląskim. Zarówno dziaáalnoĞü górnicza jak i przemysáowa prowadzo- na w górnej czĊĞci zlewni Maáej Panwi prowadziáa do degradacji Ğrodowiska w rejonie rzeki jak i zanieczyszczenia jej wód poprzez odprowadzanie Ğcieków. W górnej zlewni Maáej Panwi woda tej rzeki „zbiera” zanieczyszczenia wystĊpujące bezpoĞrednio w jej otoczeniu (Kalety, Krupski Máyn) oraz dostarczane wraz z wodami dopáywów – potoku Woda Graniczna z rejonu skáadowisk odpadów huty Miasteczka ĝląskiego i rzeki Stoáy z terenu skáadowisk zlikwidowanego zakáadu chemicznego w Tarnowskich Górach. Ponad- to w tych rejonach koncentracja cynku oáowiu i kadmu w glebach wynikająca z imisji emitowanych pyáów przemysáowych przekracza kilkunastokrotnie wartoĞci táa geochemicz- nego [3]. KoncentracjĊ tych metali stwierdzono równieĪ w osadach dennych Maáej Panwi i jej dopáywów [4]. Jest to bardzo istotny problem dotyczący wtórnego oddziaáywania na jakoĞü wód Maáej Panwi po ograniczeniu emisji przemysáowych. Zgromadzone w osadach metale ciĊĪkie są uruchamiane nie tylko w wyniku kontrolowanych przez parametry che- miczne procesów rozpuszczania i wymywania, ale takĪe wskutek erozji warstw antropoge- nicznie zanieczyszczonych [2].
3. Grunty i odpady w rejonie Tarnowskich Gór
W póánocnej czĊĞci Tarnowskich Gór, w rejonie zlikwidowanych zakáadów chemicz- nych, na terenie o powierzchni ok. 100 ha wystĊpują skáadowiska i osadniki odpadów chemicznych. Na obecnie likwidowanych skáadowiskach i osadnikach wystĊpują bardzo zróĪnicowane pod wzglĊdem chemicznym odpady związane z minioną dziaáalnoĞcią zakáadów. Szacuje siĊ, Īe zeskáadowano i usuniĊto do osadników ok. 1 mln ton odpadów.
Do najczĊĞciej spotykanych naleĪą: odpady po produkcji siarczku baru, osady - szlamy pochodzące z oczyszczalni Ğcieków technologicznych (zawierają m.in. BaSO4, BaCO3, CaO i ZnO), odpady borowe pochodzące z produkcji kwasu borowego i boraksu oraz odpady pocelulozowe zawierające gáównie wĊglan wapnia. Wymienione odpady charakteryzują siĊ znacznymi iloĞciami rozpuszczalnych w wodzie faz mineralnych zawierających bar, bor, cynk, arsen, stront, oáów, kadm i miedĨ.
Gleby i grunty w rejonie skáadowisk odpadów chemicznych zawierają znaczne iloĞci zanieczyszczeĔ rozpoznanych w tych odpadach. Bar w gruntach wystĊpuje w iloĞciach od 0,4 do 1,5%, a stront spotykany jest w iloĞciach od 4 do 1500 mg/kg. Bor w glebach i gruntach wykazuje najmniejsze zawartoĞci: od 10 do 120 mg/kg (ppm) [5, 6]. Poza tymi pierwiastkami, wĞród zanieczyszczeĔ gleb i gruntów spotykane są zanieczyszczenia obecne w odpadach, w formach rozpuszczalnych w wodzie: arsen, cynk, oáów i miedĨ [5]. Nagro- madzenie najwiĊkszych iloĞci zanieczyszczeĔ obserwowano w glebach zawierających duĪe zawartoĞci substancji organicznej (humusu) o wáasnoĞciach sorpcyjnych, a áatwoĞü urucha- miania w wodzie z zanieczyszczonych gleb i gruntów omawianego rejonu Tarnowskich Gór
zanieczyszczeĔ wskazuje na koniecznoĞü przeprowadzenia procesu rekultywacji (naprawy Ğrodowiska) [5, 6]. KoniecznoĞü taką potwierdzają obecnie prezentowane badania doku- mentujące niekorzystny wpáyw na wody rzeki Maáej Panwi zanieczyszczeĔ wystĊpujących w gruntach i odpadach rejonu Tarnowskich Gór.
