Niektóre aspekty procesu reprodukcji ludności Bułgarii po drugiej wojnie światowej

Władysław Kwiecień

Niektóre aspekty procesu

reprodukcji ludności Bułgarii po

drugiej wojnie światowej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 13-32

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V /X V I, 2 SECTIO H 1981/82

Instytut Metod Rachunku Ekonomicznego Akademii Ekonomicznej w Krakowie

W ł a d y s ł a w K W I E C I E Ń

N iektóre aspekty procesu reprodukcji ludności B ułgarii po drugiej w ojn ie św iatow ej

Н екоторы е аспекты процесса воспроизводства населения Болгарии после В торой мировой войны

Som e A sp ects of th e P op u lation R ep lacem en t P rocess in B ułgaria a fter W orld War II

OGÓLNA C H A R A K TERY STY K A ROZW OJU LICZBY L UD NO ŚCI B U Ł G A R II

B ułgaria leży w południow o-w schodniej części P ółw yspu B ałkańskie­ go. Pow ierzchnia lądow a B ułgarii w ynosi 110 548,6 km 2; natom iast po­ w ierzchnia ogólna w raz z granicznym i wodam i m orskim i i rzecznym i rów na się 110 911,5 km 2. Obszar lądow y B ułgarii stanow i około 35,35% (blisko 1/3) pow ierzchni P o ls k i.1

Liczba ludności B ułgarii w edług stan u w dniu 31 grudnia 1977 r. w ynosiła 8,823 m in osób. Stanow iła zaledwie 0,21% stanu ludności św iata, a około 1,84% ludności E uropy (480 m in ) .2 W zestaw ieniu ze stanem ludności Polski, k tó ry w dniu 31 grudnia 1977 r. w ynosił 34,85 m in osób, ludność B ułgarii rów nała się 25,32% tego stanu.

W końcu 1977 r. praw ie 60% (59,9) ogółu ludności stanow iła ludność m iejska, a pozostałe 40% (40,1) — ludność w iejska. W ty m sam ym czasie udział ludności m iejskiej w ogólnej liczbie ludności Polski w ynosił 57,35%, natom iast w iejskiej 42,65%. Gęstość zaludnienia w B ułgarii w końcu grudnia 1977 r. w ynosiła 79,5 osób/km 2, podczas gdy w naszym k ra ju w skaźnik ten rów nał się 111,5 osób/km 2.

1 W edług danych z 1977 r.

2 L udność E uropy na koniec 1977 r. bez ZSRR, łączn ie z eu rop ejsk ą częścią Turcji.

14 W ła d y sła w K w iecień

W tab eli 1 zam ieszczone są dane obrazujące rozwój ogólnej liczby ludności (oraz w relacji m iasto —wieś) B ułgarii w okresie po zakończe­ niu d ru g iej w ojny św iatow ej, tj. w lata ch od pierw szego pow ojennego spisu ludności w r. 1946, aż do r. 1977. O kres badań o bejm uje więc 32 lata.

A nalizując liczby tego zestaw ienia należy stw ierdzić, że w ciągu roz­ p a try w a n y c h la t ab so lu tn a liczba ludności B ułgarii w zrosła o 1793,3 tys. osób. W p orów naniu ze stan em liczby ludności w ro k u w yjściow ym (1946) p rzy ro st ludności B ułgarii w ynosił 25,5%. Tak więc, globalna liczba lu d ­ ności tego k ra ju w zrosła o ponad 1/4.

R o zpatrując ludność B ułgarii w rela cji m iasto— wieś należy zauw a­ żyć, że w7 ciągu b adanych lat n astąp ił bardzo dynam iczny w zrost liczby ludności m iejskiej, p rzy jednoczesnym spadku liczby ludności w iejskiej. N astąpiło m ianow icie p o tro jen ie ludności m iejskiej (w skaźnik dynam iki wTyniósł 299,3 proc.), podczas gdy liczba ludności w iejskiej spadła o 1/3 (dokładnie o 33,1%). Rów nolegle z ty m procesem następow ał w zrost po­ ziom u w skaźników u działu ludności m iejskiej oraz spadek wielkości w skaźników s tr u k tu ry ludności w iejskiej w globalnej liczbie ludności. Jeżeli bowiem w r. 1946 zaledw ie co c zw arty obyw atel B ułgarii m ieszkał w m ieście, a ponad 75% ludności m ieszkało na wsi, to w r. 1977 frak cja ludności m iejskiej w ynosiła 59,9%, podczas gdy udział ludności w iejskiej w ynosił nieco ponad 40% w ogólnej liczbie ludności tego k ra ju . Mimo dynam icznego w zro stu ludność m iejska w B ułgarii pozostaw ała w m n ie j­ szości aż do ro k u 1969. Tak w ięc praw ie w ćw ierć w ieku po zakończeniu drugiej w ojny św iatow ej n a stą p ił przełom i ludność m iejsk a w B ułgarii osiągnęła sta tu s większości.

Nie ulega w ątpliw ości, że ta k istotne przeobrażen ia s tru k tu ra ln e lu d ­ ności B ułgarii b y ły n astęp stw em społeczno-ustrojow ych przem ian, jakie n a stą p iły w ty m k ra ju w okresie pow ojennym . P odstaw ow ą siłą n a p ę ­ dową tych przeob rażeń b yły przede w szystkim procesy in d u stria ln e i łą­ czące się z nim i procesy u rb an izacy jn e. A nalizując w spółczynniki u r ­ banizacji w oparciu o zaproponow aną przez E. Rosseta skalę ocen 3 należy stw ierdzić, że u pro gu okresu pow ojennego, w r. 1946, poziom u rb a n i­ zacji B ułgarii był niski i w ynosił 24,7%. W dziesięć lat później, tj. w r. 1956, B ułgaria przeszła do klasy rep re z en tu ją c e j średn i poziom u rb a ­ nizacji i u trz y m u je się w tej grup ie do końca badanego okresu. W 1977 r. w skaźnik urb an izacji w ynosił 59,9%. W ty m sam ym roku k o nw encjonal­ n y w skaźnik u rb an izacji osiągnął poziom 1,425, a w skaźnik urbanizacji E ld rid g e’a rów nał się 4,69.

3 P or. F. R o s s e t : O blicz e d e m o g r a j i c z n e P o lsk i L u d o w e j , W arszaw a 1965, s. 38.

N iek tóre asp ek ty procesu reprodukcji lu d n ości Bułgarii... 15

Procesy in d u strialn e i będące ich fu n k cją procesy u rb an izacyjn e spo­ w odow ały żywiołowe i na w ielką skalę zakrojone ru ch y m igracyjne lu d ­ ności, z k tó ry ch najw ażniejszą form ą były w ędrów ki m ieszkańców wsi do m iast. N iem ałą rolę we wzroście liczby ludności m iejskiej odegrał czynnik n a tu ry biologicznej (przyrost n atu raln y ) oraz czynnik legisla- cyjny, w w y niku którego nastąpiło podniesienie sta tu su osiedli w iejskich do rangi m iast oraz inkorporacja terenów podm iejskich do organizm ów m iejskich.

Procesy in d u strialn e i u rbanizacyjne stw orzyły w B ułgarii szerokie m ożliwości aw ansu społecznego i zawodowego. P obudziły one w ędrów ki ludności, prow adzące głównie ze wsi do ośrodków przem ysłow ych i m iast. U kazały m ożliwości odejścia od p racy pro stej do kw alifikow anej i osią­ gnięcia najw yższych szczebli w ykształcenia i stanow isk. Duża ruchliw ość bu łg arsk iej ludności rolniczej spow odow ana została rów nież p rze łam a ­ niem w szelkich b a rie r socjalnych i regionalnych w w yn iku przeobrażeń

społeczno-ustrojow ych, k tó re n astąp iły w B ułgarii po drugiej w ojnie św iatow ej.

