• Nie Znaleziono Wyników

"Lednicka nekropolia" - wystawa Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Lednicka nekropolia" - wystawa Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy"

Copied!
11
0
0

Pełen tekst

(1)

Anna Wrzesińska, Jacek

Wrzesiński

"Lednicka nekropolia" - wystawa

Muzeum Pierwszych Piastów na

Lednicy

Studia Lednickie 3, 367-376

1994

(2)

S T U D IA L E D N IC K IE Ш P o z n a ń — L ed n ica 1994

„LEDNICKA NEKROPOLA” — W YSTAWA M UZEUM PIERW SZYCH PIASTÓW NA LEDNICY

W dniu 6 m aja 1991 roku w drew nianym X V III-w iecznym S pichlerzu z M ajkow a

(na terenie tzw. M ałego Skansenu M uzeum P ierw szych P iastów na L ednicy) otw arto w ystaw ę „L ednicka N ekropola” (ryc. 1 ). K om isarzam i w ystaw y, autoram i scenariusza, aranżacji są A nna i Ja cek W rzesińscy, o praw ę p lastyczną w ykonał W ojtek K ujaw a.

W ystaw a p rezentuje w yniki prac w ykopaliskow ych prow adzonych na w cze sn o śred ­ niow iecznym cm entarzysku rzędow ym O strow a L ednickiego w latach 1 9 3 2 - 1935. B adania te prow adzone były we w nętrzu grodu lednickiego przez antropologów z Z a ­ kładu Antropologii Uniwersytetu Poznańskiego — A dam a W rzoska i Michała Ćwirko-Go- dyckiego przy w spółpracy archeologa Z ygm unta Z akrzew skiego. P rzebadano w ów czas o b szar o pow ierzchni 2576 m 2. C m entarzysko rozkopyw ano row am i o szerokości 3 m e ­ trów a ich długość zależna była od zaleg an ia grobów (M. G odycki 1956). O dkryto 1576 szkieletów całych lub niekom pletnych i 1200 różnorodnych przedm iotów . S zk ie­ lety leżały rzędam i o przebiegu z południa na północ. W iększość szkieletów odsłan ian a była ju ż na głębokości 3 5 - 4 0 cm , zn aczn a część na głębokości pom iędzy 5 5 - 6 0 cm do 1 m, nieliczne zalegały głębiej niż 1 m (najniższy 1,20 m). M iejscam i na cm entarzysku w ystępow ały 2, a naw et 3 poziom y grobów , co św iadczy o intensyw ności je g o użytkow ania. C zęść cm en tarzy sk a zn ajd u jącą się n a południow y w schód od ruin lednickiego p alatium pozostaw iono w 1935 roku nietkniętą. B adania tej części, ja k i p artii na p ołudnie od ruin, były k o n tynuow ane w latach pow ojennych i pozw oliły w yeksplorow ać d alsze groby om aw ianej nekropoli. P ierw sze o p raco w an ia m ateriału kostnego ukazały się je szcze w trakcie badań, a d alsze tu ż po ich zakończeniu. O p u ­ blikow ano artykuły o w ieku (Z. B randtów na 1936, s. 31 - 32), w zroście (I. O strow ska, T . Z iółkiew icz 1938, s. 256 - 263), pojem ności czaszek (C. B orow ska, B. G o lachow ska 1934, s. 1 4 4 - 150), stanie uzębienia (E. J. H ow orka 1936, s. 5 3 - 6 4 ) i asym etrii kończyn górnych i dolnych ludności pochow anej na cm entarzysku (T. Z ió łk iew icz 1938, s. 331 - 3 4 1 , A. W rzosek, I. O strow ska 1938, s. 1 6 7 - 1 7 1 ) . O drębny artykuł pośw ięcono znalezisku szkieletu kobiety ciężarnej (A. W rzosek, M. C w irko-G odycki 1933, s. 5 6 - 6 0 ) , a także czaszce ze zrośniętym kręgiem szczytow ym (A. W rzosek 1935, s. 7 4 - 7 9 ) . C o roku ukazyw ały się też spraw ozdania z badań (A. W rzosek 1932, s. 6 5 - 7 6 , 1933, s. 3 5 - 3 6 , s. 61 - 6 2 , 1934, s. 1 7 0 - 173, s. 2 2 - 2 3 , 1935, s. 131 — 133, 1936, s. 35 - 3 6 ) , oraz inne prace. Po w ojnie przystąpiono do szerszego o p raco ­ w ania m ateriału: k raniologicznego (F. W okroj 1951, s. 5 1 9 - 5 2 3 , 1953, s. 161 - 168, 1953), o steologicznego (M. G odycki 1956) oraz zabytków k ultury m aterialnej