4. Wody powierzchniowe dopáywające do rzeki Maáej Panwi z rejonu Tarnowskich Gór
Przez omawiany teren Tarnowskich Gór w kierunku poáudniowo-zachodnim przebiega dolina rzeki Stoáy wraz z dopáywającym do niej ciekiem powierzchniowym „bez nazwy”.
Dolina tego potoku przebiega w kierunku póánocno-wschodnim od rzeki Stoáy, a jego rozlewiska w rejonie zlikwidowanego zakáadu chemicznego sąsiadują ze skáadowiskami odpadów. W latach 2000-2002 wody tego potoku przy pH od 6,45 do 7,95 wykazywaáy stĊĪenia baru od 0,07 do 3,7 mg/dm3, boru od 0,2 do 6,8 mg/dm3 oraz strontu od 0,15 do 2,0 mg/dm3 [5]. W okresie wiosennym (luty-marzec) 2007 roku stĊĪenia zanieczyszczeĔ w potoku „bez nazwy” przy pH 7,00-7,15 ksztaátowaáy siĊ na niĪszym poziomie: bar 0,20- 0,25 mg/dm3, bor 1,5-1,8 mg/dm3 oraz stront 0,20-0,27 mg/dm3. Zaznaczyá siĊ pozytywny efekt rekultywacji w latach 2000-2006 osadników i czĊĞci skáadowisk zlikwidowanych zakáadów chemicznych. Jednak wpáyw odpadów oraz zanieczyszczonych gleb i gruntów w rejonie skáadowisk nadal negatywnie wpáywa na jakoĞü wody nie tylko potoku „bez na- zwy”, ale równieĪ rzeki Stoáy. Badania stĊĪeĔ trzech charakterystycznych pierwiastków baru, boru i strontu wystĊpujących w odpadach na opisywanych skáadowiskach oraz roz- przestrzeniających siĊ poprzez wymywanie z zanieczyszczonych gleb i gruntów prowadzo- ne w 2007 roku dla wód rzeki Stoáy w róĪnej odlegáoĞci od Tarnowskich Gór prezentuje tabela 1. StĊĪenia baru, boru i strontu w wodzie rzeki Stoáy są znaczące i porównywalne z rozpoznanymi w potoku „bez nazwy”.
Tab. 1. StĊĪenia baru, boru i strontu w wodzie rzeki Stoáy
Tab. 1. Concentration of barium, boron and strontium in water of Stola river
Bar Bor Stront Miejsce pomiaru na
rzece Stole
Miesiąc
w 2007r. pH
mg/dm3
luty 7,78 0,14 1,58 0,30 1 km poniĪej zlikwidowa-
nych Zakáadów Chemicz-
nych marzec 7,70 0,18 1,70 0,32 luty 7,52 0,10 0,39 0,16 marzec 7,55 0,14 1,05 0,18 Boruszowice
grudzieĔ 7,50 0,14 0,70 0,22 luty 7,44 0,10 0,20 0,15 marzec 7,33 0,12 0,23 0,15 PotĊpa (przed ujĞciem do
Maáej Panwi)
grudzieĔ 7,35 0,12 0,40 0,28
5. Monitoring wód w górnym biegu Maáej Panwi
Wody rzeki Stoáy wraz z dopáywem wód z potoku „bez nazwy”, wpadają do Maáej Panwi i przenoszą áadunki zanieczyszczeĔ: baru, boru i strontu. Stan czystoĞci wody Maáej Panwi w zakresie obecnoĞci wymienionych zanieczyszczeĔ, powyĪej dopáywu rzeki Stoáy, prezentują wyniki badaĔ przeprowadzone w 2007 roku (tab. 2).