ST R U K T U R A PŁCI I W IEK U LUD NO ŚCI B U ŁG A R II

R ozp atru jąc zagadnienie podziału ludności B ułgarii w edług płci w la ­ tach 1846— 1977 należy stw ierdzić, że w ty m zakresie osiągnęła ona nie­ m al idealną rów now agę. M ówim y „niem al idealną rów now agę” , poniew aż w spółczynniki fem inizacji tylko nieznacznie różnią się od 100, w ykazując m inim alne odchylenia na korzyść liczebnej przew agi kobiet. Idealna ró w ­ now aga liczebna płci ludności B ułgarii w ystępow ała w latach 1965— 1970. W tym bow iem pięcioleciu w spółczynnik fem inizacji rów nał się 100. W zw iązku z ty m nesto r polskich dem ografów E. Rosset stw ierdza, że idealna rów now aga liczebna płci należy raczej do zjaw isk rzadkich, ,,a B ułgaria doszła do rów now agi płci rozstając się z tra d y c y jn ą p rz e ­ w agą liczebną m ężczyzn” . 4

Pew ne zw ichnięcie rów now agi liczebnej płci należy odnotow ać w śród ludności B ułgarii ro zp atry w an ej w p rze k ro ju m iasto—wieś. I tak , m ie j­ ska ludność tego k ra ju leg ity m u je się przew agą liczebną m ężczyzn, n a ­ tom iast w śród ludności w iejskiej przew ażały liczebnie kobiety. W ciągu praw ie całego okresu badań poziom w spółczynników fem inizacji w ie j­ skiej ludności B ułgarii przew yższa liczbę 100, choć w o statnich trzech latach rozp atryw anego okresu nastąp ił spadek poziom u ty ch w spółczyn­ ników poniżej 100. O dm iennie u kład ał się poziom w spółczynników fem i­ nizacji w śród bu łg arsk iej ludności m iejskiej, w skazując do o statn ich lat na przew agę liczebną m ężczyzn (liczby tab. 2).

16 W ła d y sła w K w iecień

Tab. 1. L iczba lu d n ości B u łg a rii w la ta ch 1946— 1977 The p o p u la tio n of B u łgaria in 1946— 1977

R ok

Ludiność w ty s. osób U d ział p ro cen ­_{to w y lu d n ości} W skaźnik dynam iki:

1946 = 100

ogółem m iejsk a w ie j ­

ska

m ie j­

sk iej w iejsk ie;j ogółem m iejsk a w iejsk a

1946 7029,3 1735,2 5294,1 24,7 75,3 100,0 100,0 100,0 1947 7098,0 1831,5 5266,5 25,8 74,2 100,8 105,5 99,5 1948 7162,2 1888,2 5274,0 26,4 73,6 101,9 108,8 99,6 1949 7227,9 1933,9 5294,0 28,8 73,2 102,8 111,5 99,9 1950 7273,1 2000,5 5272,6 27,5 72,5 103,5 115,3 99,6 1951 7243,2 2063,6 5179,6 28,5 71,5 103,0 118,9 97,8 1952 7306,7 2128,1 5178,6 29,1 70,9 103,9 122,6 97,8 1953 7385,6 2241,8 5143,8 30,4 69,6 105,1 129,2 97,2 1954 7461,0 2326,3 5134,7 31,2 68,8 106,1 134,1 97,0 1955 7537,8 2420,6 5117,2 32,1 67,9 107,2 139,5 96,7 1956 7613,7 2556,1 5057,6 33,6 66,4 1-08,3 147,3 95,5 1957 7688,8 2641,2 5047,6 34,4 65,6 109,4 152,2 95,3 1958 7766,3 2732,1 5034,2 35,2 64,8 110,5 157,5 95,1 1959 7829,2 2834,2 4995,0 36,2 63,8 111,4 163,3 94,4 1960 7905,5 3005,0 4900,5 38,0 62,0 112,5 173,2 92,6 1961 7980,7 3097,6 4883,1 38,8 61,2 113,5 178,5 92,2 1962 8045,2 3200,8 4844,4 39,8 60,2 114,5 184,5 91,5 1963 8111,1 3306,7 4084,4 40,8 59,2 115,4 190,6 90,8 1964 8177,5 3703,6 4473,9 45,3 54,7 116,3 213,4 84,5 1965 8230,8 3828,4 4402,4 46,5 53,5 117,2 220,6 83,2 1966 8285,3 3934,9 4350,4 47,5 52,5 117,9 226,8 82,2 1967 8335,1 4043,3 4291,8 48,5 51,5 118,6 233,0 81,1 1968 8404,1 4160,5 4243,6 49,5 50,5 119,6 239,8 80,2 1969 8464,3 4374,2 4090,1 51,7 48,3 120,4 252,1 77,3 1970 8514,9 4509,8 4005,1 53,0 47,0 121,1 259,9 75,6 1971 8557,9 4678,5 3879,4 54,7 45,3 121,7 269,6 73,3 1972 8594,5 4785,2 3809,3 55,7 44,3 122,3 275,8 71,9 1973 8647,4 4917,2 •3730,2 56,9 43,1 123,0 283,4 70,5 1974 8710,0 5171,8 3538,2 59,4 40,6 123,9 298,1 66,8 1975 8731,4 5067,0 3664,4 58,4 41,6 124,2 292,0 69,2 1976 8785,7 5179,4 3606,3 59,0 41,0 124,9 298,5 68,1 1977 8822,6 5283,1 3539,5 59,9 40,1 125,5 299,3 66,9

Ź r ó d ł o : S t a t i s t i c ze ski G o d is z n ik na N aro d n a R e p u b li k a Błg aria 1978, Sofia 1978, s. 31, tabl. 6 oraz ob liczen ia w ła sn e.

N ależy przypuszczać, że głów nym czynnikiem spraw czym , k tó ry za­ decydow ał o p rzed staw io n y ch deform acjach m orfologii płci m iejskiej i w iejskiej ludności B ułgarii, b yły w ew n ętrzn e ru ch y m igracyjne. Doko­ n ujące się w B ułgarii procesy in d u stria ln e i urb an izacy jn e pobudziły bow iem ru ch y w ędrów kow e o ch a ra k te rz e ekonom icznym , u k ieru n k o ­ w ane przede w szystkim ze wsi do m iast. W iadomo, że ekonom iczne ru ch y m ig racy jn e d ziałają na u k ład stosunków ludnościow ych w sposób selek­ ty w n y , sk utk iem czego w y w o łu ją one istotne zm iany w s tru k tu rz e lu d ­ ności zarów no ty ch rejonów , k tó re ludność opuszcza, jak i tych, do k tó ­ ry ch w ęd ru je. Procesy m ig racy jn e ty p u zarobkow ego z reg u ły nie obej­ m u ją w szystkich części składow ych ludności, lecz ty lko niektó re z nich.

T ab . 2. S tr u k tu r a lu d n o śc i B u łg a r ii w ed ług p łc i w la ta ch 194 6— 1 97 7 P o p u la ti o n st r u c tu r e of Bu lg ar ia by se x in 1946— 19 7 7