(3)

3 6 8 K R O N IK A

Ryc. 2. Fragm ent ek sp ozycji — w idoczny g ró b ze śladam i trum ny (861), obok grób m ężczyzny z dzieck iem (863, 866) (fo to g rafo w ała M . Jóźw ikow ska)

(4)

K R O N IK A

369

(A. W rzosek 1961, s. 2 4 2 - 2 5 3 ) . W 1977 i 1978 roku opublikow ano trzyczęściow e o p raco w an ie m ateriału szkieletow ego pod w zględem zm ienności cech m etrycznych i objaw ów patologicznych na kościach (M . Ć w irko-G odycki, I. Sw edborg 1977, s. 3 - 3 6 , 2 0 7 - 2 4 3 , 1978, s. 221 - 2 3 9 ) .

W oparciu o publikow ane plany cm en tarzy sk a (M. G odycki 1956), drukow ane fragm enty diariuszy z lat 1934 i 1935 i po zapoznaniu się z w ynikam i dotychczasow ych opracow ań m ateriału szkieletow ego przystąpiono do m ontażu w ystaw y. W ystaw a p re­ zentuje m ateriał w dw óch poziom ach. P ierw szy, to poziom cm entarzyska. Z aara n żo ­ w ano fragm ent cm entarzyska w m om encie je g o od sła n ia n ia — od poziom u traw y, poprzez m niej lub bardziej czy teln e obiekty (zm iany barw y ziem i, je j strukturę z k a­ m ieniam i, ceram iką, kośćm i itp.) do czytelnych grobów (z w idocznym i ja m a m i g ro­ bow ym i, konstrukcjam i kam iennym i, są też skupiska kości) (ryc. 2). Poszczególne partie ekspozycji odpow iadają autentycznym eksplorow anym układom . Do aranżacji w ykorzystano 108 szkieletów , które ułożono w w yprażonym piasku w sposób zg o d ­ ny z dokum entacją cm entarzyska (M . G odycki 1956) w ybierając najciekaw sze p rzy­ kłady.

Na lednickiej nekropoli groby sytuow ane są na osi w schód-zachód z g ło w ą w k ie ­ runku zachodnim . Z m arłych składano w pozycji w yprostow anej z rękom a w zdłuż ciała, czasam i ułożonym i na m iednicy a rzadko n a piersiach. Z najdow ane ślady drew na św iadczą o chow aniu w trum nach (grób m ężczyzny 861), w niektórych grobach w y ­ stępują dodatkow o kam ienie, niekiedy tw orząc obstaw ę grobu (grób m łodego ch ło p ca 350 z pełną obstaw ą, czy grób 709 uszkodzony częściow o przez 713) (ryc. 3). Z m arłych chow ano często z przedm iotam i stanow iącym i ich w łasność: kobiety z ozdobam i (grób 838 — na palcu praw ej ręki pierścionek, 855 — przy praw ym udzie brązo w a k la­ m erka, 712 — dw a kablączki skroniow e i 5 p aciorków po praw ej stronie czaszki i na w ysokości barku, 803 — siedem kabłączków skroniow ych, tj. 4 z praw ej strony c z a ­ szki a 3 z lewej strony, itd.), n atom iast m ężczyzn najczęściej z nożam i (857 — przy praw ej kości biodrow ej nóż). W grobach w ystępow ały także naczynia gliniane, w iadra, fragm enty uprzęży.

