K
O
M
U
N
I
K
A
T
Y
I. A. Akczurin, J. В. Molczanow (ZSRR)
PROBLEM CZASU W ŚWIETLE LITERATURY RADZIECKIEJ Z ZAKRESU FILOZOFII PRZYRODY
W radzieckiej literaturze z dzie-dziny filozofii przyrody zagadnie-nie czasu stosunkowo zagadnie-niedawno stało się samodzielnym t e m a -tem rozważań; poprzednio bo-wiem rozpatrywano je głównie w kontekście metodologicznych problemów teorii względności lub też jako część ogólniejszego pro-blemu —- filozoficznych kategorii czasu i przestrzeni.
Historyczny przegląd badań prowadzonych w naszym k r a j u nad zagadnieniami czasu należy rozpocząć od prac A. J. F e r s m a n a (20), W. I. Wiernadskiego (63), i A. M. Dieborina (16), w których analizowano istotę i genealogię pojęcia czasu, jego obiektywność i znaczenie ogólnonaukowe.
W pierwszym etapie filozoficz-nych rozważań o teorii względ-ności (lata 20—30 X X wieku) stosunkowo rzadko poruszono problemy związane z czasem. W sposób pogłębiony omówił je jedynie L. I. Mandelsztam w w y -kładach na temat fizycznych podstaw teorii względności, wygłoszonych w 1933/34 г., a ogłoszonych
drukiem dopiero w roku 1950 (34).
* Na s t r o n a c h 725, 730, 749, 753, 755, 761, 822, 823 p r e z e n t u j e m y różne t y p y zegarów ze zbiorów P a ń s t w o w e g o Gabinetu Matematyczno-Fizycznego w Dreźnie (Zwinger). Zegary te były eksponowane n a w y s t a w i e „Z dziejów zegara" w M u -zeum Techniki NOT w Warszawie w k w i e t n i u 1975 r. O Mu-zeum zegarów w Wiedniu p a t r z w tymże n u m e r z e „ K w a r t a l n i k a Historii N a u k i i T e c h n i k i " s. 822.
Ryc. 1. Zegar k u n s z t o w n y astrono-miczno-geograficzny. Twórca Peter
Jochanes Klein. P r a g a 1738 *
726 I. A. Akczurin, J. B. Mołczanow
Drugi etap zainteresowania teoretycznymi problemami teorii względności p r z y p a d a na lata powojenne (rozpoczął się w 1958 roku). W t r a k -cie dyskutowania nad nimi udało się, dzięki wysiłkom filozofów i fi-zyków, opracować konsekwentną i n t e r p r e t a c j ę nowego pojmowania stosunków czasowych, stanowiących jedną z głównych podstaw teorii względności. Radzieccy uczeni w swoich badaniach nad zagadnieniem czasu szczególną uwagę zwracali na problem rozwoju pojęcia czasu w fizyce, a przede wszystkim ina dialektykę przejścia od pojmowania czasu w fizyce klasycznej do pojmowania czasu w fizyce współczesnej (A. D. Aleksandrów" (3,4), G. I. Naan (46), M. E. Omieljanowskij (48) i W. A. Fok (21, 22) i inni).
Wiele interesujących problemów związanych z czasem omawiali W. I. Swiderskij (53, 54), R. A. Aronow (8), R. J. S z t e j n m a n (56), jed-nakże zajmowali się t y m w ramach ogólniejszego problemu czasu i przestrzeni, przy czym główna ich uwaga zwrócona była na pojęcie przestrzeni.
Zagadnienie czasu jako samodzielny problem, m a j ą c y swoją własną specyfikę, pojawił się w pracach J. F. Askina (9—11) oraz J. A. U r m a n -cewa i J. P. Trusowa (60). Publikacja J. F. Askina (11) była pierwszą w radzieckiej literaturze książką na ten temat. Ważne kwestie — związane z badaniem istoty czasu i przestrzeni — zostały wysunięte także przez L. B. Bażenowa (14) i A. N. Wialcewa (62). Wzrost za-interesowania zagadnieniem czasu i rozwojem badań w t e j dziedzinie wywołało ukazanie się w naszym k r a j u przekładów książek poświę-conych t y m kwestiom: H. Reichenbacha (51), G. J. Whitrowa (61), A. G r ü n b a u m a (24), a także zbioru a r t y k u ł ó w francuskich autorów (33).