N iek tóre asp ek ty procesu reprodukcji ludności Bułgarii.., 17

uzX zozàui _{о со iC 1Cсо t> Г> [-"* 05 О ю 05 СОло^ 1> СМ}лCD 05 £> со 1C00 001 p u ;aiqo3t Оi-H о о о о о о о о о о о о о о г-Н г-Н t-H ł-H г-Н f-H О о гН о о о о о о о о о см*о ^н смл о со"о г-Н СО СО 05 О O О 05 тН ^Н т*Н 05 05 05 05 с W <O^CDCONOOÎDt>OO^OCMCOCOOÇDO)OOI>^CM^lfi COCMHHHHHHHCMOHCMCOWÎDhCOCJHCOOOa OJ X 8 o о ЮоюоюО1CОюо1CОюоюО1Cо1CО О О О О 1C 1C Ю 1C юоюо1Cо1CОic ю05 05 05 i/ i 57 t-i ca § TfCO^D-COCM^COCMCOOCOt^tr-OrF COC-OOCOCOCOCOCOCOl>OCOt>CDiOCO смсм соо со0000 СО 1C г-н О i Ź 0 5 c î0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 ) 6 5 0 î0 0 î0 ) 0 5 6 5 0 5 0 5 0 5 0 i0 0 0 0 0 'И O 05 СМ со СО 00 со см^1C00 со СО05 _{° i 1Cсо CMю 1> ^} С X5 ►4 л 'O W O w Ю 05 CD rf CD CD CM CM о СО ю см 1C 05 СО CD СМ 1C iß ic^ t см см см оГ o' см см о t> rH ^ СМ см см о см см о 1C 1C ю 00 LC со со Г-Н ^Н t-H о см см см см оо" см о см о" г-05 ł-H 00 со 05 ł-н 05 O о 05 00 ł-H t-H 1C см 00 СО 05 00 с-" со о W >> _{CM ю 05 00 00 1C см 05 ł-H£> со СМс- 1> см^ ОлО о [>} СОл £ g 00CM со CM CD CD CM CM СО «-♦ О 1-н со СО ю гН ^ СО гН см см см см см см СО СО О 05 СМ О СО СМ С<1 см см см 05^ со см со со см о см г-н О см см со 05 ł-H со о 05 ^н [> 00 05 00 CM CM со c-оо" со 00 г-Н о СО N DZäUI >T b u )Tq°>î 95 ,3 9 7 ,8 9 9 .5 10 0, 1 1 0 0 ,2 9 9 ,7 9 9 .6 9 9 .6 9 9 .5 9 9 .2 9 9 ,9 9 9 .4 9 9 ,0 9 8 .6 9 8 .2 9 7 ,8 9 7 .6 9 7 .5 9 7 ,4 9 7 .3 1 0 1 ,0 1 0 0 .9 1 0 0 .9 rC o Ć3 M к о ic со CM со ^ со о 1Cо 050505050505 оэł-Hаэ0000Ю ic CD 1C СО 00 CO t— СО Ю rf сососоLC CMсо со1Cсм оэсмсм^ CO w Ф £ -+•* d o u o tH 00 о «Мл 05 ю ю 05 см ^н О О 05 05 05 Ю Ю Tf Tt< 00 1C 1-н г-н 1-н 05 05 О О О оГ со оГ 05 ł-H оГ см Ол 05 05 05 05 ^ ^ LC LC Tt< LC гЧ СМ СО ^ 05 ‘С 05 05 05 05 ^ ^ ^ ^ СМ "Ф ю 00 со со со со о" LC 1C о о" 1C со |> о" LC со Ł-m £ ю о ю О 05 Ю ^ 05 о о о оLC Ю 1C 1Cс ГŁC<э1CОLCLCо оLCоюо1C1Cо О O о 05 05 Ю 1C 1C ^ ^ of 'O 'СЯ o СМлг-Н О 05 05 СО СМ СО 'Ф|> г-4 LC °0~с о ю CMо о Й T3 3 •J X! 'O ТЛ O w со₀₀оГ00 05 со"_ł-HО см г—^ СМ 05 Ю 1> СМ 05 05 СО 1C ю ł-H r*H »-H ł-H 05 т£ СО ^ и СО 00 05со05 1-н СО 1> 05 О Г-н со со CM *-H О О н см со см см см см см со со см со о со см со СМ Ю ^ О 1C Tf ю ю со со см см см см СМ w >> -H ' ю соt*- 05 CMт“Н ю ЮО! гн Юсо ^ Е> ł-H со СО 00 ^ 1-н s сосо 00 о со CM05О см 05 СО ł-H 1C о ю ^н СО 1C о 1C со С> 00 1C ю СО 00 in 05 ł-H СО4 05 t-H ł-H rjî4 СО 05 о о см см со о см см о 00 см см оо" со со см со о СМ 05 Tt< T f CM CM t-H О см см СО 1C см см 1> t> 1C СМ сГ со со см uzXz 0( К OZÖUI )I e u nqo3î 9 9 ,9 10 0 ,1 1 0 0 .3 1 0 0 .4 1 0 0 .4 1 0 0 .3 1 0 0 .3 1 0 0 ,2 1 0 0 ,2 1 0 0 ,2 1 0 0 ,1 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,1 см^_о" о 1 0 0 ,2 1 0 0 ,3 1 0 0 ,3 о" о Д V Cd _M £> со о 00о 05о О Е> СО CD 1C 1C О О О О О О ООО^о оо о о о о оо соОл1C со о о о о дС>* 05 C“* h-> a Ul of о о _{ю ю}o' 1CОLCОLCо о о о о1C Ю 1C ю юОюсГ1Cо оLC 1C1Cо о1CОLCоюо1Cоюо1Cо"(С £ (1) oO § со о 05CM05г-Н05о05со ^ ^0 5 05 051C051C05оо оО оо оо оо оо оо 05t—05ю 05 05 05со 05 §> o u * 0 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 0 0 0 0 0 0 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 'CJ •СЛ P с о ^ ^ о 00 СОю ю t> ю о о СО о 05 СО 05 rH00 О 05 05 Й 43 J X I -o s СМ 00 *-Н со ю со со со 00 CD ^Н СО Ю t> 05 Ю Ю 05 CM СО с- СО 05 05 О СО СО СО со со ^ 05СМЮСМ^СМСМООООС-О^НОО LC05rH^COOCOlCOOOCOCDl>OCSJ OOrHrHfHCMCMCMCMrOCMCOCO^Tf [Л >> t > t > C M 0 0 0 0 5 C M I > T f O C O C O C O ł-H^ с о о ^ со о^ СОл1> £ s со_ю со со со со со со со т“П CD С-со с-со СО со СО 05 СО 1C 00 05 со [> г—1 о СОо 1C 00 о rt< 1C со_со гН см" о смсосм со 1C см CM TtH 05 CM of со о" 1C со of ic со тг ю" 00 СОо R o k со 05 о ю 05 со ю 05 1C ю 05 ł-H 19 5 7 О_со 05 ₁₉₆₁ см со 05 1 9 6 3 19 6 4 ю_со 05 со со 0 50 5со 0 0 со 0 5 0 5 со 0 5 ł-H о [> 05 ł-H 19 71CMt > 0 5 со t— 0 50 5 t-1C 1> 0 5 с о о 0 5 [> 0 5 q3 P ХЛ cd % я! a ф Ы o 2_o N 05 S-i O « 5 3_C3 CO in 00 c-0 5 2 ЧН₀ W oo“ 0 5 »4 Ö С_Ö 01 ад Ö

s

s «

•2 I

s

18 W ła d y sła w K w iecień

N ajczęściej w procesach m ig racji zarobkow ej uczestniczą g ru p y ludności o pełn ej spraw ności do p ra c y z w y raźn ie zaakcentow aną liczebną p rze ­ w agą m ężczyzn.

In te re su ją c y jest rozk ład udziału procentow ego liczby m ężczyzn i ko­ biet, po g rupow anych w p ięcioletnie k lasy w ieku, w globalnej liczbie osób poszczególnych płci w edług sta n u w dn. 31 X II 1977 r. B adając ludność B ułgarii stw ierd zam y , że procentow e w skaźniki udziału liczby m ężczyzn do 50 ro k u życia w poszczególnych przedziałach w ieku p rz e ­ w yższają swToim poziom em odpow iednie w skaźniki obliczone dla płci żeńskiej. Od 50 ro k u życia n a stę p u je sy stem atyczny spadek udziału licz­ by m ężczyzn w poszczególnych klasach w ieku (por. liczby tab. 3).