W grobie 863 w ystąpił pochów ek dorosłego m ężczyzny w wieku około 30 lat z 2-letnim d zieckiem (8 6 6) złożonym na piersi po stronie lew ej. W grobie 293 zn a­

leziono m łodą ciężarną kobietę w w ieku 22 - 25 lat ze zn iek ształco n ą m iednicą (talerz biodrow y praw y zrośnięty z kością krzyżow ą). Po praw ej stronie czaszki znajdowały' się dw a kabłączki skroniow e. Płód donoszony (115 kości płodu). K obieta zm arła za­ pew ne podczas porodu nie m ogąc naturalnie urodzić na skutek w ady m iednicy. G rób 23/77 (w yeksplorow any po w ojnie), w którym szkielet ja k o jed y n y na lednickim cm en ­ tarzysku ułożony je s t czaszką w kierunku w schodnim (ryc. 4). L eży na lew ym boku z p odkurczoną pod głow ę lew ą kończyną górną i praw ą kończyną g órną zg iętą pod kątem 60° w staw ie łokciow ym oraz z g iętą pod k ątem 1 1 0° lew ą ko ń czy n ą dolną.

U kład kości sugeruje, iż zw łoki zostały złożone do grobu niedbale (?). M asyw ność i duże rozm iary czaszki oraz szkieletu postkranialnego m ożna tłum aczyć zachw ianiem w ydzielania horm onalnego. D ane m etryczne w sk azu ją na g igantyzm i akrom egalię. W iek osobnika określono na około 25 - 30 lat. szkielet należał raczej do kobiety. D ługość in situ 208 cm . W artość średnia w yliczona d la w ysokości ciała to 208,5 cm (B. Szym czyk, E. W ąsow ska, A. Z iętek 1977, s. 334).

(5)

3 7 0 K R O N IK A

R yc. 4. Fragm ent ekspozycji —• grób 23/77 — lednickiej „g igantki” (fo to g rafo w ała M . Jó źw iko w sk a)

R ye. 3. Fragm ent ekspozycji — w głębi grób w o b staw ie kam iennej

(6)

R ye. 5. Z m ian y p ato logiczne na kościach prezen to w an e w gab lo tach (foto g rafo w ała M . Jó źw ik o w sk a)

D rugi poziom ekspozycji to gabloty z w yselekcjonow anym m ateriałem szk ieleto ­ w ym (ryc. 5) i ekrany z tekstem , będące uzupełnieniem inform acji do prezentow anych kości (ryc. 6). K rótkim i tekstam i starano się przybliżyć w yniki prac badaw czych an ­ tropologów i archeologów odczytyw ane w trakcie eksploracji grobów , a także u zy ­ skiw ane w oparciu o żm udne pom iary, analizy i porów nania (ryc. 7).

P ierw szą i p odstaw ow ą inform acją, ja k ą m ożna było uzyskać ju ż podczas prac w ykopaliskow ych prow adzonych na cm entarzysku, są d an e o w ieku (w g kategorii w ieku) i o płci zm arłych.

Infans I około 6 - 7 lat — dzieciństw o m łodsze — (623)

In fa n s II od 6 - 7 lat do 1 2 - 14 lat — dzieciństw o starsze — (707) J u ven is do około 20 - 22 lat — w iek m łodzieńczy — (370a), (K 836) A d u ltu s do około 3 0 - 3 5 lat — w iek dorosły — (K 1567), (M 1101) M a tu ru s do około 5 0 - 5 5 lat — w iek dojrzały — (K 1353), (M 648) Senilis pow yżej 5 0 - 5 5 lat — w iek starczy — (K 859, К 28a), (M 731)

