Metodyka pisania pracy dyplomowej

Stanisław Czaja Agnieszka Becla Jolanta Małgorzata Hałasa

Metodyka pisania pracy dyplomowej

Podręcznik dla studentów kierunku Finanse i Rachunkowość, Ekonomia i Finanse

Wrocław-Głogów 2020

Spis treści:

Wprowadzenie 4

1. Podstawowe pojęcia z zakresu metodyki i metodologii pracy naukowej 6

1.1.Pojęcia wiodące przy pisaniu pracy dyplomowej 6

1.2.Charakterystyka informacji wykorzystywanej w pracy dyplomowej i stosowanych metod 10 2. Uwarunkowania wyboru problematyki. Cel pracy dyplomowej. 13 2.1.Uwarunkowania wyboru problematyki i tematu pracy dyplomowej 13

2.2.Cel pracy dyplomowej 16

3. Układ i struktura pracy dyplomowej oraz dobór metod badawczych 18

3.1. Układ i struktura pracy dyplomowej 18

3.2. Dobór metod badawczych do pracy dyplomowej 24

4. Tekst główny. Cechy – terminologia, ortografia, gramatyka, interpunkcja.

Zasady pisania. 27

4.1.Charakterystyka tekstu głównego 27

4.2.Cechy języka wykorzystanego w tekście głównym 29

4.3.Zasady pisania tekstu głównego 33

5. Materiały uzupełniające. Tabele. Schematy. Rysunki. Wykresy. Wzory. Skróty.

Fotografie. Standardy przygotowania. 35

5.1.Materiału uzupełniające 35

5.2.Tabele 35

5.3.Schematy 36

5.4.Diagramy 38

5.5.Rysunki 39

5.6.Wykresy 40

5.7.Wzory 41

5.8.Skróty 41

5.9.Fotografie 42

5.10. Standardy przygotowania materiałów uzupełniających 43 6. Przypisy bibliograficzne. Przygotowanie i wymagania. Końcowe zestawienie

źródeł informacji. 44

6.1.Przypisy bibliograficzne 44

6.2.Przygotowanie i wymagania 45

6.3.Końcowe zestawienie źródeł informacji 48

7. Reguły rzetelności. Konsekwencje prawa własności intelektualnej i praw

autorskich. Plagiat. 50

7.1.Reguły rzetelności 50

7.2.Konsekwencje prawa własności intelektualnej i praw autorskich 51

7.3.Działanie Jednolitego Systemu Antyplagiatowego 53

7.4.Plagiat 54

8. Podsumowanie. Końcowa redakcja i edycja prac dyplomowych 58

9. Zasady pisania prac dyplomowych - podsumowanie 61

Bibliografia i źródła uzupełniające 66

Spis schematów, tabel, diagramów, rysunków, wykresów i fotografii 68

Wprowadzenie

W powszechnym rozumieniu praca dyplomowa to dzieło, którego przygotowanie i przedstawienie na egzaminie dyplomowym (egzamin licencjacki, inżynierski czy magisterski) oraz wcześniejsze poddanie go procedurze recenzji, jest niezbędne do zdobycia przez ucznia, studenta, słuchacza lub doktoranta dyplomu ukończenia szkoły bądź uczelni, a zarazem tytułu zawodowego lub stopnia naukowego. Typowa praca dyplomowa ma formę pisemnego opracowania, liczącego z reguły od kilkunastu do kilkuset stron (zazwyczaj kilkadziesiąt) i jest sprawozdaniem z przeprowadzonych przez jej autora działań (badań). Może ona mieć charakter czysto teoretyczny lub może zawierać opis wykonanych eksperymentów i/lub obserwacji z natury. Na kierunkach artystycznych i inżynierskich praca dyplomowa może mieć także charakter projektu.

Pisanie pracy licencjackiej czy inżynierskiej jest jednym z pierwszych samodzielnych doświadczeń naukowych studenta. Z tego powodu musi on uzyskać określone informacje oraz pozyskać umiejętności, które umożliwią mu wykonanie takiego zadania zgodnie z wymaganiami i obowiązującymi standardami. Poniższy elektroniczny podręcznik został przygotowany w tym celu, aby ułatwić przestrzeganie wymagań, które stawiane są autorom prac dyplomowych, zarówno w polskiej tradycji akademickiej, jak i na Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Głogowie oraz Uniwersytecie Ekonomicznym we Wrocławiu.

Opracowanie składa się z dziesięciu merytorycznych części (rozdziałów), wprowadzenia, zakończenia i bibliografii. W pierwszej części przybliżono czytelnikowi podstawowe pojęcia z zakresu metodyki i metodologii pracy naukowej. Należą do nich wybrane definicje, algorytm realizacji metodyki badań, sposoby wnioskowania, metody prowadzenia badań czy cechy informacji (wiedzy). Mogą one ułatwić czytelnikowi wybór i ocenę własnych działań badawczych. W części drugiej przedstawiono różne uwarunkowania wyboru problematyki i tematu pracy dyplomowej. Ważne są również zagadnienia związane z celem pracy. To istotne kwestie decydujące o jakości wykonanej pracy dyplomowej. Część trzecia zawiera omówienie problemów układu i struktury pracy dyplomowej. Natomiast w części czwartej zaprezentowano charakterystykę tekstu głównego, w tym wiodące, niezbędne cechy takie jak: używana terminologia, zapis gramatyczny oraz ortograficzny czy interpunkcyjny. Wyjaśniono również główne zasady obowiązujące w opracowaniu tekstu głównego pracy. Część piąta przedstawia materiały uzupełniające, stanowiące ważny element każdej pracy dyplomowej. Należą do nich tabele, schematy, rysunki, wykresy, skróty czy

fotografie. Istotne są standardy, które powinny być przestrzegane przy ich opracowywaniu. W szóstej części omówiono możliwe i dopuszczalne sposoby (konwencje) przygotowywania i prezentacji przypisów – rzeczowych oraz bibliograficznych. Przedstawiono również sposób opracowania końcowego zestawienia źródeł informacji. Siódma część opracowania zawiera zestawienie reguł rzetelności, które należy przestrzegać w trakcie przygotowania oraz pisania pracy dyplomowej. Przedstawiono także konsekwencje praw własności intelektualnej i praw autorskich. Ważnym elementem tej części jest zagadnienie plagiatu i jego konsekwencje.

Część ósma obejmuje uwagi na temat podsumowania danej pracy oraz końcowej redakcji i edycji pracy dyplomowej. W części ostatniej, dziewiątej przedstawiono najważniejsze zasady przygotowania pracy dyplomowej w formie finalnego zestawienia.

W pracy wykorzystano liczne doświadczenia autorów w zakresie opieki nad pracami dyplomowymi i dyplomowania, a także spotykane w literaturze sugestie i zalecenia. Nie bez znaczenia były również regulacje prawno-instytucjonalne, obowiązujące standardy i tradycje akademickie czy inne wymagania dotyczące prac naukowych, do których zalicza się także prace dyplomowe (licencjackie, inżynierskie i magisterskie).

1. Podstawowe pojęcia z zakresu metodyki i metodologii pracy naukowej

Napisanie pierwszej pracy rygorowej o charakterze naukowym, jaką jest praca licencjacka wymaga określonego przygotowania obejmującego między innymi:

- opanowanie podstawowych pojęć z zakresu metodyki i metodologii badań;

- określenie problemu badawczego, wybór tematu pracy i sprecyzowanie celu badań;

- identyfikację i wybór obiektu poddanego badaniom (przedsiębiorstwo, gospodarstwo domowe, jednostka samorządu terytorialnego itp.);

- zgromadzenie niezbędnych danych i informacji;

- zrealizowanie badań własnych;

- opis badań połączony ze sformułowaniem wniosków i spostrzeżeń;

- przygotowanie pracy zgodnie z regułami pisania tekstów naukowych;

- złożenie pracy i wypełnienie wszelkich wymogów formalnych;

- obronę pracy.