Problem czasu stanowi kompleks wielu powiązanych ze sobą pod-stawowych zagadnień: istoty czasu i jego stosunku do materii; obiek-t y w n e j warobiek-tości czasu; upływu czasu i obiekobiek-tywnej warobiek-tości sobiek-tawania się; k i e r u n k u czasu i jego nieodwracalności; uniwersalności czasu i jego w y m i a r ó w ; ciągłości i nieciągłości; skończoności i nieskończoności. Wszystkie te zagadnienia zostały omówione w sposób m n i e j lub b a r -dziej w y c z e r p u j ą c y w radzieckiej literaturze filozoficznej.
P r o b l e m obiektywności czasu nie wywołał sporu wśród filozofów i fizyków. Byli oni zgodni w t y m punkcie, p r z y z n a j ą c stosunkom cza-sowym realną obiektywność. P r z y rozstrzyganiu natomiast zagadnienia istoty czasu i jego stosunku do r u c h u oraz wzajemnego oddziaływania na siebie układów materialnych wyłoniły się różne p u n k t y widzenia. W ostatecznym w y n i k u rozważań nad tymi problemami uświado-miono sobie możliwość istnienia dwóch różnych koncepcji czasu w as-pekcie jego stosunku do 'materii (substancji). J e d n a z nich t r a k t u j e czas зако samodzielny byt, podlegający specjalnym prawom i nie-zależny od ruchu i wzajemnego oddziaływania na siebie układów materialnych. Druga koncepcja u j m u j e czas jako cechę lub relację c h a r a k t e r y z u j ą c ą w z a j e m n e oddziaływanie na siebie układów mate-rialnych, bez którego czas po prostu nie istnieje. Pierwsza z tych kon-cepcji właściwa jest absolutnemu pojmowaniu czasu w klasycznej fizyce newtonowskiej, druga — pojmowaniu czasu w fizyce r e l a t y -wistycznej.
Problem czasu ;727
skłonny był raczej p r z y j ą ć terminologię A. G r ü n b a u m a , k t ó r y n a z y w a te koncepcje „absolutystyczną" i „relacyjną". Naszym zdaniem n a j -bardziej udana jest propozycja L. B. Bażenowa nazwania tych kon-cepcji czasu „substancjalną" i „ r e l a c y j n ą " (14). Dokładne omówienie ich cech znalazło się w pracach L. B. Bażenowa (14) i J. B. Mołcza-nowa (38, 39).
Tak substancjalna jak i r e l a c y j n a koncepcja czasu prowadzą do różnego rozumienia jednoczesności i właśnie to wywołało, jak w i a -domo, długą i ostrą polemikę wokół względności pojęcia jednoczesności. Spory toczyły się na różnych etapach omawiania filozoficznych proble-mów teorii względności.
Zazwyczaj uważa się, że po raz pierwszy istotę relacji jednoczes-ności i sposoby j e j określenia oraz wyznaczania (fiksacji) podjął A. Ein-stein w f u n d a m e n t a l n e j pracy (19), gdzie sformułował on tezę o względ-ności jednoczeswzględ-ności. J e d n a k ż e A. A. Tiapkin (57, 58) zwrócił n i e d a w n o uwagę na duże znaczenie wcześniejszego a r t y k u ł u H. P o i n c a r e pt. Wymiar czasu.
W naszej literaturze problem jednoczesności najgłębiej omówili L. I. Mandelsztam (34), W. A. Fok (21, 22), A. D. Aleksandrów (4), M. E. Omieljanowskij (49) i M. W. Mostiepanienko (45). W y r a ź n e zrozumienie różnic między dwiema koncepcjami czasu pozwoliło J. B. Mołczanowowi na przeprowadzenie drobiazgowej analizy pojęcia j e d -noczesności i u j a w n i e n i e różnic w p o j m o w a n i u zarówno samego sto-sunku jednoczesności, jak i pojęcia jednoczesności absolutnej i względ-n e j (35, 36, 37).