Tab. 2. StĊĪenia baru, boru i strontu w wodzie rzeki Maáa Panew przed ujĞciem Stoáy
Tab. 2. Concentration of barium, boron and strontium in water of Mala Panew river before Stola estuary
Bar Bor Stront Miejsce pomiaru na
rzece Maáej Panwi
Miesiąc w
2007r. pH
mg/dm3
luty 7,40 0,05 < 0,03 0,12 marzec 7,38 0,04 0,06 0,15 PotĊpa (przed ujĞciem
rzeki Stoáy)
grudzieĔ 7,40 0,05 0,05 0,20
Z zestawienia w tabelach 1 i 2 wynika, Īe w miejscowoĞci Potempa, gdzie rzeka Stoáa wpada do Maáej Panwi, stĊĪenia baru w wodzie tej rzeki wzrastaáy od 2 do 3 krotnie, a boru od 4 do 10 krotnie. Najmniejszą róĪnicĊ w wodach Stoáy i Maáej Panwi (przed dopáywem wody Stoáy) wykazywaáy stĊĪenia strontu.
Dla ustalenie zasiĊgu wpáywu zanieczyszczeĔ dopáywających z wodami rzeki Stoáy na jakoĞü wód Maáej Panwi wykorzystano wyniki prowadzonego monitoringu w miejscowoĞci Krupski Máyn. Prowadzono tam monitoring w dwóch punktach: przed oraz za Zakáadami Chemicznymi „Nitroerg” S.A. (dawniej „Nitron” S.A.). Wyniki monitoringu w miesiącach wiosennych i jesiennych lat 2001-2007 zestawiono w tabelach 3 i 4.
Monitoring w latach 2001-2007 wód Maáej Panwi w Krupskim Máynie, wykazaá znaczące stĊĪenia zanieczyszczeĔ barem, borem i strontem (tab. 3 i 4). W czasie prowadzonego monito- ringu zarówno jesiennego jak i wiosennego stĊĪenia badanych skáadników wykazywaáy znacz- ne wahania spowodowane okresowym stanem wód Maáej Panwi oraz jej gáównych dopáywów.
StĊĪenia w wodach Maáej Panwi siarczanów, chlorków, baru, boru i strontu mierzone przed i za Krupskim Máynem wykazywaáy podobne wartoĞci, co nie wskazuje na znaczące oddziaáy- wanie w badanym zakresie zarówno miasta jak i zakáadów chemicznych. Natomiast porówna- nie wartoĞci stwierdzanych stĊĪeĔ baru i boru w wodach potoku „bez nazwy” páynącego w rejonie Tarnowskich Gór, rzeki Stoáy oraz wodach Maáej Panwi w Krupskim Máynie wskazuje, Īe kontaminacja tymi pierwiastkami związana jest z odpadami oraz zanieczyszczonymi gleba- mi i gruntami w okolicy Tarnowskich Gór. O wspólnym miejscu, z którego pochodzi bar i bor oznaczony w wodach Maáej Panwi (Krupski Máyn), pomimo braku geochemicznego powino- wactwa [7], Ğwiadczą istotne zaleĪnoĞci pomiĊdzy stĊĪeniami tych zanieczyszczeĔ. Przed Krupskim Máynem wartoĞü korelacji stĊĪeĔ B/Ba (r1) wynosi 0,54 przy wspóáczynniku istotno- Ğci (Į) 0,05 (n=14), natomiast za Krupskim Máynem r2 = 0,61 przy Į = 0,02 (n=14). RóĪnice wyliczonych wartoĞci wspóáczynników korelacji prawdopodobnie wynikają ze zmian stĊĪeĔ boru i baru (przed Krupskim Máynem dla n = 14 Ğrednie stĊĪenie boru 0,303 mg/dm3 za 0,292 mg/dm3 i dla baru odpowiednio: 0,096 i 0,097 mg/dm3) oraz obecnoĞci innych skáadników obecnych w badanej wodzie związanych z funkcjonowaniem infrastruktury w Krupskim Máynie, na przykáad jonów amonowych, azotanów i fosforanów.