1.1. Pojęcia wiodące przy pisaniu pracy dyplomowej

Pierwszym zadaniem przy pisaniu pracy dyplomowej jest opanowanie pewnej grupy pojęć, które ułatwią poruszanie się po literaturze oraz przygotowanie i realizację badań własnych. Należą do nich takie określenia jak:¹

- metoda, czyli sposób postępowania badawczego, wykorzystujący określone sposoby działania i wnioskowania logicznego; jest to zatem świadomie stosowany sposób działania prowadzący do uzyskania zaplanowanego rezultatu;

- metoda naukowa oznaczająca sposoby intersubiektywnego poznawania i komunikowania wiedzy, oparte o prawa logiki i prawdopodobieństwa, posługujące się dedukcją i systematyczną indukcją w procesie formułowania, uzasadniania, testowania i korygowania teorii oraz hipotez;

- metodyka rozumiana jako zbiór metod, ustandaryzowanych dla wybranego obszaru podejście do rozwiązywania problemów; metodyka abstrahuje od merytorycznego kontekstu danego obszaru, a skupia się na metodach realizacji zadań, szczególnie metodach zarządzania;

1 Szerzej patrz: B. Poskrobko, S. Czaja, T. Borys, T. Poskrobko, Warsztat naukowy ekonomisty, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2020.

metodyka to algorytm postępowania badawczego obejmujący metody i techniki stosowane w postępowaniu badawczym (schemat 1.1);

- metodologia, czyli nauka o metodach badawczych; dyscyplina nauki obejmująca badanie metod badań naukowych, analiz i syntez, ich poprawności, skuteczności i naukowej (poznawczej) wartości;

- cel główny pracy to problem, który jest przedmiotem realizowanego w pracy zadania badawczego;

- cele szczegółowe pracy, czyli cele będące uzupełnieniem i/lub uszczegółowieniem celu głównego;

Schemat 1.1. Ogólny algorytm realizacji metodyki badań

Źródło: opracowanie własne

- teza badawcza – jest zdaniem bądź twierdzeniem, które zawsze jest prawdziwe;

- hipoteza badawcza – (gr. hypothesis – przypuszczenie) – zdanie, które podlega weryfikacji, konfirmacji lub falsyfikacji; stwierdza spodziewaną relację między jakimiś zjawiskami, propozycja twierdzenia naukowego i zakłada możliwą lub oczekiwaną w danym kontekście sytuacyjnym naturę związku;

- problem badawczy to swoiste pytanie określające jakość i wymiar pewnej niewiedzy oraz cel i granice pracy naukowej; sformułowanie problemu badawczego wymaga pewnej wiedzy o danej tematyce, a źródłem tej wiedzy jest literatura przedmiotu; poprawność sformułowania problemu polega na: wyczerpaniu jego zakresu, uwzględnieniu zależności między zmiennymi, zastosowaniu rozstrzygnięcia empirycznego; określenie problemu badawczego to opis celów i uwarunkowań danego problemu, przedstawionych na tyle szczegółowo, aby można było odpowiednio zaplanować badanie;

Określenie problemu badawczego

Postawienie hipotezy (tezy) badawczej

Wybór metody (metod) badawczej

Realizacja badań

Otrzymanie wyników potwierdzających hipotezę (tezę) badawczą

Rozwiązanie problemu badawczego

Odrzucenie hipotezy (tezy)

Wynik przeczy hipotezie (tezie)

- sposoby wnioskowania to jedna z najbardziej podstawowych odmian rozumowania, obok sprawdzania, dowodzenia i wyjaśniania. Wnioskować – znaczy tyle co na podstawie uprzednio uznanych zdań (sądów) dochodzić do uznania nowego (dotąd nie uznawanego) zdania (sądu), lub wzmacniać pewność z jaką nowe zdanie uznajemy (Kazimierz Ajdukiewicz). Zdania uznawane, na podstawie których dochodzimy do uznania lub wzmocnienia pewności nowego zdania nazywane są przesłankami, zaś zdanie na ich podstawie uznane nazywane jest wnioskiem (konkluzją). Pomiędzy przesłankami a konkluzją nie musi zachodzić jakiś szczególny stosunek, a zwłaszcza jedno z nich nie musi być racją dla drugiego – wnioskowanie może być: (a) pewne albo prawdopodobne; (b) poprawne albo niepoprawne. Rozróżniamy trzy podstawowe sposoby wnioskowania: dedukcja, indukcja oraz redukcja;

- dedukcja to rozumowanie, którego kierunek jest zgodny z kierunkiem wynikania logicznego, tzn. polega na tym, że gdy dana jest racja jako zdanie uznane za prawdziwe, na jej podstawie uznaje się następstwo. Wnioskowanie dedukcyjne jest to proces myślowy polegający na tym, że na podstawie zadań uznanych za prawdziwe (twierdzeń uzasadnionych) dochodzi się do uznania nowego twierdzenia, wyprowadzając je na podstawie praw logiki oraz zgodnie z odpowiednimi regułami wnioskowania z owych zadań uznanych;

- indukcja natomiast to rozumowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z przesłanek będących ich poszczególnymi przypadkami. W szerszym ujęciu jest to metoda indukcji polegająca na dokonywaniu obserwacji i eksperymentów, wprowadzaniu na tej podstawie uogólnień oraz formułowaniu hipotez i ich weryfikacji. Ten sposób wnioskowania wykorzystuje tzw. zasadę indukcji, która umożliwia przejście od sytuacji zaobserwowanych do twierdzeń ogólnych obejmujących także przypadki niezaobserwowane. W przeciwieństwie do dedukcji zasada ta bywa czasami przez metodologów kwestionowana jako nieuprawniony sposób postępowania;

- redukcja polega ona na dobieraniu do zdania uznanego za prawdziwe (tj. do następstwa), takiego zdania (tj. racji), z którego to pierwsze logicznie wynika. Ten sposób postępowania bywa niestety zawodny, ponieważ prawdziwość przesłanek nie gwarantuje w nim prawdziwości wniosku. Jest to zatem kierunek wnioskowania niezgodny z kierunkiem wynikania logicznego.

- sposoby prowadzenia badania to różnorodne metody i techniki pozwalające na realizację badania, gromadzenie i porządkowanie materiału empirycznego, literatury i innych źródeł informacji, obejmująca podejście analityczne, syntetyczne, abstrahowanie i idealizację, a

także ankietowanie, pomiar, obserwację oraz, tam gdzie to możliwe, również eksperymenty, gry i studia scenariuszowe;

- analiza to podejście badawcze polegające na rozłożeniu na składniki, w celu wyodrębnienia cech, właściwości czy składników badanego obiektu;

- synteza to podejście badawcze przeciwstawne analizie, polegające na połączeniu części składowych i/lub innych elementów prostszych w bardziej złożony obiekt, w celu uzyskania uogólniających, zagregowanych wyników;

- abstrakcja to sposób modelowania polegający na odrzuceniu elementów mniej istotnych i pozostawieniu składników najważniejszych w ostatecznej postaci modelu;

- idealizacja to sposób modelowania polegający na tworzeniu postaci wzorcowych, służących jako odniesienie do innych postaci modeli i/lub zjawisk występujących w praktyce gospodarczej;

- sposoby weryfikacji prawdziwości to rozwiązanie metodyczno-metodologiczne (falsyfikacja, weryfikacja, konfirmacja) służące sprawdzeniu prawdziwości sądu, tezy, hipotezy, teorii itp. otrzymanych w procesie poznania;

- falsyfikacja to procedura metodologiczna mająca na celu wykazanie fałszywości twierdzenia, hipotezy lub teorii, prowadząca do ich obalenia;

- weryfikacja to metodologiczna procedura mająca rozstrzygnąć, czy dane zdanie jest prawdziwe, czy fałszywe; może mieć charakter weryfikacji częściowej lub zupełnej;

- konfirmacja to procedura metodologiczna mająca na celu wykazanie prawdziwości danego twierdzenia, hipotezy lub teorii, prowadząca do ich przyjęcia;

- badania desktop research to metoda badawcza polegająca na wykorzystaniu wcześniejszego dorobku (danych i informacji) innych badaczy do dalszych badań własnych;

- krytyczna analiza literatury to metoda badawcza polegająca na analizie i ocenie danej pozycji literatury oraz formułowaniu określonych wniosków;

- opis statystyczny i wnioskowanie to wykorzystanie danych opracowanych przy pomocy formuł i metod statystyki opisowej oraz matematycznej do realizacji kolejnych etapów badań własnych;

- formuły i ich interpretacja to wzory wykorzystywane do obróbki danych, posiadające ściśle określony zakres interpretacji;

- pomiar to operacja polegająca na określeniu wielkości (rozmiarów) cechy przy wykorzystaniu naturalnej dla niej jednostki;

- interdyscyplinarność to rodzaj współpracy naukowej, w której naukowcy, stosując typowe dla swoich dyscyplin metody badawcze, starają się doprecyzować wstępnie sformułowany problem badawczy;

- multidyscyplinarność to podejście badawcze polegające na badaniu określonego problemu przy wykorzystaniu metod i technik badawczych pochodzących z różnych dyscyplin nauki;

- transdyscyplinarność polega na tworzeniu nowych metod badawczych wykorzystujących dorobek różnych dyscyplin do badania danego problemu;

- wiarygodność źródła informacji to poziom oceny danego źródła tworzącego dane (informacje) z punktu widzenia rzetelności ich przygotowania;

- prawdziwość informacji określa jej zgodność z faktycznym stanem opisywanego obiektu.

Przygotowanie pracy dyplomowej wymaga również wielu innych pojęć (terminów), związanych bezpośrednio (merytorycznie) z obszarem tematycznym pracy oraz kierunkiem i specjalnością studiowania, a także dyscyplinami nauki, na których się opiera. Jednym z ważnych wymagań jakości pracy dyplomowej jest używanie odpowiedniego języka dyscypliny.