W zasadzie jego stanowisko i rozwiązanie p r o b l e m u jednoczesności jest dość bliskie stanowisku H. Reichenbacha i A. G r ü n b a u m a . J e d n a k Mołczanow uważa, że badacze ci nie docenili f a k t u , iż ustalona przez A. Einsteina „na mocy definicji" para zdarzeń jednoczesnych w y b r a n a jest ze zbioru obiektywnie jednoczesnych (z p u n k t u widzenia r e l a c y j -n e j ko-ncepcji czasu) zdarzeń. Oprócz tego, według Mołcza-nowa, postulowane przez A. G r ü n b a u m a zróżnicowanie relacji jednoczesności na jednoczesność „topologiczną" i „ m e t r y c z n ą " w sposób nie w y s t a r czający odzwierciedla złożony charakter t e j relacji, dla którego w y -rażenia należałoby wprowadzić dwie p a r y k o r e l a t y w n y c h pojęć, a mia-nowicie: relatywność i absolutność jednoczesności w sensie unikalności z j e d n e j strony i w sensie powszechności z d r u g i e j strony.
Podejście to zostało s k r y t y k o w a n e przez A. A. Tiapkina, k t ó r y skłonny jest raczej uznać większą swobodę w wyborze definicji jedno-czesnoic;, dopuszczając zastosowanie w teorii względności także prze-kształcenia Galileusza (58). Krytycznie ocenił je także P. G. K a r d , który przeciwnie uważa, że definicja Einsteina wcale nie jest k o n -wencjonalna, ma natomiast określone obiektywne uzasadnienie (29).
Trzecim w a ż n y m aspektem problemu czasu jest stosunek czasu i stawania się, bycia, istnienia układów materialnych. Jest to t a k ż e zagadnienie obiektywności „stawania się" i „upływu czasu". Różne pojmowanie tego stosunku prowadzi do dwóch innych koncepcji czasu: statycznej i dynamicznej.
728 I. A. Akczurin, J. B. Molczanow
Zgodnie z drugą — dynamiczną koncepcją czasu — istnieją tylko zdarzenia teraźniejszości. Zdarzenia przeszłe już realnie nie istnieją a przyszłe jeszcze nie istnieją. Cały zbiór zdarzeń i układów material-nych, tworzących Wszechświat, porusza się w czasie od przeszłości przez teraźniejszość do przyszłości, realnie podlegając stawaniu się, p o j a w i a j ą c się i znikając, przekształca się w i n n e zdarzenia i układy materialne.
Rozważania dotyczące tych problemów, zarówno w zagranicznej jak i częściowo w radzieckiej literaturze filozoficznej, z reguły pro-wadzone są na poziomie analizy wypowiedzi logicznych i w y r a ż e ń językowych, w k t ó r y c h mogą być wyrażone różne p u n k t y widzenia na realność stawania się. Nie jest to, jak się w y d a j e przypadkowe. Współczesny stan badań nad t y m problemem odpowiada ocenie, jaką dał L e n i n w Zeszytach filozoficznych (32) próbom naocznego zwery-fikowania paradoksu Zenona: „Problem nie w tym, czy ruch istnieje, lecz w t y m , jak go wyrazić w logice pojęć?" D y s k u t u j e się więc nie o t y m , czy jest to upływanie czasu, czy jego stawanie się, lecz 0 t y m , jak to wyrazić w logice pojęć. W naszej literaturze ten aspekt zagadnienia omawia A. A. Zinowiew (66, 67) i A. A. Iwin (25, 26). Jednakże, oprócz a r g u m e n t ó w n a t u r y lingwistycznej i logicznej, przytoczyć można wiele filozoficznych i fizycznych racji, które roz-p a t r y w a ł Mołczanow, roz-przemawiających tak na korzyść jednej z tych koncepcji jak i przeciw niej. Podkreśla on, jak ważne jest dla roz-strzygnięcia tych kwestii ustalenie różnic między pojęciami: „teraz", „teraźniejszość" i „jednoczesność" (40).
P r o b l e m e m stawania się i upływania czasu zajmował się także M. Mostiepanienko (43), który popierając koncepcję dynamiczną, czyli —• jak sam to nazywa, „kinematyczną" — uważa, że obie te koncepcje w y r a ż a j ą dwa ściśle ze sobą powiązane aspekty realnego czasu, ale żaden z t y c h aspektów nie w y c z e r p u j e go w pełni.