N a lednickim cm entarzysku 85% to zm arli w w ieku dorosłym , 15% stanow ili zm arli w w ieku d ziecięcym lub starczym . Ó w czesna ludność rzadko d o ży w ała w ieku star­ czego. D w ie trzecie osobników płci m ęskiej (59% ) d o ży w ała w ieku d o jrzałego (35 - 50 lat) a przynajm niej dorosłego 35% , starczego 8%. K obiety w ym ierały znacznie w cześniej. Ju ż w w ieku m łodocianym i dorosłym um ierało ich około 60% , a znacznie m niej w w ieku dojrzałym 34% a tylko 5% w starczym , w stosunku do całości zm arłych danej płci. P rz eciętn a długość życia kobiet w XI - X IV w ieku pochow anych na O stro ­ w ie była znacznie niższa, aniżeli u m ężczyzn. Przypuszczalnie żyły one w ów czas przeciętnie około 5 - 1 0 lat krócej (F. W okroj 1953).

(7)

3 7 2 K R O N IK A

Ryc. 7. F ragm ent ekspozycji (fo to g rafo w ała M . Jó źw ikow ska)

(8)

K R O N IK A

373

M aterial kostny je s t głów nym źródłem inform acji o chorobach d aw nych gru p lu ­ dzkich. C horoba (w g J. G ładykow skiej-R zeczyckiej 1989, s. 5) je s t zaburzeniem z d ro ­ w ia i o b jaw ia się w sposób w ieloraki. M oże m ieć przebieg szybki, tak g w ałtow ny, że nie zostaw ia śladów w szkielecie, lub przebiega w olno, przew lekle, latam i i m oże w yw oływ ać m niej lub bardziej w yraźne zm iany na kościach. N a w ystaw ie p rzed sta­ w iono przede w szystkim te choroby, które zm ien iają strukturę, a zw łaszcza w ygląd zew nętrzny zdrow ej kości. N a m ateriale lednickim na 503 szkieletach (tj. 44,7% m a ­ teriału w ybranego do analiz) spostrzeżono zm iany p ato lo g iczn e (M. Ć w irko-G odycki, I. S w edborg 1978, s. 221 - 2 3 9 ) . Jedną z n ajczęstszych zm ian ch o robow ych są urazy. M ogę one w ystępow ać w różnych postaciach: ja k o całkow ite złam ania k ości, n iep ra­ w idłow e p rzem ieszczenie lub zw ichnięcie kości, zniekształcenie zarysu lub kształtu kości i w postaci sztucznego, czyli celow ego zn iekształcenia. Na w ystaw ie prezen tu ­ je m y całkow ite złam ania, np.: obojczyków (1039), kości ram iennej (1574), kości śró- d ręcza (402), kości przedram ienia (746), żeb er (1116) i kości p o d u d zia (1247). E k s­ ponujem y rany cięte (zadane ostrym narzędziem ) czaszki (M 1394) m ostka (679) i kości ram iennej (717). Z aprezentow ano dw a przykłady zabiegów trepanacyjnych dokonanych na czaszkach, gdzie zarośnięte brzegi otw orów św iadczą o udanym zabiegu (K 576 i К 476). Inną grupą schorzeń w yeksponow aną są choroby zapalne. W y w o łu ją j e ba­ kterie, w irusy, pierw otniaki i pasożyty. Z akażenie tylko jed n y m d robnoustrojem w y ­ w ołuje choroby zakaźne, a działanie kilku m ikroorganizm ów m oże w yw ołać, np.: stany zapalne głębokich ran lub otw artych złam ań — prezentujem y przykłady: kości p o d ­ udzi (1136), kości udow ej (1475) czy kości p rzedram ienia (1331).

K olejną grupą schorzeń kości i staw ów są zm iany degeneracyjne, którym także m oże tow arzyszyć stan zapalny. N a w ystaw ie są przykłady będące m .in. w ynikiem nadm iernego lub niepraw idłow ego obciążenia kręgosłupa — w postaci w yrośli na k rę ­ g ach (osteofitów — 605), spłaszczeń trzonów kręgów i tzw. guzków Schm orla (611). P okazujem y przykłady zm ian zapalnych lub degeneracyjnych na kręgach i na w y ro ­ stkach staw ow ych kręgów , na pow ierzchni staw ów k ręgow o-żebrow ych oraz staw ów żebrow o-poprzecznych, a także na odpow iadających żebrach (1272), prezentujem y blok kostny pow stały na skutek procesu degeneracyjnego (292), zeszlifow anie pow ierzchni staw u kolanow ego kości udow ej (1 0 0 2).