Tab. 3. Stru k tu ra lu d n ości B u łg a rii w e d łu g p łci i w ie k u — sta n w dn. 31 X II 1977 P o p u la tio n stru ctu re of B u łgaria by se x and age; sta te on D ecem b er 31, 1977

W iek

L u d n ość w ty s. osób U dział p ro cen ­_{to w y płci p o szczególn ych k las w iek u}U d ział p rocen tow y

ogółem m ę ­

żczyźni k o ­ b iety

m ę- '

żczyźni k o b iety ogółem

m ę ­ żczyźni k o ­ b iety 0-— 4 698,697 358,432 340,265 51,30 48,70 7,912 8,413 7,697 4-— 9 657,346 337,774 319,572 51,38 48,62 7,451 7,674 7,229 10-- 1 4 604,814 311,835 292,979 51,56 48,44 6,855 7,084 6,627 15-- 1 9 632,901 923,695 309,206 51,14 48,86 7,174 7,354 6,994 20-- 2 4 653,913 332,938 320,975 50,91 49.09 7.412 7,564 7,260 25-- 2 9 680,360 343,015 338,345 50,27 49,73 7,712 7,754 7,653 30-- 3 4 616,466 309,690 306,776 50,24 49,76 6,987 7,036 6,939 35-- 3 9 550,994 276,111 274,883 50,11 49,89 6,245 6,273 6,218 40-- 4 4 613,814 306,695 307,119 49,97 50,03 6,957 6,968 6,947 45-- 4 9 622,113 312,270 309,843 50,20 49,80 7,051 7,094 7,009 50— 54 625,786 311,632 314,154 49,80 50,20 7,093 7,080 7,106 55-- 5 9 497,144 242,522 254,622 48,79 51,21 5,635 5,510 5,759 60-- 6 4 355,702 172,740 182,962 48,56 51,44 4,032 3,924 4,139 65-- 6 9 402,711 192,859 209,852 47,89 52,11 4,565 4,381 4,747 70-- 7 4 302,670 140,183 162,487 46,32 53,68 3,431 3,185 3,675 75-- 7 9 179,741 78,563 101,178 43,71 56,29 2,037 1,785 2,289 80-- 8 4 81,141 34,389 46,752 42,24 57,76 0,920 0,781 1,058 85-- 8 9 32,291 12,247 20,044 37,93 62,07 0,366 0,278 0,453 90-- 9 4 10,026 3,712 6,314 37,02 62,98 0,114 0,084 0,143 95-- 9 9 3,178 1,129 2,049 35,53 64,47 0,044 0,026 0,046 100 i w ię c e j 0,794 0,256 0,538 32,24 67,76 0,007 0,002 0,002 R azem 8822,602 4401,687 4420,915 49,89 50,11 100,000 100,000 100,000 Ź r ó d ł o : S t a i i s t i c z e s k i G o d is z n ik na N a ro d n a R e p u b l i k a Błg aria 1978, Sofia 1978, s. 32, tabl. 7 oraz o b liczen ia w ła sn e .

In n y rozkład om aw ianych w skaźników n a stą p ił w śród ludności B uł­ g arii w relacji m iasto —wieś. Otóż, gdy chodzi o ludność m iejską, to p rz e ­ w aga liczebna m ężczyzn zaznacza się w w iek u do 20 roku życia oraz w g ru p ie w iek u 45— 55 lat. N ato m iast w śród ludności w iejskiej gran icz­ ny jest w iek 45 lat. I tak , do 45 lat pro cen tow e w skaźniki s tr u k tu ry

N iek tóre asp ek ty procesu reprodukcji lu d n ości B ułgarii, ₁₉

w skazują na przew agę liczebną m ężczyzn w poszczególnych klasach w ie­ ku, n atom iast od 45 roku życia zaznacza się w yraźna dom inacja kobiet (tab. 4 i 5).

A nalizę s tr u k tu ry w iekow ej ludności B ułgarii opieram y na danych z 31 X II 1977 r. W skaźnik s tru k tu ry , w y rażający udział liczby dzieci (do lat 15) w ogólnej liczbie ludności tego k ra ju , w ynosił 22,22%, a zatem w ię­ cej niż co p iąty obyw atel B ułgarii nie przekroczył 15 ro ku życia. Odpo­ w iedni w skaźnik dla ludności m iejskiej rów nał się 22,87, a dla ludności w iejskiej w ynosił 21,26%. Z przytoczonych liczb w ynika, że w B ułgarii zakończył się okres przew agi liczebnej dzieci w iejskich. Taki sta n rzeczy jest w ynikiem n atu raln eg o toku zm ian s tru k tu ra ln y c h ludności k rajó w , w k tó ry ch dynam icznie p o stęp ują procesy in d u strialn e i u rbanizacyjne.

Tab. 4. Stru k tu ra m iejsk iej lu d n ości B u łgarii w ed łu g p łci i w iek u — sta n w dn. 31 X II 1977

U rban p op u lation stru ctu re of B ulgaria by se x and age; sta te on D ecem b er 31, 1977

W iek

L udność w tys. osób U dział p rocen ­

to w y płci

U dział p rocen tow y p oszczególn ych k las w ie k u

ogółem m ę ­

żczyźni k o ­ biety

m ę ­

żczyźni k o b iety ogółem

m ę ­ żczyźn i k o ­ b iety 0-— 4 460,888 236,347 224,541 51,28 48,72 8,724 8,986 8,464 5-— 9 397,705 204,079 193,626 51,31 48,69 7,528 7,759 7,298 10-—14 349,757 179,369 170,388 51,28 48,72 6,620 6,820 6,423 15-—19 486,579 247,063 239,516 50,78 49,22 9,210 9,394 9,028 20-—24 436,806 210,309 226,497 48,15 51,85 8,268 7,996 8,537 25-- 2 9 468,818 233,523 235,305 49,81 50,79 8,874 8,879 8,869 30-- 3 4 417,188 208,204 208,984 49,91 50,09 7,897 7,916 7,877 35-- 3 9 351,488 175,725 175,763 49,99 50,01 6,653 6,681 6,625 40—44 377,132 187,287 189,845 49,66 50,34 7,138 7,121 7,156 45-- 4 9 370,522 187,810 182,712 50,69 49,31 7,013 7,141 6,887 50-- 5 4 432,622 174,096 168;526 50,81 49,19 6,485 6,619 6,352 55-- 5 9 247,502 123,381 124,121 49,85 50,15 4,685 4,691 4,678 60-- 6 4 160,260 77,987 82,273 48,66 51,74 3,033 2,965 3,101 65-- 6 9 168,183 79,763 88,420 47,43 52,57 3,183 3,032 3,333 70-- 7 4 120,757 54,273 66,484 44,94 55,06 2,286 2,064 2,506 75-- 7 9 73,448 30,231 43,217 41,12 58,88 1,390 1,149 1,629 80-- 8 4 34,133 13,586 20,547 39,80 60,20 0,652 0,517 0,774 85-- 8 9 13,566 4,986 8,580 36,75 63,25 0,256 0,190 0,323 90-- 9 4 4,118 1,531 2,587 37,15 62,85 0,078 0,067 0,098 95-- 9 9 1,298 0,434 0,864 33,44 66,56 0,024 0,047 0,033 100 i w ięcej 0,361 0,118 0,243 32,69 67,31 0,005 0,013 0,009 R azem 5283,131 2630,092 2653,039 49,78 50,22 100,000 100,000 100,000

Ź r ó d ł o : S t a t i s t i c z e s k i G o d isz n ik na N arodna R e p u b li k a Dlgaria 1978, S o fia 1978, s. 32, tabl. 7 oraz o b liczen ia w ła sn e.

W arto zwrócić uw agę na tę kategorię w iekow ą ludności, k tó rą d e ­ m ografow ie i socjologowie określają pojęciem „m łodzieży” . Je st to w aż­ na k ategoria, poniew aż stanow i ona populację, k tó ra c h a ra k te ry z u je się specyficznym i cecham i zarów no z p u n k tu w idzenia biologicznego, ja k

20 W ła d y sła w K w ie c ie ń

i ekonom iczno-społecznego i w śród k tó re j w tzw . „m łodzieżow ym ” o k re­ sie życia w y k ształcają się ostatecznie cechy w łaściw e dorosłem u czło­ wiekow i.