J a k się w y d a j e główną uwagę badaczy przyciąga obecnie problem k i e r u n k u u p ł y w u czasu. Bez przesady można powiedzieć, że spośród wszystkich publikacji l i t e r a t u r y światowej poświęconej problemom czasu lwia część przypada na prace związane z k i e r u n k i e m czasu. W naszym k r a j u zainteresowanie badaniami w t e j dziedzinie było w dużym stopniu inspirowane przez znaną pracę H. R e i c h e n b a c h a: The Direction of Time, zarówno przed w y d a n i e m j e j rosyjskiego prze-kładu, jak i później. P e w n ą rolę odegrały t u także prace G. Whitrowa 1 A. G r ü n b a u m a .
Dyskusja dotyczy przede wszystkim poszukiwań obiektywnych kryteriów fizycznych, k t ó r e pozwoliłyby określić kierunek czasu i jego nieodwracalny charakter. Prace radzieckich autorów opublikowane w ciągu ostatnich lat, walnie przyczyniły się do jaśniejszego sformuło-wania tego problemu. Są to przede wszystkim publikacje J. B. Zieldo-wicza i A. D. Nowikowa (64), J. A. Askina (11, 12), W. P. Kazariana
(31), G. G. Suczkowej i A. Tursunowa (52), Z. G. Alibiekowa (6), W. S. Jaroszenki (27) i A. Tursunowa (59).
Problem czasu ( 7 2 9
do siebie n a w z a j e m sprowadzalne. Nie należy jednak z góry odrzucać też możliwości, że wszystkie te zadziwiająco zgodne zjawiska i pro-cesy, należące do różnych dziedzin rzeczywistości, mogą być po prostu różnymi p r z e j a w a m i jakiegoś jednego f u n d a m e n t a l n e g o prawa.
W ostatnich latach uwagę wielu badaczy zaczął także przyciągać problem w y m i a r u czasu. Spowodowały to dwie przyczyny: po pierwsze, poszukiwania obiektywnego fizycznego uzasadnienia jednowymiaro*-wości czasu, będącej jedną z jego specyficznych cech topologicznych, i po drugie, w y s u w a n i e tezy o posiadaniu przez czas dwóch i więcej wymiarów, za pomocą k t ó r y c h usiłuje się w y j a ś n i ć różne zagadkowe zjawiska ludzkiej psychiki, takie Jak: wyobraźnia, marzenia, sny, h a l u -cynacje, możność przewidywania itd.
W naszej l i t e r a t u r z e filozoficznej jedno wy miarowość czasu była w zasadzie postulowana, chociaż nie była poddawana teoretycznej analizie. Po raz pierwszy problem analizy i teoretycznego uzasadnienia jednowymiarowości czasu wysunięty został przez A. M. Mostiepanienkę (41), k t ó r y rozwinął to zagadnienie w n a s t ę p n e j swej pracy (42). Roz-ważywszy empiryczne uzasadnienia jednowymiarowości czasu oraz nie-które a r g u m e n t y , p r z e m a w i a j ą c e na korzyść dwuwymiarowości a także wielowymiarowości czasu, sformułował on tezę, że chociaż j e d n o w y -miarowość czasu jest niewątpliwym f a k t e m fizycznym na poziomie makroskopowym, t o jednak nie można odrzucać możliwości, że n a poziomie mikroskopowym czas posiada inne cechy topologiczne i okazuje się d w u w y m i a r o w y m lub wielowymiarowym. Zagadnienie w y -miarów czasu rozważali także J. F. Askin (11) i A. M. Żarów (68).