1.2. Charakterystyka informacji wykorzystywanej w pracy dyplomowej i stosowanych metod

Informacja i jej uporządkowana postać jaką jest wiedza powinny posiadać kilka cech (schemat 1.2).

Przede wszystkim należy zadbać o prawdziwość gromadzonych i wykorzystywanych informacji, co oznacza odpowiedni poziom wiarygodności danego ich źródła, a w niektórych przypadkach potrzebę sprawdzenia tej prawdziwości. Jest szczególnie istotne, gdy korzystamy ze źródeł internetowych. W przestrzeni informacyjnej, ze względu na jej łatwą dostępność znajdują się informacje:²

- naukowe, o wysokim poziomie prawdziwości i wiarygodności ich źródła;

- pochodzące z wiedzy potocznej, których prawdziwość jest potwierdzona doświadczeniem;

- nieprawdziwe lub częściowo nieprawdziwe, o tak zwanym plotkarskim charakterze;

- fałszywe, przygotowane umyślnie po to, aby oszukać ich odbiorcę.

2Szerzej na ten temat patrz: A. Becla, Pozyskiwanie, wykorzystanie i ochrona informacji w warunkach gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2018.

Zmusza to do szczególnej ostrożności w zakresie doboru informacji do pracy dyplomowej. Odpowiadamy bowiem za poprawność przygotowania samej pracy, prawdziwość i logiczność zamieszczonych w niej informacji czy danych. Własnym nazwiskiem potwierdzamy również wiarygodność źródeł wykorzystanych informacji.

Kolejną cechą informacji, związaną bezpośrednio z jej prawdziwością, jest obiektywność. Oznacza ona opis rzeczywistych cech badanego obiektu, którym może być podmiot gospodarujący, proces czy zjawisko. Obiektywność informacji łączy się z reguły z jej ścisłością (precyzyjnością). Dotyczy to zarówno informacji o charakterze ilościowym, jak i jakościowym.

Schemat 1.2. Cechy informacji (wiedzy)

Źródło: A. Becla, Pozyskiwanie, wykorzystanie i ochrona informacji w warunkach gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2018, s.

38.

Ważną cechą wykorzystywaną w pracy dyplomowej jest również jej zdolność poznawcza i predykcyjna, ponieważ sama praca opiera się na badaniach, które pozwalają lub powinny pozwolić na lepsze poznanie danego problemu oraz, ewentualnie, prognozę jego przyszłego kształtowania się. Zdolność poznawcza powinna łączyć się z pewnością epistemologiczną, która gwarantuje osiągnięcie takiej zdolności.

INFORMACJA (WIEDZA) Prawdziwość

Obiektywność

Ścisłość (precyzyjność)

Zdolność kognitywna i

predykcyjna Kompletność

informacyjna Zdolność

heurystyczna Pewność

epistemologiczna Wysoka sprawdzalność

Właściwa realizacja pracy dyplomowej wymaga także, aby zbiór zgromadzonych informacji był kompletny, czyli zawierał wszystkie niezbędne dane oraz informacje. Cechą informacji wykorzystywanych w pracy powinna być również jej zdolność heurystyczna, pozwalająca na różne sposoby interpretacji i wnioski.

Ważną cechą informacji powinna być jej wysoka sprawdzalność. Pozwala to na potwierdzenie poprawności wykonanych badań, których wyniki zamieszczono w pracy dyplomowej.

Każda praca dyplomowa powinna być napisana według określonej metodyki badań.

Metodyka określa charakter oraz formę pracy i precyzuje, co jest zasadniczym celem realizowanych badań. Informacje na temat metodyki i metod badawczych zawartych w pracy powinny być zamieszczone już we wstępie do niej.

Najczęściej metody badawcze dzieli się na dwie główne grupy: metody ilościowe i metody jakościowe. Do najpopularniejszych metod badawczych należą:

(1) metoda sondażu diagnostycznego (której podstawową funkcją jest gromadzenie informacji o interesujących badacza problemach poprzez na przykład: stosowanie sond, ankiet itp.), (2) metoda obserwacji (polegająca na systematycznym rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej oraz na interpretacji uzyskanych danych),

(3) metoda modelowania, polegająca na opracowaniu modelowego opisu danego zjawiska,

(4) metoda eksperymentu naukowego, dostępna zwłaszcza w fizyce czy chemii oraz naukach technicznych;

(5) metoda ekspercka (wykorzystuje się doświadczenie oraz wiedzę i opinie ekspertów z danej dziedziny).

Krótko podsumowując (schemat 1.3): metoda to innymi słowy sposób, metodyka – zbiór metod, metodologia – dziedzina nauki o metodach badań naukowych.

Schemat 1.3. Relacje między metodą, metodyką oraz metodologią

Źródło: grafika internetowa.

sposób (metoda) zbiór zasad określających metody (metodyka)

zbiór określający dziedziny badań,

na których opierają się metody badań (metodologia)

2. Uwarunkowania wyboru problematyki. Cel pracy dyplomowej.

2.1. Uwarunkowania wyboru problematyki i tematu pracy dyplomowej

Praca dyplomowa jest konieczna do zdobycia przez słuchacza dyplomu ukończenia uczelni i zdobycia tytułu zawodowego. Zostaje przedstawiona na egzaminie dyplomowym.

Praca dyplomowa przyjmuje z reguły formę pisemną i jest sprawozdaniem z badań przeprowadzonych przez autora. Może mieć charakter teoretyczny i/lub zawierać opis wykonanych eksperymentów czy obserwacji z natury. Ponadto, na kierunkach inżynierskich i artystycznych praca dyplomowa może mieć charakter projektu.

Istnieje kilka ważnych uwarunkowań, które należy uwzględnić wybierając problematykę i temat pracy dyplomowej (schemat 2.1).

Schemat 2.1. Uwarunkowania wyboru tematyki (problematyki) pracy dyplomowej

Źródło: opracowanie własne.

Pierwszym i najważniejszym uwarunkowaniem są własne zainteresowania, ponieważ praca dyplomowa powinna być interesująca tematycznie dla samego autora (autorki).

Wówczas posiada się zupełnie inną motywację do wykonania takiego dzieła. Wyzwania oraz problemy są chętniej podejmowane i poszukuje się ich rozwiązania. Nie są zniechęcające, jak często w przypadku tematyki obcej, narzuconej. Jest tylko jeden istotny warunek – trzeba posiadać ulubione tematy.

Uwarunkowania wyboru problematyki i

tematu pracy dyplomowej Zainteresowania

własne autora (autorki)

Własne możliwości realziacji pracy

Kierunek i specjalność na

studiach Dostepność

źródeł informacji i danych

Innym uwarunkowaniem są własne możliwości autora (autorki). Każdy musi w realny sposób dokonać takiej oceny, w oparciu o psychologiczną introspekcję. Nie ma tu miejsca na oszustwa, ponieważ zostaną one ujawnione. Nie podejmuje się zagadnień, które na przykład wymagają zaawansowanej wiedzy matematycznej czy programów informatycznych.

Przygotowanie pracy dyplomowej w takich warunkach oznacza niewspółmiernie duży wysiłek, a efekty mogą być nie takie, jakich oczekiwano. W skrajnym przypadku nie uda się założonej pracy dyplomowej zrealizować.

Wybierając problematykę i temat pracy dyplomowej należy także brać pod uwagę dostępność odpowiednich źródeł danych i informacji. Prace licencjackie mają często charakter empiryczny, a zatem wykorzystują dane oraz informacje opisujące funkcjonowanie badanego podmiotu. Podmioty wykorzystywane w pracach dyplomowych mają bardzo różny charakter – od komercyjnych przedsiębiorstw i instytucji finansowych poprzez fundacje, stowarzyszenia, aż po podmioty sektora publicznego i gospodarstwa domowe. Różna jest również ich dostępność informacyjna. Uzależniona jest ona od: (1) istnienia odpowiednich informacji, (2) możliwości korzystania z istniejących informacji przez osoby trzecie, (3) posiadania umiejętności niezbędnych do korzystania z takich informacji. Wszystkie powyższe warunki muszą być spełnione, aby skutecznie można było zrealizować daną pracę dyplomową.

Nie bez znaczenia przy wyborze problematyki i tematu pracy są formalno-prawne uwarunkowania wynikające z realizowanego kierunku edukacji oraz specjalności. Praca dyplomowa powinna być bezpośrednio powiązana ze studiami, a uzyskany tytuł zawodowy po obronie takiej pracy odzwierciedla kwalifikacje zdobyte podczas całej edukacji na uczelni.

Pisanie pracy licencjackiej wymaga wyrzeczeń i wysiłku. Wymaga również skupienia, cierpliwości oraz wytrwałości. Jest to obowiązek, od zakończenia którego będzie zależało wiele w przyszłości. Jeśli zależy autorowi na dobrej pracy, musi mieć odpowiednie wykształcenie. Aby zdobyć dokument potwierdzający wykształcenie, musi się postarać przy pisaniu pracy dyplomowej. Jednak nie jest to takie proste. Mogą wystąpić pewne problemy, które trzeba będzie przezwyciężyć.