W rezultacie niekontrolow anego rozrostu tkanek, które tw orzą kość pow stają guzy i zm iany guzopodobne (ryc. 5). N a w ystaw ie pokazano przykłady guzów łagodnych — kostniaki zbite czaszki (K 1085) i przykłady now otw orów (guzów złośliw ych) kręgu (44) i kości udow ej (661).

L iczną grupę schorzeń stanow ią schorzenia rozw ojow e, których p rzyczyną są za­ b u rzen ia w strukturze genów o raz n iekorzystne czynniki środow iska działające na rozw ijający się płód, now orodka lub m ałe dziecko. N a w ystaw ie m .in. w yeksponow ano — przetrw ały szew czołow y (sutura m etopica — К 758). ro zszerzony koniec m o ­ stkow y żebra i dodatkow e otw ory w dolnej części trzonu (268), m nogie w yrosła kostne na żebrach (exosioses m ultiplices — 553), m acrosternum i praw idłow y m ostek (1319). D o częstych w ad n ależą rozszczepy kości krzyżow ej (spina fibida — 938), zachow anie w dole dziobiastym kości ram iennej otw oru foram en olecrani (53) czy niecałkow icie zarośnięte łuki 1-go i 2-go kręgu (240), a naw et niedorozw ój łuku lub łuków kręgow ych. C zęstą odm ianą je s t tzw . kręg przejściow y, zaliczany bardziej do odm ian niż w ad.

(9)

Rye. 8. R eko n stru k cja tw arzy kobiety (789) (fo to g rafo w ała M . Serafin)

R ye. 9. R eko n stru k cja tw arzy m ężczyzny (264) (fo to g rafo w ała M . Serafin)

374

K R O N IK A _______________ _________________ ________________

(10)

K R O N IK A

375

nie m niej kręgi te zaburzają proporcję m iędzyodcinkow ą kręgosłupa, co m oże p o w o ­ dow ać ograniczenie lub nadm ierną je g o ruchliw ość, a to z kolei m oże spow odow ać p rzed w czesn e zm iany degeneracyjne (J. G ładykow ska-R zeczycka 1989, s. 25). P rzy­ k ładem są: asy m ilacja kręgu szczytow ego z kością potyliczną czaszki (asym ilation

atlantis — M 93), sakralizacja 5-tego k ręgu lędźw iow ego z kością k rzy żo w ą (sa c ra - lisatio L5 — 121). Pokazujem y też zrost praw ej kości biodrow ej z kością krzyżow ą

(co w pływ a na zm niejszenie niektórych w ym iarów m iednicy i stanow i w adę przy p orodzie — 14).

Prezentow ane grupy schorzeń najczęściej w ystąpiły w kręgosłupie, następnie na k ościach k ończyn górnych i na ich obręczach. O drębną g ru p ą w śró d schorzeń są ch o ­ roby narządu żucia, dotyczą one zarów no kości szczęk i żuchw y, ja k i zębów . Ze schorzeń zębów najczęściej obserw ow ana je s t próchnica, która na lednickim c m en ta­ rzysku w ystąpiła u 145 osobników . W ięcej zębów z próchnicą stw ierdzono w żuchw ach niż w szczękach (E.J. H ow orka 1936, s. 53 - 64). N a m ateriale lednickim prezentujem y p rzykład zab u rzen ia rozw ojow ego szczęki w postaci zaniku szczęki górnej praw ej (M 313). Pokazano czaszkę z zupełnym zanikiem w yrostków zębodołow ych szczęki górnej praw ej i lew ej (M 1331) i przykład zm iany ozębnej i szkliw a (M 138).