Tab. 5. S tru k tu ra w ie js k ie j lu d n o ści B u ła g rii w ed łu g p łci i w ie k u — sta n w dn. 31 X II 1977

R ural p op u lation stru ctu re of B u lgaria by s e x and age; sta te on D ecem b er 31, 1977

W iek

L udność w ty s. osób U d ział p rocen ­

to w y płci

U d ział p rocen tow y poszczególn ych k la s w iek u

o gółem m ę ­

żczyźn i k o ­ b iety

m ę ­

żczyźni ikobiety ogółem żczyźnim ę ­

k o ­ b iety 0— 4 237,809 122,085 115,724 51,34 48,66 6,719 6,891 6,546 5— 9 259,641 133,695 125,946 51,49 48,51 7,336 7,547 7,124 10— 14 255,057 132,466 122,591 51,94 48,06 7,206 7,477 6,934 15— 19 146,322 76,632 69,690 52,37 47,63 4,134 4,326 3,942 20— 24 217,107 122,629 94,478 56,48 43,52 6,134 6,922 5,344 25— 29 211,542 108,502 103,040 51,29 48,61 5,977 6,125 5,828 30— 34 199,278 101,486 97,792 50,93 49,07 5,630 5,729 5,532 35— 39 199,506 100,386 99,120 50,38 49,62 5,637 5,666 5,607 40— 44 236,682 119,408 117,274 50,45 49,55 6,687 6,740 6,637 45—4 9 251,591 124,460 127,131 49,47 50,53 7,108 7,026 7,191 50— 54 283,164 137,536 145,628 48,57 51,43 8,000 7,763 8,237 55— 59 249,642 119,141 130,501 47,72 52,28 7,053 6,725 7,382 60— 64 195,442 94,753 100,689 48,48 51,52 5,522 5,348 5,695 65— 69 234,528 113,096 121,432 48,22 51,18 6,626 6,384 6,869 70— 74 181,913 85,910 96,003 47,23 52,77 5,140 4,849 5,430 75— 79 106,293 48,332 57,961 45,47 54,53 3,003 2,728 3,279 80— 84 47,008 20,803 26,205 44,25 55,75 1,328 1,174 1,482 85— 89 18,725 7,261 11,464 38,78 61,22 0,529 0,410 0,648 90— 94 5,908 2,181 3,727 36,92 63,08 0,167 0,123 0,211 95— 99 1,880 0,695 1,185 36,97 63,03 0,053 0,039 0,067 100 i w ię c e j 0,433 0,138 0,295 31,87 68,13 0,011 0,008 0,013 R azem 3539,471 1771,595 1767,876 50,05 49,95 100,000' 100,000 100,000 Ź r ó d ł o : S t a t i s t i c z e s k i G o d is z n ik na N a ro d n a R e p u b l i k a B lg aria 1978, Sofia 1978, s. 32, tab l. 7 oraz o b liczen ia w ła sn e.

N a koniec r. 1977 w „m łodzieżow ej” klasie w ieku, tj. w w ieku 15— 24 lata , było w B u łgarii 14,59% ogólnej liczby ludności, p rzy czym n ależy odnotow ać w y raźn e zróżnicow anie tej fra k c ji ludności w m ieście i na wsi. O ile bow iem w g ru p ie ludności m iejskiej udział m łodzieży stan o ­ wił 17,48%, to w śród ludności w iejskiej jej udział w ynosił 10,27%. Nie u lega w ątpliw ości, że niski poziom tego w skaźn ika jest w głów nej m ierze zd eterm in o w an y odpływ em m łodzieży w iejskiej do m iast w celu podjęcia p rac y zarobkow ej i odbycia n auk i w szkołach śred n ich i wyższych.

Po om ów ieniu s tr u k tu r y ludności B ułgarii w edług w ieku od podstaw p ira m id y w iek u p rzechodzim y do an alizy tej s tr u k tu ry od jej szczytu. R ozp atrzm y g ru p ę ludności w w ieku starszy m , tj. w w ieku 65 lat i w ię­ cej. U dział tej g ru p y w iekow ej w ogólnej liczbie ludności w yznacza m ie j­ sce dan ej społeczności w procesie dem ograficznej starości. W końcu

N iek tóre asp ek ty procesu reprodukcji lu d n ości Bułgarii.., ₂₁

r. 1977 udział ludności w w ieku starszy m w globalnej liczbie ludności B ułgarii osiągnął poziom 11,48%. Tak więc, ludność B ułgarii uznać n a ­ leży za ,,s ta rą ” dem ograficznie, poniew aż zgodnie z k lasy fik acją ONZ za sta re dem ograficznie uw aża się takie społeczeństwo, w k tó ry m lu d ­ ność w w ieku 65 lat i więcej stanow i ponad 10% ogólnej liczby ludności. O dm iennie zgoła p rzedstaw ia się stopień zaaw ansow ania ludności m iejskiej i w iejskiej w procesie dem ograficznej starości. U dział ludności w w ieku starczym w ogólnej liczbie ludności m iejskiej w ynosił bow iem 7,82%, podczas gdy odpow iedni w skaźnik dla ludności w iejskiej osiągnął poziom 16,86%, a więc ponad d w uk ro tnie przew yższał fra k c ję ludności starczej w m iastach.

Na podstaw ie przytoczonych liczb m ożem y stw ierdzić isto tn ą w łaści­ wość p ro filu w ieku ludności B ułgarii, a m ianow icie spadek liczebności dzieci oraz w zrost liczebności ludzi sta ry c h na wsi, z d ru g iej zaś stron y, przew agę liczebną dzieci oraz relaty w n ie niski udział ludzi sta ry c h w m iastach.

Zw róćm y jeszcze uw agę na relacje liczby dzieci (wnuków) do ludzi stary ch (dziadków). Otóż w końcu r. 1977 w całej B ułgarii na 100 osób w w ieku 60 lat i w ięcej przypadało 143,31 dzieci w w ieku poniżej 15 lat. W m iastach w skaźnik ten rów nał się 209,74, a na wsiach 94,99.

P rzedstaw ione relacje są n iew ątpliw ie w yrazem nowego ty p u sto ­ sunków dem ograficznych, w łaściw ych w spółczesnej B ułgarii. S tosunk i te c h a ra k te ry z u ją się w m iastach w ysoką przew agą liczebności „w nukó w ” nad istniejącą liczbą „dziadków ”. G dy n atom iast chodzi o ludność w ie j­ ską, to uform u ło w ał się m odel s tru k tu ry ludności w edług w ieku, k tó re ­ go znam ienną cechą jest liczebna przew aga „dziadków ” nad „w n u k am i” . W analizie s tru k tu ry w ieku ludności B ułgarii nie sposób pom inąć rozw ażań nad w ielkością liczebną ekonom icznych g ru p w ieku. W p r a k ty ­ ce staty sty czn ej Ludow ej R epubliki B ułgarii stosuje się jed n o lity sche­ m at ekonom icznej k lasy fik acji w ieku, a m ianowicie:

m ężczyźni k o b iety

W iek p rzedprodukcyjny 0— 15 0— 15

W iek p ro d u k cyjn y 16— 59 16— 54

W iek p op rod u k cyjn y 60 i w ięcej 55 i w ię c e j

W tab eli 6 p re z e n tu je m y liczby obrazujące podział ludności B uł­ garii na gru pę ludności w w ieku p ro d u k cyjnym oraz na g rupę ludności w w ieku nieprodu k cy jn ym , a więc w w ieku pop ro d u k cy jn y m łącznie (na tak i podział zezw alają m a te ria ły źródłowe).

W 1946 r. ludność BLułgarii w grup ie w ieku pro duk cyjn ego liczyła 4,1 m in i stanow iła 58,57% ogółu ludności. Po dziesięciu latach , w r. 1956, w zrosła praw ie do 4,5 m in i stanow iła 58,93% całej ludności. W roku 1977

22 W ładysław K wiecień

Tab. 6. L udność B u łgarii w w iek u p rod u k cyjn ym i n iep rod u k cyjn ym w latach 1946— 1977

B u lgarian p op u lation at w o rk in g and n o n -w o rk in g ages in 1946— 1977

L ata

L udność w tys. osób _{p rocen tow y}U dział W skaźnik dynam iki

1946 = 100 A B C B C A B C 1946 7029,35 4117,00 2912,35 58,57 41,43 100,00 1 0 0 , 0 0 100,00 1956 7613,71 4486,80 3126,91 58,93 41,07 108,31 108,98 107,37 1965 8230,80 4787,99 3442,81 58,17 41,83 117,08 116,30 118,21 1970 8514,90 4937,97 3576,93 57,99 42,01 121,13 119,94 122,82 1974 8710,00 5088,38 3621,62 58,42 41,58 123,911 123,59 124,35 1975 8731,40 5057,31 3674,09 57,92 42,08 124,21 122,84 126,16 1976 8785,70 5086,81 3698,89 57,90 42,10 124,99 123,56 127,01 1977 8822,60 5111,46 3711,14 57,94 42,06 125,51 12-\15 127,43

Ź r ó d ł o : S t a t i s t i c z e s k i G o d is z n ik na N aro d n a R e p u b li k a Błg aria 1978, Sofia 1978. s. 32, tab l. 6 oraz o b liczen ia w ła sn e .

