i wiele innych nie są pozbawione wartości ar- tystycznych. Z innych utworów Zdżarskiego s i ę g a j ą c y c h do źródeł rodzimych wyliczyć na- leży balladę „Chrzanowska czyli oblężenie
Trębowli", „Wiersz z okoliczności wynalezie- nia zwłok W ł a d y s ł a w a Hermana i Bolesława Krzywoustego oraz uroczystego odsłonięcia w katedrze płockiej pomnika".
Utwory czytane na posiedzeniach Tow. Na- ukowego Płockiego, ballada — Wezbranie Wi- sły, wvmieniony w y ż e j Akademik Krakowiak, czyli ofiara dla Ojczyzny (wyd. w Płocku u Ku- liga r. 1831), w k t ó r e j w y s t ę p u j e lud wiejski, mówiący gwarą. Mimo naiwności pomysłu wy- raźnie w y s t ę p u j e szlachetność intencji autora.
Na wstępie utworu z n a j d u j e się d e d y k a c j a
„Walczącym obrońcom Ojczyzny i prawdzi- wym Patriotom niniejsze dziełko poświęca autor". Brak jest bliższych danych co do udziału Zdżarskiego w powstaniu 1830 roku.
W liście córki J ó z e f y do Ks. Brykczyńskiego czytamy: „ojciec za k a r ę po roku 30-tym stra- cił posadę, do k t ó r e j wrócił po 3-ch latach".
Stefan Górski w swym artykule „Dziennikar- stwo Płockie" 8) pisze: w „Gońcu" w y d a w a n y m w Płocku w r. 1830, — większość artykułów były pióra Augustyna Zdżarskiego. Porzuciw- sz." z bliżej nieznanych przyczyn Płock, były redaktor „Dziedzilii" był nauczycielem w Sej-
MARIA ZANIEWICZ-LICZBIŃSKA
nach, następnie w Suwałkach, gdzie zmarł w roku 1846.
Zdżarski jako projektodawca i redaktor pierwszego czasopisma w Płocku pozostanie na zawsze jako wybitna postać w historii ży- cia umysłowego Płocka. On pierwszy rzucił po- siew i choć bogini Dziedzilija nie nadała tej ro- ślinie długiego życia, ziarno w umysłach Płoc- czan przetrwało, aby w roku 1876 w „Korre- spondencie Płockim" wydać plon trwalszy i prawdziwie płocki, związany z miastem i re- gionem.
i) Listy Gwiaździca (Ks. A. Brykczyńskiego) Szkice z życia umysłowego w Płocku. K o r r e s p o n d e n t Płocki
'-) J . w. n r 85, s. 1
8) A Niemirowski: Wspomnienia o czasopiśmie wy- d a w a n y m w Płocku pt „Dziedzilija" Korrespondent Płocki' R 1: 1870, nr 55, s. 3.
4) Juliusz Polański, p r o f . Szkoły Wojewódz. Czło- nek T N P poeta z m a r ł y młodo. Zob. Korrespond, Płoc- R. 1880 N r 86 s. 1.
•">) O Mikołaju Sępie Szarzyńskim „Dziedzilija"
T. 2 N. 5 s. 65.
'i) Wydanego przedruku Wilczkowskiego w r . 1827 z ocalałego unikatu nie mógł znać ż d ż a r s k i w r . 1824.
") A. Niemirowski, wspomnienie o czasop, wydaw w Płocku p. 1 „Dziedzilija" K o r r e s p . R. 1.: 1876 N 56 s. 3.
s) Górski S t e f a n . — Dziennikarstwo Płockie — 1824—11)04, E c h a Płockie i Łomżyńskie R. 7.: 1904, s. 1.
PŁOCK W OKRESIE KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO
I KRÓLESTWA KONGRESOWEGO
Płock w g r y s u n k u Kozarslc^ego z r. 1863
19
N o t a t k a i n f o r m u j ą c a o obszernej pracy o b e j m u j ą c e j r o z w ó j u r b a n i s t y c z n y m i a s t a od wieku X V I do połowy wieku XIX, p r z y g o t o w a n e j dla P . A . N .