Często największym problemem, z którym trzeba będzie się zmierzyć jest brak motywacji do pisania. Każdy człowiek w życiu musi wykonywać wiele różnych czynności i obowiązków, które wydają mu się nudne, niepotrzebne i są wielkim obciążeniem. Trzeba je jednak zrobić. W tych kategoriach można umieścić pisanie pracy dyplomowej, które naprawdę może frustrować. Jednak idąc na studia każdy powinien być świadomy tego, że kończą się one napisaniem i obroną pracy. Aby samo pisanie pracy przebiegało pomyślnie,

trzeba sobie nakreślić kilka zasad, które, przestrzegane, doprowadzą do celu. Po pierwsze, jeżeli nie będzie motywacji i nie podejdzie się do obrony w pierwszym terminie, to prawdopodobnie nie zrealizuje się obrony. Wówczas lata studiowania będą czasem zmarnowanym, ponieważ studia bez dyplomu nie mają większego formalnie znaczenia. Po drugie, nikt nie wymaga przyniesienia całej bezbłędnej pracy. Po trzecie, warto podzielić pracę na mniejsze fragmenty. Lepiej bowiem skupić się na pojedynczym zagadnieniu i na spokojnie je opracowywać.

Pisanie pracy licencjackiej z reguły absorbuje wiele czasu. Niestety wielu studentów nie zdaje sobie z tego sprawy i odkłada wszystko na ostatnią chwilę. Takie sytuacje zazwyczaj kończą się w jeden sposób – student próbuje nadrobić w tydzień coś, na co powinien poświęcić kilkukrotnie więcej czasu, no i zwykle to niestety nie wychodzi. Robi się wtedy nerwowy, wszystko go drażni, a pisanie pod presją czasu jest chyba jedną z najgorszych opcji. Warto stawiać sobie małe cele na miarę naszych możliwości. Warto zatem wyznaczyć sobie godziny, które poświęcamy na pisanie pracy dyplomowej. Wówczas będziemy wiedzieli, że nadchodzi czas na skupienie się i będzie łatwiej się do tego zabrać.

Gdy minie określona pora mamy wolne oraz czas na inne aktywności.

Schemat 2.2. Główne przyczyny utrudniające realizację (pisanie) pracy dyplomowej

Źródło: grafika internetowa ze strony: http://eksplorer.org.pl/co-w-pisaniu-pracy-dyplomowej-sprawia- najwieksze-problemy/ [data dostępu 10.08.2020].

Nie należy zapominać, ze istnieje wiele przyczyn, które utrudniają pisanie pracy dyplomowej, pochłaniając część najbardziej ograniczonego zasobu, jakim jest czas. Należą do

Sprawdzanie Facebooka zamiast pisania pracy.

Oglądanie telewizji zamiast pisania pracy.

Wychodzenie na imprezy. Bezczynne leżenie na kanapie.

Słuchanie muzyki. Inne powody Wiadomo, że warto odetchnąć od pisania pracy, jednak bez sensu tracić czas, lepiej przeznaczyć

go na pisanie pracy dyplomowej.

nich: sprawdzanie Facebooka i innych forów społecznościowych, oglądanie telewizji, wychodzenie na imprezy czy słuchanie muzyki, a nawet tłumaczone zmęczeniem bezczynne leżenie na kanapie (schemat 2.2). Wymagają one przezwyciężania w trakcie realizacji pracy dyplomowej, co łączy się ze stworzeniem określonego systemu bodźców motywacyjnych i poziomu dyscypliny, a raczej samodyscypliny osoby przygotowującej tego typu opracowanie.

Jeszcze jednym elementem w procesie wyboru problematyki pracy jest wybór promotora, czyli osobę, która będzie koordynować naszą pracę. Zwykle wybieramy taką osobę ze sporym wyprzedzeniem. Dzięki temu mamy dostatecznie dużo czasu na wybór odpowiedniej osoby, która nie tylko będzie wymagać i egzekwować, ale także pomoże w napisaniu naszej pracy. Wybierając opiekuna nie powinniśmy kierować się tylko i wyłącznie sympatią, ale przemyśleć kto będzie w stanie pomóc nam w danym temacie i dodatkowo będzie potrafiła nas zmotywować.

2.2. Cel pracy dyplomowej

Cel i zakres pracy są z reguły wyraźnie wyeksponowane we wstępie lub czasami w postaci oddzielnego rozdziału w danej pracy dyplomowej. Cel pracy odpowiada na pytanie:

co było oczekiwanym rezultatem pracy? Natomiast zakres pracy odpowiada na pytanie: co trzeba zrobić, aby ten rezultat osiągnąć? Poprawnie określony cel pracy powinien spełniać kilka warunków (schemat 2.3).

Schemat 2.3. Cechy poprawnie sformułowanego celu pracy dyplomowej

Źródło: opracowanie własne.

Cel pracy Zgodny z kompetencjami

Jednoznaczny

Weryfikowalny

Realistyczny Istototny

poznawczo Zgodny z

tytułem

Powinien być zatem:

• zgodny z zainteresowaniami dyplomanta i kompetencjami promotora,

• jednoznaczny, czyli powinien być zapisany w sposób, który wyklucza jakąkolwiek jego wieloznaczną interpretację, czyli powinien być sformułowany krótko, ale jednocześnie w sposób wystarczająco szczegółowy,

• weryfikowalny, a zatem musi być możliwe określenie stopnia jego osiągnięcia; tym samym zaleca się, żeby był sformułowany w sposób mierzalny,

• realistyczny, a zatem możliwy do osiągnięcia z uwzględnieniem istniejących ograniczeń czasowych, sprzętowych lub organizacyjnych,

• istotny, czyli ciekawy poznawczo lub użyteczny w praktyce,

• powinien odpowiadać tytułowi pracy.

Wszystkie powyższe cechy celu pracy pozwalają zarówno autorowi czy autorce, ale również recenzentowi i każdemu innemu czytelnikowi dokonać właściwego sprawdzenia, czy cel został w pracy osiągnięty. A jest to bez wątpienia podstawowe kryterium formułowania oceny samej pracy dyplomowej.

Zakres pracy jest elementem nieobowiązkowym, jednak zaleca się go umieścić we wprowadzeniu do pracy. W tej części można zawrzeć ograniczenia i uszczegółowienie zakresu tematycznego podanego wcześniej w celu pracy wraz z uzasadnieniem takiego a nie innego podejścia do podjętej tematyki.

3. Układ i struktura pracy dyplomowej oraz dobór metod badawczych

3.1. Układ i struktura pracy dyplomowej

W każdej pracy dyplomowej, podobnie jak w dobrze ułożonym wypracowaniu, mamy do czynienia z trzema zasadniczymi częściami:

- otwierającą, o charakterze formalnym, do której zalicza się między innymi: stronę tytułową, spis treści i opcjonalnie: podziękowania, wykazy skrótów czy symboli i inne elementy, do których zalicza się różne streszczenia, w języku polskim czy angielskim;

- merytoryczną, złożoną z części:

* teoretycznej, zawierającej wprowadzenie, cel pracy z uzasadnieniem, przegląd oraz oceną literatury, charakterystykę metody badawczej;

* praktyczną, czyli swoistego sprawozdania z realizacji celu;

- zamykającą, formalną, na którą składają się: wykaz cytowanych źródeł, streszczenia w języku polskim i angielskim, spisy tabel i rysunków oraz opcjonalnie załączniki.

Oznacza to, że prace dyplomowe składają się najczęściej z trzech, a w szczególnych przypadkach, z czterech rozdziałów merytorycznych oraz wstępu i zakończenia. Każda praca dyplomowa zawiera również stronę tytułową, spis treści, a także spis bibliografii i źródeł informacji. Jest to typowa i powszechnie akceptowana oraz wykorzystywana postać struktury pracy dyplomowej, zwłaszcza wykorzystywana w pracach na kierunkach ekonomicznych, finansowych i z zarządzania.

Liczba stron pracy dyplomowej jest podporządkowana konieczności dobrego i kompletnego opracowania tematu. Prace badawcze i projektowe (w tym technologiczne i konstrukcyjne) zwykle są krótsze od prac przeglądowych (inwentaryzacyjnych, kompilacyjnych i studialnych).

Można także wskazać pewne ogólne wytyczne dotyczące podziału treści pomiędzy poszczególne bloki tematyczne części merytorycznej pracy dyplomowej: wprowadzenie, uzasadnienie, cel, przegląd literatury, wybór metodyki, sprawozdanie z realizacji celu oraz podsumowanie.