A — lu d n o ść ogółem ; B — lu d n ość w w iek u produkcyjnym ; C — lu d ­

ność w w ie k u n iep ro d u k cy jn y m .

om aw iana g ru p a ludności przek roczyła 5,1 m in, a jej udział w globalnej liczbie ludności tego k ra ju rów nał się 57,94%. Gdy chodzi o grupę lu d ­ ności w w ieku n iep ro d u k cy jn y m , to w r. 1946 liczyła ona ponad 2,9 m in osób i stanow iła 41,43% całej ludności. W 1977 r. g ru p a ludności n ie­ p ro d u k cy jn ej przekroczyła 3,7 m in, a jej udział w ogólnej liczbie lu d ­ ności rów nał się 42,06%. W ciągu lat 1946— 1977 g ru pa ludności w w ie­ ku p ro d u k cy jn y m w zrosła w B ułgarii o 24,15%, a gru pa ludności w w ieku n iep ro d u k cy jn y m zw iększyła się o 27,43% (por. tab. 6).

W ysoki ud ział ludności w w iek u p ro d u k cy jn y m jest dla B ułgarii b a r­ dzo pom yślny, poniew aż pozw ala jej w ykorzy styw ać znaczne zasoby si­ ły roboczej dla p o trzeb gospodarki narodow ej. O w yk o rzy stan iu p o ten c ja ­ łu siły roboczej w B ułgarii św iadczą w skaźniki m ówiące o liczbie osób p ro d u k cy jn ie zatru d n io n y ch w gospodarce narodow ej na 100 osób w w ie­ k u p ro d u k cy jn y m . W końcu r. 1946 poziom tego w skaźnika w ynosił 70,7, a pod koniec r. 1977 ró w n ał się 72,6; n astąp ił więc w zrost o 2 osoby.

S tru k tu rę i dyn am ik ę ludności B ułgarii w edług płci w ro zp a try w a ­ nym okresie u k a z u ją liczby tab eli 7.

J a k w ynika z d anych tej tabeli, liczba ludności w w ieku p ro d u k cy j­ nym ustaw icznie w zrasta. W jej składzie w ciągu całego okresu b adaw ­ czego p rzew ażali m ężczyźni, p rzy czym nad w yżk a ta m iała w yraźną te n ­ d encję rosnącą. , n a d w y żk a m ężczyzn rok (w tys.) 1946 145,311 1956 200,247 1965 266,220 1970 267,332 1977 273,901

Niektóre aspekty procesu reprodukcji ludności Bułgarii.., ₂₃

W ciągu ro zp atry w an y ch lat w ystępow ał w B ułgarii proces m askuli- nizacji po tencjalnej siły roboczej, jak ą stanow i ludność w w ieku p ro ­ dukcyjnym . Św iadczą o ty m w skaźniki s tru k tu ry . Udział bowiem m ęs­ kiej ludności w w ieku prod u kcy jn y m w zrastał, n ato m iast udział części kobiecej m alał. I tak , jeżeli w r. 1946 m ężczyźni w w ieku p ro d u k cy j­ nym stanow ili 51,76% ogólnego p o ten cjału siły roboczej, to w r. 1977 ich udział w ynosił 52,68%. N atom iast dla kobiet w skaźnik ten w r. 1946 rów ­ nał się 48,23, podczas gdy w r. 1977 w yraził się w ielkością 47,32%.

G łęboką wym ow ę posiadają liczby tabeli 8. W ynika z nich, że w la ­ tach 1946— 1965 w śród ludności w w ieku p ro du kcyjnym dom inow ała lu d ­ ność w iejska. Tak np. w r. 1946 jej udział w ynosił 73,17%. Dopiero od r. 1965 w ogólnym p otencjale siły roboczej B ułgarii nastąp iła przew aga

Tab. 7. S truktura lu d n ości B u łgarii w w iek u p rodukcyjnym w ed łu g płci w latach 1946— 1977

T he stru ctu re of B u lgarian w orking age p opulation b y se x in 1946— 1977

Lata L udność w w iek u p rod u k cyjn ym U dział procen tow y W skaźnik d yn am ik i 1946 = 100 ogółem m ężczyźni k o ­ biety m ę ­ żczyźni k o­ biety ogó­ łem m ę- k o - żczyźni b iety 1946 4 117 001 2131156 1 985 845 51,76 48,23 100,00 100,00 100,00 1956 4 486 795 2 343 521 2 143 274 52,23 47,77 108,98 109,96 107,93 1965 4 787 986 2 527 103 2 260 883 52,78 47,22 116,30 118,68 113,85 1970 4 937 974 2 602 653 2 335 321 52,71 47,29 119,94 122,12 117,60 1974 5 088 379 2 646 372 2 442 007 52,01 47,99 123,59 124,18 122,97 1975 1976 1977 5 057 310 5 086 810 5 111 455 2 633 479 2 661 723 2 692 678 2 423 831 2 425 087 2 418 777 52,07 52,33 52,68 47,93 47,67 47,32 122,84 123,56 124,15 123,57 124,90 126,35 122,06 122,12 121,80

Ź r ó d ł o : S ta t i s t i c z e s k i C o d is z n ik na N arodn a R e p u b li k a Błg aria 1978, S ofia 1978, s. 32 oraz obliczenia w ła sn e.

Ź r ó d ł o : S ta t i s t i c z e s k i G o d isz n ik na N arodn a R e p u b li k a Błg aria 1978, Sofia 1978, s. 32, tabl. 6 oraz ob liczen ia w ła sn e.

Tab. 8. Struktura lu d n ości m iejsk iej i w iejsk iej B ułgarii w w iek u prod u k cyjn ym w latach 1946— 1977

The stru ctu re of B u lgarian u rban and rural w o rk in g -a g e pop u lation in 1946— 1977

Lata L udność w w iek u p rodukcyjnym U dział procen tow y W skaźnik dyn am ik i 1946 = 100

ogółem m iasto w ieś m iasto w ieś ogółem m ia sto w ieś

1946 4 117 001 1 104 774 3 012 227 26,83 73,17 100,00 100,00 100,00 1956 4 486 795 1 567 713 2 919 082 34,94 65,06 108,98 141,90 96,91 1965 4 787 986 2 381 163 2 406 823 49,73 50,27 116,30 215,53 79,90 1970 4 937 974 2 872 334 2 065 640 58,17 41,83 119,94 259,99 68,58 1974 5 088 379 3 327 072 1 761 307 65,39 34,61 123,59 301,15 58,47 1975 5 057 310 3 148 088 1 909 222 62,25 37,75 122,84 284,95 63,38 1976 5 086 810 3 216 512 1 870 298 63,23 36,77 123,56 291,15 62,09 1977 5 111 455 3 284 794 1 826 661 64,26 35,74 124,15 297,32 60,64

24 W ła d y sła w K w iecień

ludności m iejsk iej. W 1977 r. udział tej g ru p y ludności w zrósł do po­ ziom u 64,26%. O m ów ionym przeobrażeniom stru k tu ra ln y m to w arzyszył niezw ykle d ynam iczny w zrost p o ten c jału siły roboczej ludności m iejskiej. Jeżeli za podstaw ę p rzy jm iem y rok 1946, to m usim y stw ierdzić, że w r. 1977 w skaźnik d y n am ik i ludności m iejskiej w w ieku prod u k cy jn y m osiągnął poziom 297,32%. W ciągu badanego okresu n astąp ił więc niem al p o tró jn y w zrost tej g ru p y ludności. W ty m sam ym czasie w skaźniki d y ­ nam iki w iejskiej ludności B ułgarii w w ieku p ro d u k cy jn y m u legały sy ste ­ m atycznem u zm niejszaniu się, osiągając w r. 1977 poziom 60,64%.

PO D STA W O W E ELEM EN T Y N A T U R A L N E G O R U C H U L U D N O ŚC I B U Ł G A R II

W dalszym to k u rozw ażań prag n iem y poświęcić nieco uw agi p ro b le ­ m aty ce n atu ra ln e g o ru c h u ludności B ułgarii, a więc problem atyce uw zględniającej przede w szystkim zagadnienia — m ałżeństw , urodzeń i zgonów.