W książce I. A. Akczurina wysunięte zostało zagadnienie topologicznych właściwości czasu w świetle zasadniczo nowych — n a k ł a d a -jących się topologii Grothendiećka. Rzecz w t y m , że dotychczas „auto-matycznie" przenoszono do badań problemów czasu metody operacyjnych ustaleń topologii, m a j ą c e sens tylko w stosunku do w y s t a r c z a -jąco rozciągłych w przestrzeni obiektów makroskopowych, k t ó r y c h dowolną część można wydzielić za pomocą p e w n e j fizycznej p r o c e d u r y „wycinania". W odniesieniu do czasu, szczególnie do jego oddalonych w daleką przeszłość (lub przyszłość) odcinków, takie o p e r a c y j n e m e -t o d y -topologii oczywiście nie m a j ą żadnego realnego sensu — wszelkie „części" wszelkich odcinków czasu w dalekiej przeszłości (lub p r z y -szłości) określamy już za pomocą ich „szczątkowych śladów" w otaczających nas materialnych obiektach i procesach (ruch wskazówek w m e chanicznym zegarze, rozchodzenie się fal elektromagnetycznych, k r o -niki historyczne, f r a g m e n t y życia itd.). T y m s a m y m faktycznie już od samego początku „części" wszelkich odcinków czasu określa się nie za pomocą klasycznych topologii „wycinania", lecz za pomocą zasad-niczo nowych topologii Grothendiećka — topologii odbicia. Stawia to w odniesieniu do czasu wiele bardzo ważnych pytań: o możliwość reprezentowania go przez zbiory, o konieczny w t y m w y p a d k u cykliczny charakter jego cech grupowych, a możność i n t e r p r e t a c j i p r z e s t r z e n n e j i czasowej organizacji zorganizowanych obiektów p r z y pomocy s y s t e m u tak zwanych „wbudowanych ideałów p r y m a r n y c h " , o specyfikę topo-logii czasu w biotopo-logii itp.
730
I. Szapiro (55), R. J. Aronowa (8), W. G. Kadyszewskiego (28), A. N. Wialcewa (62), 'E. P. Andriejewa (7), I. A. Akczurina (2), W. S. Gotta (23), M. D. Achuncewa (1), A. I. Panczenko (50).
Kwestia uniwersalności czasu, a więc pytanie o to, czy stosunki czasowe m a j ą charakter makroskopowy, czy zachowują swą wartość i w mikroświecie i w supermakroświecie (megaświecie) analizowali: A. M. Mostiepanienko (43), I. S. Aleksiejew (5), P. S. Dyszlewyj i W. S. Łukjaniec (17), W. S. Baraszenkow (13) i inni.
Ogromne zainteresowanie w radzieckiej literaturze filozoficznej wzbudza także problem skończoności i nieskończoności czasu — roz-ważany w ramach bardziej ogólnego problemu skończoności i nieskoń-czoności Wszechświata —- w świetle danych współczesnej kosmologii i ogólnej teorii względności. Chcemy tu zwrócić uwagę na prace G. I. Naana (47), A. L. Zelmanowa (65), E. M. Czudinowa (15), L. B. Bażenowa (14), A. S. Karmina (30) i innych.
Tak więc, jak widać, problem czasu stanowi właściwie kompleks wielu różnych zagadnień. Jednakże, z wyjątkiem problemu obiektyw-ności czasu, nie można jak dotąd powiedzieć, że którekolwiek z nich zostało rozstrzygnięte jednoznacznie i ostatecznie. Wszystkie są obecnie dyskutowane i opracowywane — z a j m u j ą c jedno z centralnych miejsc wśród badań z zakresu filozofii przyrody. Ich aktualność i głębia u w a -runkowane są znaczeniem, jakie m a j ą dla opracowania współczesnego naukowego światopoglądu. I dlatego też badania filozoficznych aspek-tów problemu czasu cieszą się ogromnym zainteresowaniem.
Z rosyjskiego przełożyła Bożenna Bojar
Problem czasu 731 I . I T E R A T U R A
1. A c h u n c e w M. D.: Problema prierywnosti prostvanstwa г wriemieni. Moskwa 1974.
2. A k c z u r i n I. A.: Jedinstwo jestiestwiennonaucznogo znanija. Moskwa 1974.
3. A l e k s a n d r ó w A. D.: Filosofskoje sodierżanije i znaczenije tieorii
otno-sitielnosti. W : Filosofskije problemy sowriemiennogo jestiestwoznanija,
Moskwa 1959.
4. A l e k s a n d r ó w A. D.: Tieorija otnositielnosti как tieorija absolutnego
prostranstwa i wriemieni. W : Filosofskije woprosy sowriemiennoj fiziki.
Moskwa 1969.
5. A l e k s i e j e w I. A.: O gipotiezie makroskopiczeskoj prirody
prostran-stwienno-wriemiennych priedstavüenij. W : Filosofskije problemy tieorii tiagotienija Einszteina i rielatiwitskoj kosmologii. Tiezisi dokładow i
so-obszczenij na Wtorom Wsesojuznom simpoziumie. K i j e w 1966 s. 75.