Ze względów praktycznych praca dyplomowa wraz z załącznikami nie powinna przekraczać objętości uniemożliwiającej oprawienie jej w postaci jednego woluminu. Typowa objętość prac dyplomowych zawiera się w przedziałach: od 30 do 70 stron – prace licencjackie i inżynierskie, od 40 do 90 stron – prace magisterskie. Są to jednak propozycje

opcjonalne i powinny być w każdej pracy dostosowane do jej charakteru i zakresu tematycznego.

Jak już wspomniano, prace dyplomowe to dokumenty o dość ściśle ustalonej strukturze. Ich treść można umownie podzielić na trzy części: część formalną otwierającą, część merytoryczną oraz część formalną zamykającą.

Obydwie części formalne mają stałą i jednoznacznie określoną strukturę, natomiast układ i liczba rozdziałów części merytorycznej zależą od podjętej problematyki oraz wybranego sposobu realizacji celu pracy dyplomowej. Do stałych (obowiązkowych) części pracy należą poprzedzające część merytoryczną „strona tytułowa” i „spis treści” oraz elementy zamykające pracę: „wykaz cytowanych źródeł”, „streszczenie” i „summary”. Część merytoryczną pracy umownie można podzielić na część teoretyczną (na przykład: przegląd literatury, sformułowanie i uzasadnienie celu, analizy wstępne – na przykład wybór metodyki) oraz część praktyczną, w której jest opisana realizacja celu oraz podsumowanie całej pracy.

Należy pamiętać, że na stronie tytułowej nie umieszcza się numeru strony. Dopuszcza się umieszczenie kolorowego lub czarno-białego logo uczelni lub wydziału, zwykle o wymiarach 2,5×2,5 cm lub ø 2,5cm. Za stroną tytułową może znajdować się pusta strona (wakat), co jest jednak rzadko praktykowane.

Spis treści jest elementem obowiązkowym. Stanowi pierwszą stronę pracy, na której umieszcza się numer strony – zazwyczaj jest to numer 3, a jeżeli w pracy znajduje się strona z podziękowaniami (przed spisem treści) – numer 5.

Podziękowania to element opcjonalny pracy, umieszczany za kartą tytułową, przed spisem treści. Tekst podziękowań składa się kursywą o stopniu 12 pt i umieszcza w dolnej prawej części strony. Podobnie jak na stronie tytułowej, na stronie podziękowań nie umieszcza się numeru strony. Za tą stroną również może znaleźć się strona pusta (wakat), co także jest rzadko praktykowane. Wszystkie podziękowania umieszcza się na jednej stronie, sytuując je, jedno pod drugim. Podziękowania dla osób bliskich umieszcza się nad podziękowaniami dla osób i organizacji, które pomogły w realizacji pracy. W pracy nie powinno się dziękować osobom, które przyczyniły się do jej realizacji, wykonując swoje obowiązki pracownicze. Jeżeli tekst podziękowania jest krótki – nie stawia się po nim kropki.

Wykaz skrótów, oznaczeń i symboli stanowi element opcjonalny pracy. Umieszcza się go, jeżeli praca zawiera dużo takich elementów (z reguły powyżej dziesięciu).Wykaz składa się z symboli i krótkich informacji o ich znaczeniu lub ze skrótów i ich rozwinięć. W wykazie zachowuje się kolejność alfabetyczną, wykonuje się jeden wykaz dla wszystkich skrótów i symboli, a ich kolejność jest następująca: (1) skróty w języku polskim, (2) oznaczenia

składające się z liter alfabetu łacińskiego, (3) oznaczenia składające się z liter alfabetu greckiego, (4) inne nietypowe symbole. Wykaz skrótów należy złożyć pismem o stopniu 11 pt.

Reasumując, w pracach dyplomowych można zastosować dowolny układ treści, pod warunkiem, że jest on uzasadniony adekwatnym, kompletnym i zrozumiałym ujęciem tematu pracy.

Nie da się wskazać jednego uniwersalnego sposobu podziału treści części merytorycznej pracy dyplomowej na rozdziały. Każda dziedzina naukowa, a nawet każdy temat pracy wymagają indywidualnego podejścia. Można jednak wskazać pewne informacje ułatwiające organizację treści pracy dyplomowej w ramach rozdziałów:

1. Poszczególne rozdziały służą logicznemu uporządkowaniu treści, co zapobiega umieszczeniu w pracy niezamierzonych i niepotrzebnych powtórzeń informacji.

2. Układ rozdziałów, który jest typowy dla określonej grupy dyscyplin, ma ułatwiać czytanie pracy oraz jej ocenę, umożliwić łatwe dla czytelnika odnalezienie poszukiwanych treści. Nazwy rozdziałów i ich następstwo dają informacje o zastosowanej metodzie realizacji celów pracy.

3. Układ części merytorycznej pracy w pewnym stopniu odpowiada chronologicznie metodycznemu działaniu dyplomanta – autora pracy.

4. Podział na rozdziały powinien być w miarę możliwości równomierny. Należy unikać zbyt dużych dysproporcji objętościowych pomiędzy poszczególnymi rozdziałami.

5. Tytuł rozdziału nie może być identyczny z tytułem całej pracy, a tytuł podrozdziału – z tytułem rozdziału.

We „Wprowadzeniu”, zaczynając od przedstawienia podjętego zagadnienia w szerszym kontekście oraz znaczenia podjętej problematyki, autor powinien zmierzać do identyfikacji konkretnego problemu, który zamierza rozwiązać. „Wprowadzenie” jest stosunkowo krótką częścią pracy (ma zwykle objętość od pół strony do dwóch stron) i służy przedstawieniu czytelnikowi problematyki pracy przez ulokowanie podjętego tematu w określonej dziedzinie wiedzy, a następnie wskazanie problemów (między innymi badawczych, projektowych czy technologicznych). W dalszej kolejności wyodrębnia się wśród tych problemów zagadnienia już rozwiązane oraz jeszcze nieopracowane i wskazuje konkretny temat, który ma być opracowany. „Wprowadzenie” zawiera również krótką charakterystykę poszczególnych rozdziałów pracy. W końcowej części „Wprowadzenia”

należy zaprezentować wykorzystaną metodykę i źródła informacji.

Wstęp (wprowadzenie) jest zarysem każdego dłuższego tekstu, a także jest jednym z ważniejszych oraz koniecznych elementów pracy licencjackiej. Stanowi jej kwintesencję, czyli główną myśl i służy on wyjaśnieniu problematyki ujętej w napisanej pracy.

Wprowadzenie do pracy dyplomowej (podobnie jak zakończenie) jest najbardziej uważnie czytane przez promotora oraz recenzentów. Jest to wizytówka całej pracy, która ma zachęcić do zagłębienia się w tekst reszty pracy. Dlatego warto skrupulatnie, dokładnie i sumiennie podejść do tej części pracy. Wbrew pozorom, nie jest to część pracy dyplomowej, od której zaczyna się pisanie. Wprowadzenie powinno być tworzone na sam koniec. Gdy skończymy całą pracę i jesteśmy pewni o czym jest, wiemy jaką metodę badawczą wykorzystaliśmy, z jakiej literatury i źródeł informacji korzystaliśmy.

Podstawowe zasady, które powinny zostać uwzględnione przy pisaniu wstępu są następujące:

 powinien być rzeczowy;

 powinien w skrótowy sposób obejmować wszystkie najważniejsze elementy pracy;

 powinien być pisany zwięzłym i jasnym językiem, należy unikać osobistych refleksji oraz zdań oceniających;

 zdania powinny być formułowane w formie bezosobowej, np. „w pracy zdecydowano…”;

 powinien składać się z kilku ściśle wydzielonych akapitów;

 powinien być pisany raczej w czasie przyszłym;

 należy pilnować, aby wstęp miał uporządkowaną postać, nie był chaotyczny.

Do podstawowych elementów wstępu zalicza się:

1. Wprowadzenie do tematyki, które powinno obejmować sprecyzowanie tematu pracy licencjackiej. Uzasadnienie wyboru tematu pracy; motywy o charakterze naukowym, nie osobistym. Motyw należy podzielić na:

1) Obiektywny (podanie powodów związanych z potrzebą wypełnienia luki w dotychczasowych badaniach)

2) Subiektywny (podanie swoich racji, które przemawiają za wyborem danego tematu, mogą to być np. zainteresowania, które dodatkowo chcemy rozwinąć dzięki napisaniu pracy)

2. Określenie celów pracy dyplomowej.

3. Wskazanie tez (hipotez) badawczych, które będziemy starać się potwierdzić w pracy.

4. Wymienienie na podstawie czego przygotowana będzie praca (czyli przedstawienie stanu wiedzy z pisanego tematu oraz charakteru źródeł), np. praca zostanie

przygotowana na podstawie aktualnej literatury z dziedziny ekonomii, finansów, zarządzania, aktów prawnych, wewnętrznych dokumentów przedsiębiorstwa, badań empirycznych.