M a ł ż e ń s t w a

R ozpoczynam y od p ro b le m aty k i m ałżeństw , k tó re o dg ry w ają n a tu ­ raln ą i w yjściow ą rolę w procesie rep ro d u k c ji ludności. Zw iązek re p ro ­ d u k cji ludności z p ro b le m aty k ą m ałżeństw w y n ik a głównie z fak tu , że dom inująca liczba urodzeń p rzy p a d a na u rodzenia w m ałżeństw ie.

Z oficjalnych danych o k ształto w an iu się m ałżeństw w B ułgarii w y ­

nika, że w pięcioleciu 1946—1950 w spółczynniki m ałżeństw b yły bardzo

w ysokie i k sz ta łto w ały się na poziom ie 10,7— 1 1 ,l°/oo. T ak w ysokiej ogól­

nokrajo w ej sto py m ałżeń stw nie zarejestro w an o w B ułgarii do końca roz­ p a try w a n y c h lat. B yła to stopa m ałżeń stw nie sp o ty kana w norm alnych w a ru n k ach rozw ojow ych, na k tó rej z całą pew nością zaciążył w pływ działającej w ow ych lata ch kom pensacyjnej fazy w ojny. W dekadzie lat

1950— 1960 w spółczynniki m ałżeń stw nie p rzek raczały w praw dzie 10°/00

ale b y ły nadal w ysokie, w a h a ły się bow iem w granicach 8,5— 9,6°/00- W la ­

tach 1962—1966 odnotow ano w B ułgarii najn iższy poziom ogólnej stopy

m ałżeństw , p rzy jm u ją c ej w ielkości rzęd u 8—8,2% 0. B yły to lata, kiedy w w iek m atry m o n ialn y zaczęły wchodzić roczniki d e stru k c y jn e j fazy o k resu w ojennego. Od d ru g iej połow y la t sześćdziesiątych aż" do końca badanego okresu stopa m ałżeń stw w B ułgarii nie spada poniżej 8°/00 i nie

p rzek racza

9°/00-W tabeli 9 pod ajem y dane o m ałżeństw ach w B ułgarii w podziale na m iasto i wieś. W pierw szym rzędzie należy stw ierdzić, że w B ułgarii poziom w spółczynników m ałżeń stw był na ogół w yższy w m iastach niż

N iek tóre asp ek ty procesu reprodukcji lu d n ości Bułgarii.., 25

na wsi, chociaż b yły lata, kiedy sy tu acja w ty m zakresie kształtow ała

się odw rotnie. N ader w ysoka stopa m ałżeństw (ponad ll°/oo) u k sz ta łto ­

w ała się w śród ludności m iejskiej w latach 1946— 1953. W arto odnoto­ wać fak t, że w trzyleciu 1948— 1950 stopa ta m iała c h a ra k te r bardzo w ysoki, osiągając poziom od 14,1 do

14,5°/00-G dy chodzi o ludność w iejską, to jedynie w trzech pierw szych latach badanego okresu, tj. w latach 1946— 1948, stopa m ałżeństw osiągnęła poziom 10— 10,2°/00- Od lat pięćdziesiątych do połow y lat sześćdziesiątych w spółczynniki m ałżeństw u trz y m y w a ły się na poziom ie 8— 9°/00, n a to ­ m iast od r. 1966 do końca rozpatryw anego okresu stopa m ałżeństw w śród bułgarskiej ludności w iejskiej traciła na sile i kształtow ała się na pozio­ m ie około 6— 7°/00- B ył jed nak w B ułgarii okres (lata 1960— 1965), kiedy częstsze b yły m ałżeństw a na wsi niż w m ieście (por. liczby tab. 9).

Tab. 9. M ałżeń stw a w B ułgarii w latach 1946— 1977 M arriages dn B ułgaria in 1946— 1977 L ata

W ty sią ca ch N a 1000 ludności

ogółem m iasto w ieś ogółem m iasto w ie ś

1946 76,932 22,907 54,025 11,0 13,3 10,2 1950 77,817 28,504 49,313 10,7 14,5 9,3 1955 63,451 20,424 43,025 8,5 8,6 8,4 1960 68,952 24,830 44,122 8,8 8,5 8,9 1961 66,770 24,996 41,774 8,4 8,2 8,5 1962 64,646 24,633 40,013 8,1 7,8 8,2 1963 66,443 25,322 41,121 8,2 7,8 8,5 1964 66,342 28,189 38,153 8,1 8,0 8,2 1965 65,893 29,693 36,200 8,0 7,9 8,2 1966 67,358 38,795 28,563 8,2 10,0 6,5 1967 72,466 42,262 30,204 8,7 10,6 7,0 1968 74,279 43,464 . 30,815 8,9 10,6 7,2 1969 73,660 45,237 28,423 8,7 10,6 6,8 1970 73,126 46,088 27,038 8,6 10,4 6,7 1971 69,693 44,788 24,905 8,2 9,7 6,3 1972 70,357 46,814 23,543 8,2 9,9 6,1 1973 74,272 49,585 24,687 8,6 10,2 6,5. 1974 73,740 50,273 23,467 8,5 10,0 6,5 1975 74,949 151,761 23,188 8,6 10,1 6,4 1976 73,363 51,172 22,101 8,4 10,0 6,1 - 1977 74,893 51,888 23,005 8,5 9,9 6,4

Ź r ó d ł o : D e m o g r a f s k a S ta t i s t i k a 1967, S o fia 1968, s. 24 tabl. 1 oraz S ta t i s t i c z e s k i G o d is z n ik na N a ro d n a R e p u b li k a Blg aria 1978, S o fia 1978, s. 34—36, ta b l. 9.

Nie ulega w ątpliw ości, iż spraw a w yczerpującego objaśnienia u k aza­ nych niereg ularn ości we w zajem nych relacjach stop y m ałżeństw dla wsi i m iast B ułgarii należy do problem ów n ad er złożonych i tru d n y c h . W y­ daje się jednak, że głów nym i czynnikam i spraw czym i zróżnicow ań w po­ ziomie częstości zaw ierania m ałżeństw w B ułgarii w relacji m iasto —w ieś były: stopień natężenia pow ojennej ten d en cji k om pensacyjnej, w

chodzę-26 W ła d y sła w K w iecień

nie do klasy w ieku m atry m o n ialn ego słabych liczebnie roczników w o jen ­ nych, a za nim i liczniejszych pokoleń pow ojennych, oraz dużego fo rm atu przem ieszczenie ludności ze wsi do m iast.

U r o d z e n i a

S ta ty sty k a urodzeń stan ow i jedno z najw ażniejszy ch źródeł in fo r­ m acji o p rzem ian ach zachodzących w procesie rep ro d u k c ji ludności. Z da­ jąc sobie spraw ę z w alo ru poznawczego urodzeń, jako podstaw ow ego elem en tu n atu ra ln e g o ru c h u ludności, p rzytaczam y ogólne w skaźniki urodzeń dla całej B ułg arii oraz w skaźniki rodności dla m iast i wsi, uw zględniając w te n sposób odrębność dem ograficzną, jak a w y stęp u je w ty m k ra ju w śród ludności m iejskiej i w iejskiej. K o rzystając ze w spół­ czynników rodności m am y świadom ość ich specyfiki poznaw czej, niem niej jed n ak , stanow ią one „podstaw ow y elem ent w rac h u n k u ru ch u n a tu ra l­ nego ludności i ju ż choćby z tego pow du nie m ożna ich zostawić poza naw iasem an alizy d em o g raficzn ej”. 5

A nalizując kw estię rodności ogólnej B ułg arii stw ierdzam y, że w cią­

gu dw udziestolecia 1946— 1966 następow ał sy stem aty czny jej spadek,

z ty m jed nak , że do połow y lat pięćdziesiątych w ystępow ały w spółczyn­

niki rodności rzędu 20,1— 25,6% 0, kw alifik u jące B ułgarię do k rajó w o w y ­

sokiej rodności (wg skali F. Rosseta). Nie ulega w ątpliw ości, że ówczesny w ysoki poziom rozrodczości był w głów nej m ierze d eterm in o w an y po­ w ojenną ten d e n c ją k o m pensacyjną. Od d ru g iej połow y la t pięćdziesiątych do połow y la t sześćdziesiątych w w iek rozrodczy zaczęły wchodzić słabo obsadzone liczebnie roczniki z ostatn ich la t drugiej w ojny św iatow ej i z p ierw szych la t pow ojennych, sk u tk iem czego n astąpił spadek rodności z 20 do 15°/00- W o statn im dziesięcioleciu badanego okresu (1967—1977)

n astąpiła w B u łg arii zw yżka rodności. Z w yżka ta nie c h a ra k te ry z u je się jed n ak stabilnością, lecz w y k a z u je flu k tu a cję w granicach 15—