W z w i ą z k u z o ż y w i e n i e m gospodarczym Płocka w d r u g i e j połowie w i e k u XVIII w z r a s t a znacznie ruch b u d o w l a n y . W latach 1755—1763 p o w s t a j e kościół i klasztor Reformatów, po ro- ku 17/3 Stanisław Zawadzki p r z e b u d o w u j e i n a d a j e ostateczną formę architektoniczną szko- le a k a d e m i c k i e j , mieszczącej się w d a w n y c h za- budowaniach kolegium jezuickiego, a w latach 1776—1784 Dominik Merlini d o k o n u j e re- stauracji i wznosi k l a s y c y s t y c z n ą fasadę k a - tedry płockiej.
Kiedy w roku 1793 Płock s t a j e się siedzibą władz pruskich p o w s t a j e konieczność rozbudo- wy miasta dla kolonistów niemieckich. Powsta- ją w ó w c z a s p l a n y powiększenia miasta (geo- metry G ó p p n e r a w roku 1793, Schónwalda w roku 1798, wreszcie Szmida w roku 1803).
W s z y s t k i e t e plany p r z e w i d y w a ł y p o w s t a n i e nowych dzielnic zupełnie nie z w i ą z a n y c h k o m - p o z y c y j n i e ze starym miastem. Realizując te p r o j e k t y P r u s a c y zburzyli w roku 1803 m u r y miejskie, zbudowali dom k a m e r y (obecnie P.P.R.N.) i dom przy ulicy Z d u ń s k i e j i R y n k u .
Dopiero j e d n a k p o c z ą t e k w i e k u XIX p r z v n o - si g w a ł t o w n y r o z w ó j miasta. W okresie Księ- stwa W a r s z a w s k i e g o , mimo s k r o m n y c h możli- wości f i n a n s o w y c h , dzięki szczególnej trosce R a j m u n d a Rembielińskiego p r e f e k t a d e p a r t a - mentu, m i a s t o u p o r z ą d k o w a n o , w y b r u k o w a n o wiele ulic i placów, przeprowadzono szereg
V
S t a r y R y n e k z R a t u s z e m wg a k w a r e l i K a r s z o w i c k i e g o około 1813 r .
t - h - — K : p x - . J - r r z l ^ F a s a d a K a t e d r y w g p r o j e k t u Mee-Pniego
20
p r a c r e g u l a c y j n y c h oraz założono ogród pu- bliczny na górze dominikańskiej.. Z i n i c j a t y w y Rembielińskiego w roku 1811 założony został teatr narodowy w gmachu po dawnym kościele św. Trójcy.
Utworzenie w roku 1815 Królestwa Kongre- sowego d a j e nowe możliwości r o z w o j o w e mia- stu. Płock s t a j e się ruchliwym ośrodkiem kul- turalnym, w roku 1820 z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego utworzono Towarzystwo Na- u k o w e Płockie.
W latach 1817—1823 powstał nowy plan re- gulacji i powiększenia miasta, w y k o n a n y przez architekta wojewódzkiego Mahna, według do- kładnych wskazówek J a k u b a Kubickiego.
W wyniku realizacji tego planu powstał dzi- siejszy układ przestrzenny miasta.
W okresie Królestwa Kongresowego powsta- je wiele gmachów użyteczności Publicznej, z k t ó r y c h najważniejszymi były: ratusz wznie- siony w latach 1824—1828, rogatki dobrzyń-
JERZY GĄSSOWSKI
A R C H E O L O G I A A
Ostatnie lata pozwoliły zapisać w d o i o b k u archeologii cały szereg nowych osiągnięć na-
u k o w y c h i organizacynych, z których na czoło w y s u w a się wzrost znaczenia t e j nauki jako d y s c y p l i n y historycznej, sukcesy w dziele badań nad genezą naszej państwowości, uno- wocześnienie metod badawczych, w y c h o w a n i e nowej, licznej k a d r y badaczy i wiele innych, k t ó r y c h nie sposób podać w krótkim wylicze- niu. J e d n y m z czołowych problemów, j a k i e sto- ją przed dynamicznie rozwijającą się archeolo- gią, jest jej konkretna, naukowa i społeczna przydatność dla skomplikowanych potrzeb współczesności.
W artykule niniejszym, nie p r e t e n d u j ą c y m do roli w y c z e r p u j ą c e g o temat, p r ó b u j e m y na- szkicować najistotniejsze zręby tego t r u d n e g o problemu, z w r a c a j ą c uwagę na kilka j e g o stron o różnym ciężarze gatunkowym.