5. Zaprezentowanie i logiczne uzasadnienie zakresu przedmiotowego pracy dyplomowej (miejsce, środowisko, czas).

6. Wymienienie metod, formuł, technik badawczych oraz sposobów wnioskowania wykorzystanych w pracy.

7. Przedstawienie kolejnych rozdziałów (elementów struktury pracy dyplomowej) z opisem każdego z nich oraz ze wskazaniem w każdym wymienionym rozdziale - myśli przewodnich.

Zakończenie może być zamiennie zatytułowane jako: „podsumowanie”, „wnioski”,

„podsumowanie i wnioski” lub „uwagi końcowe”. Punktem wyjścia do napisania zakończenia powinien być cel pracy, cele pośrednie, hipoteza badawcza, ewentualnie pytania badawcze, które po skonfrontowaniu z wnioskami określą, w jakim stopniu udało się osiągnąć założony cel. Zakończenie nie jest wyłącznie listą wniosków końcowych, nie jest też streszczeniem pracy. Jednocześnie, nie należy w zakończeniu wprowadzać kolejnych, nowych wywodów czy wątków. Nie powinno się pominąć opisania trudności napotkanych podczas realizacji pracy. Dobrze jest wskazać obszar zastosowań uzyskanych wyników oraz zamieścić przesłanki ewentualnych dalszych działań dotyczących tematu pracy.

Praca dyplomowa powinna być dokumentem ciągłym, zatem każdy kolejny rozdział powinien wynikać z rozdziału go poprzedzającego. Rozdziały służą logicznemu uporządkowaniu treści, co zapobiega umieszczeniu w pracy niezamierzonych powtórzeń informacji. Układ rozdziałów, który jest typowy dla określonej grupy dyscyplin, ułatwia czytanie pracy oraz jej ocenę, umożliwia łatwe dla czytelnika odnalezienie poszukiwanych treści. Nazwy rozdziałów i ich następstwo dają informacje o zastosowanej metodzie realizacji celów pracy.

Układ części merytorycznej pracy w pewnym stopniu odpowiada chronologicznie metodycznemu działaniu dyplomanta. Podział na rozdziały powinien być w miarę możliwości równomierny – należy unikać dużych dysproporcji objętościowych pomiędzy poszczególnymi rozdziałami. Tytuł rozdziału nie może być identyczny z tytułem całej pracy, a tytuł podrozdziału – z tytułem rozdziału. Rozdziały główne powinny się rozpoczynać na nowej stronie nieparzystej (czyli „prawej”). Numerując rozdziały i podrozdziały, należy stosować numerację wielopoziomową:

– rozdziały główne: 1., 2., 3., (...),

– rozdziały drugiego stopnia: 1.1., 1.2., 1.3., (...), – rozdziały trzeciego stopnia: 1.1.1., 1.1.2., 1.1.3., (...).

Można wskazać trzy najważniejsze elementy prac dyplomowych. Należą do nich: tytuł (tematyka), cel oraz streszczenie. W bardzo wielu przypadkach recenzent, zanim przeczyta całą pracę, najpierw zapoznaje się z jej tytułem, celem, a następnie streszczeniem.

Streszczenie może zachęcić lub zniechęcić do czytania całej pracy. Niewątpliwie pomaga szybko zrozumieć jej ideę. Ponadto prawidłowa redakcja streszczenia może mieć bardzo duży wpływ na ocenę pracy.

Streszczenie pracy dyplomowej bardzo mocno się pokrywa treściowo z „zakresem pracy” oraz z „podsumowaniem”. Warto przypomnieć, że „zakres pracy” odpowiada na pytanie: Co zrobiono, żeby osiągnąć cel?, natomiast „podsumowanie” rekapituluje jedynie wybrane, najważniejsze działania podjęte w pracy dyplomowej, odpowiadając na pytania: Co robiono w ramach określonego działania? Jak to robiono? Jaki był rezultat lub wniosek z tych działań? Streszczenie powinno więc być kompilacją zakresu pracy oraz jej podsumowania.

Streszczenia można podzielić na dwa typy:

• streszczenie logiczne przedstawia konstrukcję pracy, jej podział na rozdziały, liczbę cytowanych źródeł, zawartość załączników itp. oraz omawia pokrótce zawartość każdej części pracy, skupiając się na rzeczach najważniejszych.

• streszczenie merytoryczne jest skrótowym przedstawieniem treści poszczególnych rozdziałów, czyli jest miniaturowym obrazem całej pracy. Treści poszczególnych rozdziałów pracy odpowiadają kolejno po sobie następujące zdania lub akapity streszczenia.

Niezależnie od wybranego typu streszczenia umieszcza się w nim informacje, które pozwolą zorientować się czytelnikowi: jaki był szeroki kontekst podjętej tematyki, co było celem pracy, co omówiono w przeglądzie literatury, w jaki sposób realizowano cel pracy, jakie osiągnięto efekty i jakie sformułowano najważniejsze wnioski w trakcie realizacji pracy.

Streszczenie nie jest recenzją pracy, więc powinno się w nim unikać sformułowań oceniających treść pracy. Zalecana objętość streszczenia to od połowy do jednej strony tekstu (optymalnie około 300 słów).

Załącznikami do pracy mogą być m.in.: szczegółowe wyniki eksperymentów, plany, rysunki techniczne – zwłaszcza te, które mają format większy od A4. Poszczególne grupy załączników oznacza się kolejnymi wielkimi literami alfabetu („A”, „B”...). Ryciny i tabele w załącznikach numeruje się tak jak w całej pracy.

Wśród prac dyplomowych rozróżnia się między innymi:

1. prace badawcze, które polegają na pomiarach wybranych zjawisk fizycznych. Prace te są sprawozdaniem z eksperymentu przeprowadzonego według wybranej metodyki badań; są zakończone zestawieniem tabelarycznym lub graficznym uzyskanych wyników oraz ich analizą;

2. prace technologiczne, których celem jest opracowanie lub modernizacja procesu technologicznego albo modernizacja lub naprawa obiektów technicznych. Mogą obejmować zaprojektowanie lub dobór urządzeń do realizacji celu pracy. Tego typu prace mają zwykle charakter aplikacyjny i są dedykowane określonemu odbiorcy.

3. prace konstrukcyjne, zawierające projekt nowego obiektu technicznego. Prace te, poza zapisem konstrukcji opracowanego rozwiązania, zawierają na ogół: identyfikację potrzeb, sformułowanie wymagań, przedstawienie wariantów rozwiązań oraz wybór rozwiązania optymalnego, wymagane obliczenia oraz dokumentację konstrukcyjną.

4. prace studialne (przeglądowe), będące ustosunkowaniem się do wybranego zagadnienia naukowego lub technicznego. Mogą mieć charakter polemiczny i opisywać wybrane zagadnienie w kontekście teorii przedstawionych w literaturze.

Innego rodzaju pracami przeglądowymi są prace o charakterze inwentaryzacyjnym – opisujące wybrany fragment rzeczywistości technicznej. Głównym celem tego typu prac może być identyfikacja problemów i wskazanie kierunków poszukiwania sposobów ich rozwiązania. Wartość naukową prac studialnych stanowi m.in.

uzupełnienie, skompletowanie i uporządkowanie trudnych do uzyskania w literaturze informacji na temat określonego zagadnienia według racjonalnego zbioru kryteriów.

Możliwe są również prace „hybrydowe”, o cechach wspólnych dla wymienionych wyżej rodzajów prac, np. praca technologiczna z elementami pracy badawczej lub inne kombinacje.

3.2. Dobór metod badawczych do pracy dyplomowej

Ważnym elementem procesu realizacji pracy dyplomowej jest dobór metod badawczych. Warunkiem właściwego postępowania badawczego jest sformułowanie problemu oraz hipotez, które uszczegóławiają cel i zakres badań. Jest to próba stawiania pytań dotyczących zależności między zjawiskiem a jego przyczynami. S. Nowak sądzi, że „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć

badanie”³. Natomiast J. Pieter problem badawczy traktuje jako ”swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy (pewnego braku w dotychczasowej wiedzy) oraz cel i granicę pracy naukowej”⁴. Podobnie pisze na ten temat T. Pilch „problemy muszą wyczerpywać zakres niewiedzy, zawarty w temacie naszych badań. Tak więc problemy w sposób znacznie bardziej precyzyjny określają zakres naszych wątpliwości, tym samym określają teren badawczych poszukiwań”⁵.

Początkiem toku myślowego, który ma mnie doprowadzić do rozwiązania postawionego problemu, jest wysunięcie hipotezy. Hipoteza jest zawsze dokładniejszym w stosunku do problemu, wyznaczeniem zakresu rzeczywistości, na którym toczyć się będą badania – dokładniej precyzuje zmienne, o które pytam w problemie, i które są określone jedynie w przybliżeniu. Hipotezą roboczą w ścisłym znaczeniu tego słowa jest jednak tylko takie twierdzenie (przypuszczenie), które spełnia ściśle określone warunki: ” hipoteza robocza musi dać się zweryfikować; wyraża związek w zasadzie tylko pomiędzy dającymi się zbadać faktami, zdarzeniami, ludźmi (zmiennymi); jest przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym, mającym swe uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym; jest wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza; jest twierdzeniem wyznaczonym jednoznacznie i w sposób możliwie uszczegółowiony”⁶.