Z aprezentow ane przykłady zm ian patologicznych m ów ią nam o stanie zdrow otnym ów czesnego społeczeństw a m ikroregionu L ednicy, o skali zach o ro w ań i zabiegach leczniczych. U zupełnione o m etody pom iarow e i opisow e pozw oliły dokonać rek o n ­ strukcji istotnych cech biologicznych o sobnika i grupy ludzkiej.

L udność p ochow ana na tej nekropoli w około 3/4 była ludnością o głow ach długich lub w ydłużonych (czego u w spółczesnej ludności nie obserw ujem y). C zaszki lednickie m o żn a zaliczyć do grupy w ielkich rozm iarów o dobrze rozw iniętym czerep ie (F. W okroj 1953). P ojem ność m ózgow a u m ężczyzn w ynosiła p rzeciętnie 1545 cm3 (w ahając się

od 1215 do 1815 cm 3) natom iast u ko b iet 1396 cm3 (w ahając się od 1100 do 1700 cm 3).

P ochow ana ludność stanow iła silnie w ym ieszaną populację o przew adze elem entów śródziem nom orskiego i laponoidalnego. Elem enty nordyczny i p aleoeropeidalny w y ­ stępują w jednakow ej liczebności (17% ) a najm niej spotykam y elem entu arm enoidal- nego. W serii żeńskiej zachodzą pew ne różnice, gdyż najczęstsze są elem enty paleo- europeidalny. R ozbieżności te są w ynikiem różnic płciow ych głów nie w w ysokości oczodołów . K obiety odznaczają się w yższym i oczodołam i, na skutek czego elem ent nordyczny zw iększył sw ą liczebność, kosztem elem entu śródziem nom orskiego (M . Ć w irko-G odycki, 1. S w edborg 1977, s. 20). P rzeciętnie m ężczyźni osiągali w zrost 165,3 cm (od 146 do 181,9) a kobiety 152,9 cm (w granicach od 133,7 do 174,8 cm ).

W latach 7 0 -tych prof. M . Ć w irko-G odycki dokonał rekonstrukcji m etodą G iera- sim ow a 7 czaszek z cm entarzyska lednickiego. N a w ystaw ie d em onstrujem y pięć c z a ­ szek w różnym w ieku obojga płci. D w ie czaszki: kob iety w w ieku 25 - 30 lat (789) (ryc. 8) i m ężczyzny w w ieku 40 - 45 lat (264) (ryc. 9) są przykładam i całkow itej

rekonstrukcji, z nadaniem tonacji cery, uw łosieniem , zarostem . N atom iast trzy pozostałe czaszki: kobiety w w ieku starczym (750) i dw u m ężczyzn w w ieku dojrzałym (639, 132) pokazują sam ą rekonstrukcję tw arzy (tkanki m iękkiej). L udność z cm entarzyska lednickiego, p ochow ana w okresie od schyłku XI w ieku do ko ń ca w ieku X IV należy do je d n e j populacji o określonych cechach m orfologicznych i niezróżnicow anej dy­ n am ice reprodukcyjnej. Z arów no pod w zględem struktury w ieku, ja k i cech m etry cz­

(11)

376

K R O N IK A

nych ludność ta nie różniła się w istotny sposób od innych w czesnośredniow iecznych grup z W ielkopolski.

N ie sposób om ów ić i pokazać w szystkich zagadnień zw iązanych z interpretacją m ateriału uzyskanego z badań tej nekropoli. W y brano najciekaw sze i najbardziej ch a­ rakterystyczne przykłady, będące w ycinkiem zagadnień zw iązanych z ludnością tego m ikroregionu. W ystaw a pom y ślan a ja k o w ystaw a czasow a w obec znacznego z ain tere­ sow ania czynna była także w 1993 roku.

E kspozycji tow arzyszył p lak at oraz fo ld er składanka.