17°/00-Podobnie jak w naszym k ra ju , tak i w B ułgarii w ystępow ało w ba­ d any m okresie zjaw isko odrębności dem ografii m iast i wsi, ujaw niające się rów nież w zakresie rodności. Z liczb tab eli 10 w ynika, że od p ie rw ­ szych la t pow ojennych aż do r. 1965 w ieś bu łg arsk a dom inow ała w ro d­ ności nad m iastem , dając krajow i w ięcej urodzeń niż m iasto. Pom iędzy rokiem 1946 a 1956 stopa rodności na wsi była w ysoka i w ahała się w g ra ­ nicach 20,5— 25,9°/00. W latach 1957— 1965 u trz y m y w a ła się na średnim poziom ie i k ształto w ała się pom iędzy 15,9— 19,2%o- Od rok u 1966 aż do końca ro zp atry w an y ch la t rodność na wsi spad ła poniżej 15°/00 (z w y ją t­ kiem dw óch lat 1968 i 1969, w k tó ry c h w spółczynniki u rodzeń w yniosły

T a b . 10 . W sp ó łc z y n n ik i ro d n oś ci w Bu łg ar ii w la ta ch 1 9 4 6 — 1 9 7 7 B ir th ra te in B uł g a ri a in 1 9 4 6 — 19 7 7

N iek tóre asp ek ty procesu reprodukcji lu d n ości Bułgarii... ₂₇

o § ' ■§' 'P c n io p c o w na 1 ty s. u r o d z o n y c h d z ie w c z ą t 1 0 5 4CS]_co ocsicoococoo_t—łmcoo ₁06 2 1 0 5 5 1 0 5 6 1 0 7 3co_co o coo_T-Hmoco_rH0com £> in 0 co co 0 00 m 0 't/i_{O o ^ 05 CM05CMco}1-Hco co0 c-co

1 ł—( t-H r-H t-H t-H ł-H i-H »—( rH t-H rH T-H rH ł—c-com^^min^TFeococococMCMł i-H u "V_o3 a 5 oin co in CO I> in o ot - o ^ o ^ 0 0 co m O o o cd s irTm_{r H T—1}LO _T-Hinin

r - tco"00CO [>-cot-H05t-H"of05t-Hco CS 5? fH sCU t'“ ^ -o W) X>ł*Hco to io ^ inrH co coin in cot-Hcococo o L a ta 19 6 2 1 9 6 3 1 9 6 4 1 9 6 5 1 9 6 6 19 67 1 9 6 8 1 9 6 9 1 9 7 0T“H 05 ₁972 ₁973 ₁97 4in 2 co t-0505tr— t-U r o d z o n y c h £ O CJ a o 5 _na 1 ty s. u r o d z o n y c h d z ie w c z ą t co co oincoo_{t-H 1}06 5 1 0 7 1 1 0 7 0 1 0 6 3CO_co o_{rH 10}71 ₁06 8 1 0 5 5 1 0 6 4o_in o rH r> m 0 0 co 0 ł-H 10 6 4 1 0 6 9 w ie

ś _{05 CM O coin CM COt> co eqt> OTco}

in ^ in lO m O

CM CM CM CM CM C<1CMoCMoCMoCMo*CM05"00rH00 00co'' O •*/)_O ĆJ T3 r3 Ow coCM 05 mo coo. [> 0 ^ 0 rH °0 o o o 2 cmco co coCS CM MCMCMrH

CM CMo'CMoTco" rHcococo"in CS

£

r-*

£

0) co co CM^ CM 05 CMt-Hin ^ 05wco^

‘O_UD in_{CMCMCMCMinCMCMCMoCMoCMoCMoT}co I>rH [>rH ł-H 0 L a ta co 05[>05_t—1405co ₁94 9 1 9 5 0 1 9 5 1_inCM 05 t-H 19 5 3 1 9 5 4in_in 05 t-H co m 05in05[>coin0505in050co0 5 ł-H co O) C5 iS 3 s. 01 ftŚ e ■5_o e CS £ sN_co •S O O 2 _co CD N 0 co •p^ CJ S-i CC N « 8 3 ctf 01 co w U2 CO co 0 5 3 «w 0 in ^ 2 co 0 5 —H ^ Ci rt c o ■+•» •<s> ^ S 7 CO | ^

.

1

.5

28 W ła d y sła w K w iecień

odpow iednio 15,9 i 15,2°/0o)- W ty m okresie rodność b u łgarsk iej wsi uznać

należy za niską, p rzy czym w dw óch ostatn ich latach, tj. w 1976 i 1977

p rzy b ra ła ona nieznane do tąd ro zm iary i w ynosiła dla ty ch lat zaledw ie

12,7 i 12,6°/o„.

In n y c h a ra k te r m iała ew olucja rodności w b u łg arsk ich m iastach. W la ­

tach 1946— 1965 w y k azyw ała ona w zasadzie sy stem aty czn y spadek,

z ty m że w pierw szych ośm iu lata ch pow ojennych była relaty w n ie w y ­

soka (powyżej 20°/oo), n ato m iast w latach 1954— 1964 znalazła się w strefie

rodności o średn im poziom ie (w granicach od 15 do 20°/00)- Od roku 1966

do końca badanego okresu re je s tru je się przew agę urodzeń w m iastach, stąd też stopa rodności w m iastach przew yższa stopę rodności na wsi (liczby tab e li 10).

Z astan aw iając się nad przyczy nam i ukazanej k o n fig u racji stopy rod­ ności w b u łg arsk ich m iastach i w siach należy stw ierdzić, że o w ysokim jej poziom ie w początkow ych latach badanego okresu zadecydow ała p rz e ­ de w szystkim pow o jen na ten d e n c ja kom pensacyjna. W późniejszych la ­ tach, gdy n astąpiło w ygaśnięcie ten d en cji k om pensacyjnej, głów ną p rz y ­ czynę flu k tu a c ji stopy rodności na w si i w m ieście u p a try w a ć należy w procesach in d u stria ln y c h i u rb an izacy jny ch. Procesy te w yw ołały m a ­ sow y odpływ ze wsi do m iast m łodych roczników (z w y raźn ą przew agą m ężczyzn), k tó re stano w iły duży p o ten cjał rozrodczy. W ty m stanie rze ­ czy n a stą p iły n iek o rzy stn e zm iany w s tru k tu rz e w edług płci i w ieku w śród ludności w iejsk iej oraz popraw a tej s tr u k tu ry w śród ludności m iejsk iej. Nie bez znaczenia b yły tu rów nież inne czynniki m o dernizu ­ jące bułg arsk ie sto su n k i dem ograficzne na w si i w m ieście, tak ie choćby jak : odw rót od tra d y c y jn e j rodziny w ielodzietnej, oszczędny typ re p ro ­ d u k c ji ludności, w zrost poziom u w y kształcenia, podnoszenie aspiracji życiow ych, zm iany w zakresie s ty lu życia, w zrost p o trzeb wyższego rzę ­ du, akcja św iadom ego m acierzy ństw a, zaw odow a ak ty w izacja kobiet, p rag m aty czn e podejście do p ro k re a c y jn e j i w ychow aw czej fu n k cji ro ­ dziny itp.

Z g o n y

W celu pełniejszego sch arak tery zo w an ia stosunków dem ograficznych w B ułgarii p rag n iem y p a rę uw ag poświęcić k o lejn em u składnikow i n a ­

tu raln eg o ru c h u ludności, jak im jest um ieralność. W tab eli 11 zam iesz­

czone zostały w spółczynniki um ieralności obliczone dla całej ludności

B ułgarii oraz d la ludności m iast i wsi w lata ch 1946— 1977.

W oparciu o d ane fig u ru ją c e w tej tab eli n ależy stw ierdzić, że w po­ czątkow ych lata ch ro zp atry w aneg o okresu stopa um ieralności ogólnej