Tab. 3. Wyniki monitoringu w latach 2001-2007 wód Maáej Panwi przed Krupskim Máynem
Tab. 3. Results of monitoring of Mala Panew water befor Krupski Mlyn in the years 2001-2007 Cl- SO42-
B Ba Sr Rok Miesiąc pH
mg/dm3
V 7,70 21,27 54,70 0,18 0,10 0,23 2001
X 7,40 19,50 50,00 0,44 0,12 0,26 IV 7,15 19,00 51,00 0,23 0,09 0,24 2002
X 7,35 23,04 57,00 0,32 0,11 0,28 IV 7,30 28,36 65,00 0,25 0,09 0,23 2003
X 7,45 30,14 61,00 0,23 0,07 0,31 IV 7,35 24,82 62,60 0,70 0,10 0,26 2004
XI 7,40 42,58 63,00 0,24 0,09 0,38 V 7,50 28,40 67,90 0,58 0,12 0,33 2005
X 7,25 45,27 57,70 0,23 0,08 0,32 IV 6,85 16,86 49,60 0,19 0,11 0,25 2006
X 7,55 34,40 60,10 0,30 0,09 0,32 VI 7,75 45,03 55,50 0,20 0,09 0,31 2007
X 7,25 29,64 58,80 0,15 0,08 0,31
Natomiast wyniki monitoringu wód Maáej Panwi wskazują, Īe stront obecny w jej wo- dzie prawdopodobnie tylko czĊĞciowo pochodzi z zanieczyszczeĔ dostarczanych z rejonu Tarnowskich Gór. Stront pod wzglĊdem wáaĞciwoĞci oksyfilnych wykazuje geo- chemiczne pokrewieĔstwo z barem [7]. Jednak w badanych wodach Maáej Panwi w Krup- skim Máynie istotnej korelacji pomiĊdzy oznaczonymi stĊĪeniami tych pierwiastków nie stwierdzono. WyjaĞnienie wystĊpowania strontu wymaga dokáadniejszych badaĔ wód Maáej Panwi powyĪej ujĞcia rzeki Stoáy.
Prowadzony monitoring wód Maáej Panwi w Krupskim Máynie wskazuje, Īe stĊĪenia baru i boru wykazują w przedziale czasowym od 2001 do 2007 roku róĪnice. Wyznaczone na podstawie wyników monitoringu prognozy stĊĪeĔ baru i boru wskazują na niewielkie zmiany w latach nastĊpnych (rys. 2). Prognoza wskazuje na ograniczone moĪliwoĞci procesu samooczyszczania wody Maáej Panwi na odcinku od ujĞcia rzeki Stoáy do Krup- skiego Máyna. Ponadto opisane wczeĞniejsze koncentracje zanieczyszczeĔ metalami w osadach dennych i akumulowanych Maáej Panwi oraz uruchamianie tych zanieczyszczeĔ w czasie erozji wtórnej nie pozwoli na obniĪenie stĊĪeĔ zanieczyszczeĔ w wodzie [2, 4, 8].
UniemoĪliwia równieĪ obniĪenie stĊĪeĔ baru i boru dostarczanych wraz wodami rzeki Stoáy z rejony Tarnowskich Gór. Do ograniczenia kontaminacji borem i barem wód Maáej Panwi moĪe prowadziü przede wszystkim rekultywacja skáadowisk odpadów chemicznych, gleb i gruntów wokóá tych skáadowisk, rewitalizacja potoku „bez nazwy” i terenów wokóá skáadowisk oraz usuniĊcie osadów dennych z rzeki Stoáy.
Tab. 4. Wyniki monitoringu w latach 2001-2007 wód Maáej Panwi za Krupskim Máynem (za Zakáadami Chemicznymi Nitron S.A.)