Kolejną czynnością, jaką należy podjąć jest ustalenie zmiennych, które będą wynikały z postawionych problemów i założonych hipotez. W celu stwierdzenia, że dana zmienna występuje w danym przypadku, potrzebne są wskaźniki. Można powiedzieć, że wskaźnik, to jest coś po czym poznajemy, że dane zjawisko występuje. Wynika z tego, że wskaźnik, aby mógł pełnić swoją funkcją, musi być zjawiskiem obserwowalnym.

Po ustaleniu z jakiego rodzaju zjawiskami badacz ma do czynienia, określa się metodę badawczą dla pomiaru poszczególnych zmiennych. W ślad za wyborem metody należy przygotować techniki badawcze. „Proces badawczy, jak każdy proces poznania, jest świadomą, celową i zamierzoną czynnością poznającego podmiotu. Wszelka zaś działalność, która ma prowadzić do określonego celu powinna być sterowana metodycznie za pomocą określonych reguł i wskazań determinujących i kontrolujących postępowanie człowieka”⁷. Wynika z tego, że do rozwiązania określonego problemu badawczego w pierwszej kolejności wybieramy metodę badań, opracowując koncepcję założeń teoretycznych i praktycznego

3 S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Zagadnienia ogólne, PWN, Warszawa 1970, s.214.

4 J. Pieter, Ogólne metodologia pracy naukowej, Ossolineum, Wrocław–Warszawa 1967, s. 67.

5 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 64-65.

6 M. Łobodzki, Metody badań pedagogicznych, Książka i Wiedza, Warszawa 1978, s. 76-78.

7 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Książka i Wiedza, Warszawa 1984, s. 46.

poznania. To dopiero decyduje mniej lub więcej jednoznacznie o doborze stosowanej techniki badań, a wybrana technika w sposób jednoznaczny wyznacza narzędzia badawcze. W. Okoń za metodę przyjmuje sposób postępowania, na który składają się „czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności”⁸.

Metody badawcze dobierane są do pracy dyplomowej zgodnie z jej tematyką, a także posiadanymi zbiorami informacji (danych). Wpływ na wybór metod badawczych mają również:

- sposób podejścia do problemów badawczych, oparty albo na analizie, albo na syntezie;

- zastosowane sposoby wnioskowania wykorzystujące dedukcję i/lub indukcję;

- wykorzystane podejścia w zakresie sprawdzenia poprawności badań, oparte na weryfikacji, konfirmacji lub falsyfikacji.

W pracach dyplomowych pisanych z nauk ekonomicznych czy finansów wykorzystuje się powszechnie metody typowe dla tych dyscyplin:

- związane z analizą ekonomiczną i stosowanymi w jej ramach rozwiązaniami, zwłaszcza wskaźnikami przychodów i kosztów, efektywności ekonomicznej, zasilania finansowego podmiotów i źródeł finansowania działalności czy majątku;

- metody statystyczno-ekonometryczne, użyteczne przy analizie szeregów empirycznych danych, wykorzystujące zwłaszcza techniki i formuły statystyki opisowej;

- charakterystyczne wskaźniki i indeksy z analizy finansowej, w tym dotyczących płynności finansowej, rentowności, zadłużenia czy produktywności;

- podejście systemowe, pozwalające budować układy całościowych zależności powiązanych z i w ramach badanych obiektów;

- metody badań operacyjnych, przy rozwiązywaniu problemów optymalizacyjnych, a zwłaszcza z programowania liniowego, programowania sieciowego, programowania dynamicznego, zagadnień transportowych czy nieliniowych zagadnień optymalizacyjnych, a także

- gry z Naturą i metody (modele) teorii gier;

- metody oparte na ocenach wielokryterialnych.

Techniki badawcze to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych i jasnych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk.

8 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1973, s. 167.

4. Tekst główny. Cechy – terminologia, ortografia, gramatyka, interpunkcja. Zasady pisania.

4.1. Charakterystyka tekstu głównego

Tekst główny stanowi najważniejszą część każdej pracy dyplomowej, dlatego należy poświęcić mu szczególnie dużo uwagi. Jest on pisemną wersją sprawozdania z przygotowanych i zrealizowanych badań. Zawiera zatem opis przygotowań do osiągnięcia celu głównego, a jednocześnie muszą tworzyć go:

- odniesienia do literatury problemu i oceny znaczenia badanych kwestii w tej literaturze;

- usytuowanie poruszanych zagadnień w dotychczasowym dorobku danej dyscypliny nauki;

- definicje wykorzystywanych kategorii (pojęć), połączone z ich prezentacją, analizą i wyborem rozwiązań zastosowanych później w pracy;

- krytyczna ocena użyteczności pojęć, metod badawczych i koncepcji teoretycznych dla przeprowadzonych przez dyplomanta badań własnych.

Te elementy odnaleźć można przede wszystkim w pierwszym rozdziale pracy dyplomowej, który stanowi wprowadzenie do problematyki, z wykorzystaniem dorobku zamieszczonego w literaturze. Oznacza to potrzebę dokonania przeglądu dostępnej literatury (książek, artykułów) oraz różnych, innych źródeł informacji (stron internetowych, aktów prawnych, danych statystyczno-empirycznych, a także niepublikowanych materiałów czy własnych badań, na przykład ankietowych).

Należy pamiętać, że przedsięwzięcia te służą, z jednej strony przygotowaniu podstaw teoretycznych dla badań własnych i realizacji głównego celu pracy dyplomowej, z drugiej natomiast są swoistym egzaminem wiedzy dyplomanta z danej dyscypliny nauki, orientacji w literaturze, a także umiejętności i dojrzałości metodycznej korzystania z dorobku współczesnej nauki, zawartego w tej literaturze. Powinny zatem zostać opracowane bardzo precyzyjnie.

Ważnym elementem tekstu głównego w pracy licencjackiej jest prezentacja obiektu badań, którym może być podmiot gospodarujący (na przykład przedsiębiorstwo, instytucja finansowa, gospodarstwo domowe, organizacja non-profit, jednostka samorządu terytorialnego lub jej element składowy), zjawisko społeczno-gospodarcze (na przykład bezrobocie, inflacja, wzrost gospodarczy lub rozwój społeczno-ekonomiczny) czy proces gospodarczy (na przykład kredytowanie, inwestowanie lub budżetowanie).

Prezentacja taka wymaga ogólnej charakterystyki obiektu badań, jego struktury wewnętrznej i funkcjonowania. Jeżeli obiektem takim jest organizacja, wówczas należy przedstawić jej historię, strukturę organizacyjną oraz funkcjonalną, przedmiot działania, pozycję rynkową czy oferowane produkty. Często omawia się również interesariuszy i konkurentów, eksponując interesujące dla celu pracy dyplomowej elementy. W przypadku zjawisk społeczno-ekonomicznych ważne jest jego zdefiniowanie, rodzaje, sposoby przejawiania się, znaczenie i sposoby reagowania na nie strony podmiotów gospodarujących i/lub polityki państwa, w tym regulacji prawno-instytucjonalnych. Dla prezentacji procesów społeczno-ekonomicznych ważne są ich przyczyny, uwarunkowania, ścieżki przebiegu, pośrednie i finalne skutki, a także sposoby reagowania na nie. Praca dyplomowa nie może być pozbawiona takich prezentacji.

Prezentacja obiektu badań jest najczęściej przedmiotem rozdziału drugiego pracy dyplomowej. Pozwala ona nie tylko wyeksponować elementy, które będą przedmiotem szczegółowej analizy (badań własnych) w pracy, ale także orientować się w poziomie wiedzy autora (autorki), dotyczącej poruszanych zagadnień. Jest także odzwierciedleniem poziomu zaawansowania merytorycznego oraz metodycznego dyplomanta.

O ile tekst główny jest najważniejszym elementem strukturalnym pracy dyplomowej, o tyle najważniejszą jego częścią merytoryczną jest prezentacja badań własnych. Składają się na nią:

- przedstawienie, omówienie i ocena wyboru metodyki badań własnych;

- prezentacja opracowanych przy wykorzystaniu różnych metod i technik wyników badań;

- omówienie otrzymanych wyników oraz sformułowanie wniosków, a czasami i rekomendacji dla praktyki gospodarczej;

- ocena zakresu realizacji celu głównego postawionego przez autora (autorkę) pracy dyplomowej.

Przedstawienie badań własnych jest najczęściej wiodącym elementem rozdziału trzeciego i/lub czwartego, w zależności od charakteru i zakresu tych badań. Należy pamiętać, że tekst główny rozpoczyna się we wprowadzeniu, a kończy, w podsumowaniu.