A nna i Ja cek W rzesińscy

L IT E R A T U R A B o r o w s k a C ., G o J a ch o w sk a B . J 9 3 4 , P o je m n o ś ć ś r e d n io w ie c z n y c h c z a s z e k p o ls k ic h , P A n 8, s. 1 4 4 - 150. B ra n d tó w n a Z . 1 9 3 6 , P r z e c ię tn y w ie k lu d n o ś c i p o g r z e b a n e j n a c m e n ta r z u w c z e s n o h is to r y c z n y m n a O s tr o w ie L e d n ic k im , S p P A U 4 1 , nr 1, s. 31 - 3 2 . Ć w ir k o -G o d y c k i M ., S w e d b o r g I. 19 7 7 , L u d n o ś ć p o c h o w a n a n a c m e n ta r z y s k u O s tr o w a L e d n ic k ie g o p o d w z g lę d e m m e tr y c z n y m z u w z g lę d n ie n ie m z m ie n n o ś c i c e c h o r a z o b ja w ó w p a to lo g ic z n y c h n a k o śc ia c h , cz. 1, cz. 2 , P A n 4 3 , s. 3 -3 6 , 2 0 7 - 2 4 3 . — 1 97 8 , L u d n o ś ć p o c h o w a n a n a c m e n ta r z y s k u O s tr o w a L e d n ic k ie g o p o d w z g lę d e m m e tr y c z n y m z u w z g lę d ­ n ie n ie m z m ie n n o ś c i c e c h o r a z o b j a w ó w p a to lo g ic z n y c h n a k o ś c ia c h , cz. 3, P A n 4 4 , s. 2 2 1 - 2 3 9 . G ła d y k o w s k a -R z e c z y c k a J. 1 9 8 9 , S c h o r ze n ia lu d n o ś c i p r a h is to r y c z n e j n a z ie m ia c h p o ls k ic h , G d a ń sk . G o d y c k i M . 1 9 5 6 , W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e c m e n ta r z y s k o n a O s tr o w ie L ed n ick im . M iP A n 11. O s s a P o lo n ic a , W ro c ła w . H o w o rk a E .J. 1 9 3 6 . P r ó c h n ie n ie i s t a r c i e z ę b ó w w ś r e d n io w ie c z n y c h c z a s z k a c h z O s tr o w a L e d n ic k ie g o , PA n 10, s . 5 3 - 6 4 .