Tak więc jednym z podstawowych zagadnień jest w y d o b y w a n i e zapomnianego dorobku ludzkości w zakresie umiejętności technicz nych i p r o d u k c y j n y c h . Dla przykładu można stwierdzić, że w s t a r o ż y t n e j Grecji i Rzymie z n a n e były zasady działania maszyn parowych, liczniki (taksometry) u dorożek, automa- ty d a w k u j ą c e w o d ę święconą za pienią- dze, skomplikowane urządzenia zegarowe, mechanizmy teatralne i wiele innych wspa- niałych osiągnięć techniki, które po wie- lu wiekach, w mozolnym trudzie musiały być na n o w o wynalezione. Niektóre jednak z takich osiągnięć zostały wtórnie z a s t o s o w a n e dopie- ro na skutek o d k r y ć archeologicznych — tak właśnie stało się z „wynalazkiem" agrafki, któ- ra jest adaptacją wzoru sprzed kilkunastu wie- ków, z instrumentem muzycznym — organami
skie, bielskie, warszawskie i płońskie, zapro- j e k t o w a n e przez Jakuba Kubickiego, których budowę ostatecznie ukończono w roku 1828.
Przebudowy i wzniesienia fasady teatru w ro- ku 1826 dokonał prawdopodobnie architekt Frydervk Jan Treutsoldt.
W okresie lat 1815—1830 powstała również zabudowa niemal wszystkich ulic miasta kla- sycystycznymi domami mieszkalnymi. N a j b a r - dziej reprezentacyjne domy powstały przy obecnym placu Narutowicza, oraz ulicach Grodzkiej, Kwiatka, Kościuszki i Kolegialnej.
Przy ulicach Dobrzyńskiej i Bielskiej pobudo- wano domki skromniejsze, niezwykle proste w s w e j formie architektonicznej, przypomina- jące małe dworki, czy domki pocztowe poroz- rzucane po szosach Królestwa.
Płock, jako jeden z n a j l e p i e j zachowanych, zarówno pod względem urbanistycznym jak i architektonicznym przykładów miasta k l a s y - cystycznego, powinien b y ć otoczony specjalną opieką konserwatorską.
W S P Ó Ł C Z E S N O Ś Ć
wodnymi i z automatami do sprzedaży biletów i słodyczy. Wiele osiągnięć starożytności cze- ka jeszcze na zbadanie, j a k np. tajemnica wy- robu wspaniałych szkieł wielobarwnych rzym- skich, problemy m e d y c y n y pierwotnej — chi- rurgii i ziołolecznictwa. Wyniki badań prze- prowadzonych nad wczesnośredniowieczny- mi wędzarniami ryb w Biskupinie, zwróciły uwagę naszych ichtiologów, którzy widzą moż- liwość dokonania poważnych usprawnień we współczesnych wędzarniach w oparciu o do- świadczenia z przed tysiącleci. Przykładów ta- kich możnaby przytoczyć znacznie więcej.
Świadczą one o ogromnych rezerwach zapom- nianych doświadczeń ludzkości, w y m a g a j ą c y c h skrupulatnego wydobycia z pomroki dziejów i twórczego zastosowania w naszym życiu.
Szczególną wagę dla budownictwa socjaliz- mu posiada znajomość prawidłowości rozwojo- wych społeczeństwa. Materializm historyczny odkrywa prawa rządzące rozwojem życia spo- łecznego, tworząc z istniejącego niegdyś cha- osu p o j ę ć naukę ścisłą o społeczeństwie. Zeby jednak w oparciu o znajomość podstawowych praw rozwoju budować zręby przyszłości, trze- ba stale pogłębiać wiedzę o wszelkich s p e c y - ficznych drogach rozwoju procesu dziejowego, rozpatrywać je w konkretnych sytuacjach i okolicznościach. Wszelkie zbyt uproszczone wnioski, płynące z powierzchownego uogólnia- nia f a k t ó w badawczych, prowadzić mogą do bolesnych strat dzisiaj i w najbliższej przyszło- ści. Wiemy, że klasycy marksizmu wielką przywiązvwali waqę do wyników badań ar-
' o f i c z y n c h i etnograficznych, o p i e r a j ą c na nich szereg podstawowych tez materializmu historycznego. W okresie kiedy powstały dzie-
21