Praca dyplomowa to sprawozdanie redagowane dopiero po osiągnięciu celu pracy, dlatego nawet te jego fragmenty, które w momencie ich pisania dotyczą przyszłych działań dyplomanta, powinny być pisane w czasie przeszłym.

Redagując pracę dyplomową:

• wychodzi się od czasu teraźniejszego, informując o ważnych dla tematu pracy faktach i zjawiskach,

• większą jej część redaguje się w czasie przeszłym, opisując zidentyfikowane przez autora problemy (badawcze, projektowe i inne), przedstawiając wybór sposobu postępowania oraz sprawozdając metodę realizacji celu pracy,

• przechodzi się do czasu teraźniejszego, opisując odkryte zależności, zaprojektowany obiekt, zidentyfikowane zjawiska albo opracowaną technologię,

• można zakończyć czasem przyszłym, podając rekomendacje lub przesłanki do dalszych działań.

Przy redagowaniu części „opis wybranej metodyki” należy ją wyraźnie odróżnić językowo od rozdziału „wyniki badań”. Dla opisu wybranej metodyki charakterystyczne są sformułowania: „postanowiono wykonać”, „zdecydowano się zmierzyć”, dla wyników badań:

„wykonano”, „zmierzono”.

4.2. Cechy języka wykorzystanego w tekście głównym

Praca dyplomowa jest opracowaniem naukowym, a zatem wymaga się aby jej język był zgodny z językiem odpowiadającej jej dyscypliny nauki. W pracy dyplomowej należy we właściwy sposób wykorzystywać pojęcia uznane i stosowane w danej dyscyplinie.

Odpowiednia terminologia jest uznawana za jedną z najważniejszych cech poprawnie przygotowanej pracy dyplomowej. Często wymaga się od autora (autorki) nie tylko prezentacji wykorzystanej terminologii, ale wręcz dyskusji nad wiodącymi pojęciami oraz ostatecznego określenia (wyboru), którymi pojęciami będzie się posługiwał w swojej pracy dyplomowej.

Wykorzystywanie odpowiedniej terminologii wymaga od autora (autorki) jej znajomości, a tym samym:

- przyswojenia sobie takich pojęć w trakcie procesu dydaktycznego na studiach;

- śledzenia literatury danej dyscypliny, zwłaszcza pod kątem wykorzystywanych pojęć;

- umiejętności właściwego wykorzystania takich pojęć w praktyce i rozróżnienia pomiędzy pojęciami naukowymi i pochodzącymi z języka potocznego.

Ponieważ wiele pojęć wykorzystywanych w języku ma swoje odmienne znaczenie w ramach określonej dyscypliny nauki oraz w ramach komunikacji potocznej, ich właściwe wykorzystanie jest bardzo ważnym i niełatwym zadaniem. Praca dyplomowa jest opracowaniem naukowym, a zatem wiodące pojęcia i zwroty winny posiadać naukowe, precyzyjnie zdefiniowane znaczenie. Posługiwanie się precyzyjnie językiem naukowym w pracy dyplomowej wymaga spełnienia kilku warunków, a mianowicie:

- posiadanie odpowiednich umiejętności językowych przez autora (autorkę);

- odpowiedniej pomocy ze strony promotora;

- właściwego wykorzystania literatury i innych źródeł informacji.

Praca dyplomowa powinna być dokumentem ciągłym, zatem każdy kolejny rozdział powinien wynikać z rozdziału go poprzedzającego. Redagując tekst, należy unikać zdań nadmiernie rozbudowanych, które dla czytelnika mogą być wieloznaczne, trudne do zrozumienia i zdecydowanie pogarszają percepcję. W pracy dyplomowej nie powinno się stosować literackich zabiegów stylistycznych, tzw. ozdobników, zwłaszcza nie należy stosować: alegorii, aluzji, animizacji, antropomorfizacji, archaizmów, kolokwializmów, metonimii, pytań retorycznych, wykrzyknień itp. Teksty techniczne cechuje nadrzędność funkcji informacyjnej nad innymi funkcjami języka. Dla jednoznaczności przekazu dopuszczalne są powtórzenia, zwłaszcza pojęć technicznych. Zaleca się stosowanie terminów powszechnie używanych w danej dyscyplinie, a w przypadku wprowadzenia własnych nazw, które mogą być wieloznacznie interpretowane, należy je dokładnie zdefiniować we wstępie pracy. Wyklucza się stosowanie określeń pochodzących z żargonu technicznego, slangowych z języka potocznego oraz tworzenie własnych skrótów pojęć. Zaleca się pisanie w formie bezosobowej lub w trzeciej osobie pamiętając o wyraźnym rozróżnieniu w tekście pracy opinii i dokonań własnych od dokonań lub opinii cytowanych autorów.

Podczas pisania pracy dyplomowej należy zachować jasność wywodów.

Odzwierciedla ona stopień znajomości problematyki podjętej przez autora (autorkę), sposób jej rozumienia oraz umiejętności wykorzystania w samej pracy rygorowej. Wyrażając własne stanowisko należy znaleźć właściwe proporcje pomiędzy nadmiernym wyolbrzymianiem a zupełnym brakiem własnej opinii. Cenne jest przytaczanie propozycji zawartych w literaturze.

Tekst pracy dyplomowej powinien charakteryzować się merytoryczną spójnością, co oznacza, ze wątki poruszane w takiej pracy muszą wiązać się ze sobą i płynnie „przechodzić”

w kolejne.

Ponadto tekst powinien mieć charakter naukowy, czyli oznaczać się rzeczowością oraz zwięzłością, co prowadzi do jednoznaczności i komunikatywności języka. Praca dyplomowa powinna być napisana jasnymi, niezbyt zawiłymi i prawidłowo sformułowanymi zdaniami.

Dużym błędem jest wspomniane już stosowanie w tekście skomplikowanych, niejasnych oraz długich zdań.

Podczas pisania pracy dyplomowej należy wystrzegać się błędów ortograficznych, nieporadności gramatycznych oraz błędów interpunkcyjnych czy literowych. Należy uważnie redagować coraz popularniejsze zwroty obcojęzyczne.

Należy pamiętać, że praca dyplomowa jest przede wszystkim świadectwem umiejętności jej autora (autorki), w tym umiejętności przygotowania, zredagowania i wyedytowania określonego tekstu. Oznacza to wypełnienie określonych warunków o charakterze: (1) ortograficznym, (2) gramatycznym, (3) interpunkcyjnym, (4) redakcyjnym oraz (5) edytorskim.

Wymagania ortograficzne dotyczą przede wszystkim braku takich błędów. Są one, niestety, wcale nie rzadkim przypadkiem, co jest wyrazem braku umiejętności w tym zakresie. Są to jednocześnie błędy najłatwiejsze do likwidacji, ponieważ edytory komputerowe sprawdzają na bieżąco poprawność ortograficzną. Wystarczy uważnie reagować na sygnały edytora (czerwone podkreślenia). Brak pewności co do pisowni można również zweryfikować wykorzystując na przykład słownik ortograficzny. Na poziomie edukacji wyższej błędy ortograficzne należy uznać za niedopuszczalne i niezwykle dyskredytujące ich autorów, o czym wielu piszących zapomina. Wystarczy przeanalizować żenujące ortograficznie wpisy na forach społecznościowych.

Znacznie trudniejsze do weryfikacji są błędy gramatyczne, związane z budową zdania, czy szerzej tekstu, ponieważ autor nie zawsze jest w stanie je dostrzec. Aby unikać takich sytuacji zaleca się, aby tekst przeczytały inne osoby, które znacznie łatwiej wychwycą takie uchybienia. Dobrze jest również przeczytać głośno własny tekst. Wówczas w wychwyceniu takich błędów pomaga dodatkowo słuch. Nieodzowna jest także pomoc promotora. Nie należy natomiast poprawiać uchybień tego typy w cytatach.

Reguły interpunkcyjne są bardzo trudne do pełnego przestrzegania, tym bardziej, że część z nich ma charakter fakultatywny i zmienny. Ważne jest natomiast unikanie najbardziej rażących błędów w tym zakresie. Nowoczesne edytory komputerowe wspierają piszących w zakresie poprawności interpunkcyjnej.

Poprawność redakcyjna obejmuje kilka ważnych elementów, zwłaszcza takich jak:

- właściwy układ i struktura wewnętrzna pracy dyplomowej;

- logiczny podział tekstu na akapity, traktowane jako odrębne watki logiczne (myśli);

- poprawność logiczna oraz pojęciowa tekstu;

- poprawność ortograficzna, gramatyczna i interpunkcyjna tekstu;

- poprawność przywołań i przypisów;

- właściwe rozmieszczenie i opis materiałów uzupełniających, takich jak: tabele, schematy, wykresy, rysunki, fotografie, wzory czy skróty;

- graficzne opracowanie tekstu.