O s tro w sk a I., Z ió łk ie w ic z T . 1 9 3 8 , W z r o s t lu d n o ś c i p o ls k ie j n a p o d s t a w i e s z k ie le tó w w c z e s n o h is to r y c z n y c h z O s tr o w a L e d n ic k ie g o , P A n 12, s. 2 5 6 - 2 6 3 . S z y m c z y k B ., W ą s o w s k a E ., Z ię te k A . 1 9 7 7 , P r z y p a d e k g ig a n ty z/n u w e w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y m m a te r ia le s z k ie le to w y m z O s tr o w a L e d n ic k ie g o , P A n 4 3 , s. 3 3 4 . W ok ro j F. 1 9 5 1 , Ś r e d n io w ie c z n e c z a s z k i m ę s k ie z O s tr o w a L e d n ic k ie g o , S p P A U 5 2 , nr 6, s. 5 1 9 - 5 2 3 . — 1 9 5 3 , C r a n ia P o lo n ic a — w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e c z a s z k i p o ls k ie z O s tr o w a L e d n ic k ie g o , Z O W 2 2 , s. 161 - 168. — 1 9 5 3 , W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e c z a s z k i p o l s k ie z O s tr o w a L e d n ic k ie g o . C r a n ia P o lo n ic a . M iP A n 1, W ro c­ ła w . W r z o se k A . 1 9 3 2 , O s tr ó w L e d n ic k i i j e g o z n a c z e n ie d la a n tr o p o lo g ii, P A n 6 , s. 6 5 - 7 6 . — 1 9 3 3 , C m e n ta r z y s k o n a O s tr o w ie L e d n ic k im i z n a c z e n ie j e g o d la n a tr o p o lo g ii w ś w ie t le w y k o p a lis k w r. 1 9 3 2 , S p P A U 3 8 , nr 3 , s. 3 5 - 36 . — 1 9 3 3 , W ia d o m o ś c i o p r a c a c h w y k o p a lis k o w y c h n a O s tr o w ie L e d n ic k im w 1 9 3 3 r., P A n 7 , s. 61 - 62 . — 1 9 3 4 , P r a c e w y k o p a lis k o w e n a O s tr o w ie L e d n ic k im w r. i 9 3 4 , P A n 8, s. 1 7 0 -1 7 3 . — 1 9 3 4 , S p r a w o z d a n ie z p r a c w y k o p a lis k o w y c h n a O s tr o w ie L ed n ick im w r. 1 9 3 4 , S p P A U 3 9 , nr 9 , s. 2 2 - 23 . — 1 9 3 5 , S p r a w o z d a n ie z p r a c w y k o p a lis k o w y c h n a O s tr o w ie L e d n ic k im w r. J 9 35, P A n 9 , s. 131 - 133. — 1 9 3 5 , W c z e s n o h isto r y c z n a c z a s z k a p o ls k a z e z r o ś n ię ty m k r ę g ie m s z c z y to w y m , P A n 9 , s. 7 4 - 7 9 . — 1 9 3 6 , S p r a w o z d a n ie z p r a c w yk o p a lisk o w y ch n a O s tr o w ie L ed n ick im w r. 1 9 3 5 , S p P A U 4 1 , nr 1, s. 3 5 - 36. — 1 9 6 1 , Z a b y tk i w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e z O s tr o w a L e d n ic k ie g o , p o w . G n ie z n o , F A P 12, s. 2 4 2 - 2 5 3 . W r z o s e k A ., Ć w ir k o -G o d y c k i M . 1 9 3 3 , S z k ie le t c ię ż a r n e j n ie w ia s ty z X w ie k u w y k o p a n y n a O s tr o w ie L e d n ic ­ k im , P A n 7 , s. 5 6 - 6 0 . W r z o se k A ., O s tro w sk a I. 19 3 8 , A s y m e tr ia w d łu g o ś c i k o ń c z y n d o ln y c h (n a p o d s t a w i e p o m ia r ó w k o ś c i u d o ­ w y c h i p is z c z e lo w y c h ), P A n 1 2 , s. 1 6 7 - 171. Z ió łk ie w ic z T . 1 9 3 8 , O a s y m e tr ii w d łu g o ś c i k o ń c z y n g ó r n y c h . (N a p o d s t a w i e p o m ia r ó w k o ś c i r a m ie n n y c h i p r o m ie n io w y c h s z k ie le tó w p o c h o d z ą c y c h z w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e g o c m e n ta r z y s k a n a O s tr o w ie L e d n ic ­ k im ), P A n 12, s . 3 3 1 - 3 4 1 .

Cytaty

Powiązane dokumenty

ita licis d eprom pta sunt... K rak ow

U rod ził się

W ydaje się że innym zagadnieniem — o cahrakterze konstytucjo­ nalnym — którego prawdopodobnie nie zabraknie w praw ie fundam en­ talnym, jest kolegialność

W dziale „in iu re” znajdują się słowa: „Quoad sim ulationem totalem consensus ob exclusionem digni­ tatis sacram entalis contractus m atrim onialis” 2; zaś

Rozum ienie Kościoła jako L udu Bożego prow adzić powinno do stw ierdzenia, że przyjęcie elem entów dem okratyzujących życie ko­ ścielne nie jest tylko

Jeśli przed term inem zw ołania następnego synodu zm niejszyła się ich ilość, biskup za zgodą kapi­ tuły m iał wyznaczyć następców i natychm iast

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 19/1-2, 203-239 1976... także oba

Przez ten sam chrzest zatem człowiek nie tylko zyskuje kościelną osobowość in­ dyw idualną w edług dotychczasowej nom enklatury, ale równocześ­ nie i tym