Tab. 4. Results of monitoring of Mala Panew water behind Krupski Mlyn in the years 2001-2007 Cl- SO42- B Ba Sr Rok Miesiąc pH
mg/dm3
V 7,55 21,07 51,80 0,18 0,11 0,24 2001
X 7,55 18,50 49,00 0,40 0,12 0,25 IV 7,20 19,50 51,50 0,24 0,10 0,24 2002
X 7,45 23,64 57,50 0,33 0,10 0,29 IV 7,35 26,82 67,00 0,27 0,10 0,24 2003
X 7,45 30,64 62,00 0,23 0,08 0,36 IV 7,35 21,27 61,30 0,45 0,10 0,25 2004
XI 7,60 42,19 61,50 0,23 0,09 0,32 V 7,50 28,65 63,80 0,64 0,12 0,34 2005
X 7,35 45,20 54,40 0,24 0,08 0,33 IV 7,05 18,66 49,90 0,20 0,10 0,26 2006
X 7,50 33,66 64,40 0,28 0,09 0,31 VI 7,50 44,46 55,60 0,23 0,08 0,30 2007
X 7,25 31,00 58,70 0,17 0,09 0,30
6. Podsumowanie
Prowadzony monitoring wód Maáej Panwi w rejonie Krupskiego Máyna wskazuje, Īe zanieczyszczenia barem i borem związane są z wodą pochodzącą z dorzecza rzeki Stoáy.
Związek tych pierwiastków Ğwiadczy o wspólnym miejscu ich wymywania, poniewaĪ istnieje istotna zaleĪnoĞü pomiĊdzy wielkoĞciami stĊĪeĔ boru i baru w monitorowanej wodzie Maáej Panwi (Krupski Máyn). Wyznaczone na podstawie wyników monitoringu prognozy stĊĪeĔ baru i boru wskazują na minimalizacjĊ zmian w latach nastĊpnych. Wska- zuje to na ograniczone moĪliwoĞci procesu samooczyszczania wody Maáej Panwi na odcinku od ujĞcia rzeki Stoáy do Krupskiego Máyna.
Do ograniczenia kontaminacji borem i barem wód Maáej Panwi moĪe prowadziü przede wszystkim rekultywacja skáadowisk odpadów chemicznych, gleb i gruntów wokóá tych skáadowisk, rewitalizacja potoku „bez nazwy” i terenów wokóá skáadowisk oraz usuniĊcie osadów dennych z rzeki Stoáy.
Rys. 2. Wyniki monitoringu stĊĪeĔ baru boru i strontu w wodzie Maáej Panwi w Krupskim Máynie oraz prognozy zmian.
Fig. 2. Results of barium, boron concentration in water of Mala Panew river in Krupski Mlyn and the forecast of changes
Bibliografia
[1] Program maáej retencji dla województwa Ğląskiego – projekt. ĝZMiUW Katowice 2005; www.silesia-region/pmr/pmr.pdf
[2] Ciszewski D., Malik I., Wardas M. Uwarunkowania geomorfologiczne migracji metali ciĊĪkich w osadach fluwialnych: dolina Maáej Panwi. Prz. Geol. Vol. 52, nr 2, 2004; 163-174.
[3] Lis J., Pasieczna A. Atlas geochemiczny Górnego ĝląska 1:200 000. PIG Warszawa 1995.
[4] Ciszewski D., Malik I. Zapis XX-wiecznej historii zanieczyszczenia rzeki Maáej Panwi metalami ciĊĪkimi w jej osadach. Prz. Geol. Vol. 51, nr 2, 2003; 142-147.
[5] Bzowski Z., Dawidowski A. Ocena wpáywu zanieczyszczonych gleb na jakoĞü wody w potoku przepáywającym w okolicy Tarnowskich Gór. Mat. VI Konf. „Za- opatrzenie w wodĊ, jakoĞü i ochrona wód.” PoznaĔ 2004; 267-274.
[6] Bojarska K., Bzowski Z. Leachibility of B and Ba from the soils of nearby liqui- dated chemical plant. In Proc. „Analysis, Methodology of Treatment and Remedia- tion of Contaminated Soils and Groundwater” – Comm. for Europe UN, Paris, France; 2001.
[7] PolaĔski A., Smulikowski K. Geochemia. Wyd. Geol. Warszawa 1969.
[8] Bobrówna M. Chemical composition of the water in the River Mala Panew, and its tributaries, and of the groundwater in its basin in the Upper Silesian Industrial Re- gion. Acta Hydrobiol. Vol. 28; 1986; 55-67.