6. A l i b i e k o w Z. R.: Prostranstwo i wriemia. „Fiłosofskije Nauki" 1972 nr 5.
7. A n d r i e j e w Z. P.: Prostranstwo mikromira. Moskwa 1969.
8. A r o n o w R. A.: O. gipotiezie prierywnosti prostranstwa i wriemieni. ,,Woprosy Fdłosofii" 1957 nr 3.
9. A s k i n Ja. F.: Wriemia i wiecznost. „Woprosy Fiłosofii" 1963 nr 6.
10. A s к i n Ja. F.: Problema nieobratimosti wriemieni. „Woprosy Fiłosofii" 1966 nr 5.
11. A s k i n Ja. F.: Problema wriemieni. Jejo filosofskoje istołkowanijs. Moskwa 1966.
12. A s k i n Ja. F.: Naprawlenije wriemieni i wriemiennaja struktura
pro-cessow. W : Prostranstwo, wriemia, dwiżenije. Moskwa 1971.
13. B a r a s z e n k o w W. S.: Fiziczeskije priediely
prostranstwienno-wriemien-nogo opisanija. „Woprosy Fiłosofii' 1973 nr 11.
14. B a ż e n o w L. В.: Problema prostranstwa i wriemieni .(Rozdz. IV) W:
Filosofija jestiestwoznanija. Wyd. I. Moskwa 1966.
15. C z u d i n o w E. M.: Tieorija otnositielnosti i filosofija. Moskwa 1974. 16. D i e b o r i n A. M.: Problema wriemieni w oswieszczenii akademika
Wier-nadskogo. „Izwiestija A N SSSR. Otdielenije matiematiczesteich i
jestie-stwiennych nauk" seria 4, 1932.
17. i J y s z l e w y j P. S., Ł u k j a n i e c W. S.: Problema statusa
prostranstwien-nowriemiennych konćepcij iv tieorieticzeskoj fizikie. „Woprosy Fiłosofii"
1970 nr 10.
18. D y s z l e w y j P. S.: Matierialisticzeskaja dialektika i fiziczeskij rielatiwizm. K i j e w 1972.
19. E i n s t e i n A.: (tłum. ros.) К elektrodinamikie diciżuszczichsja tiel. W :
Sobranije naucznych trudów. Т. 1. Moskwa 1965.
20. F e r s m a n A. Je.: Wriemia. Pietrograd 1922.
21. F o k W. A.: Sowriemiennaja tieorija prostranstwa i wriemieni. „Priroda" 1952 nr 12.
22. F o k W. A.: Tieorija prostranstwa wriemieni i tiagotienija. Moskwa 1961. 23. G o t t W. S.: Prostranstwo i wriemia mikromira. Moskwa 1967.
24. G r ü n b a u m A.: (tłum. ros.) Filosofskije problemy prostranstwa i
wrie-mieni. Moskwa 1969.
732 I. A. Akczurin, J. B. Mołczanow
27. J a r o s z e n k o W. S.: К fiłosofskoj ocenkie sowriemiennych fiziczeskich
priedstawlenij o nieobratimosti wriemieni. „Fiłosofskije Nauki" 1975 nr 3.
28. K a d y s z e w s k i j W. G.: К tieorii diskrietnogo prostranstwa-wriemienii. „Dokłady Akademii Nauk SSSR" 1961 T. 136 nr 1.
29. К а г d P. G.: Rielatiwistskaja odnowriemiennost. W : Mietod
modieliro-wanija i niekotoryje fiłosofskije problemy istorii i mietodologii jestiestwo-znanija. Tallin 1975.
30. K a r m i n A. S.: К postanowkie problemy bieskoniecznosti w
sowriemien-noj naukie. „Woprosy Fiłosoffl" 1965 nr 2.
31. K a z a r i a n W. P.: Otnositielno priedstawlenij ob obratnom tieczeni
wrie-mieni. „Woprosy Fiłosofii" 1970 nr 8.
32. L e n i n W. I. Fiłosofskije tietradi. W : Połnoje sobranije soczienienij T. 29. 33. Le Temps et la pensée physique contemporaine. Ed. J. L. R i g a 1.
Tłuma-czenie rosyjskie Moskwa 1970.
34. M a n d e l s z t a m L. I.: Lekcji po fiziczeskim osnowam tieorii
otnositiel-nosti. W : Polnoje sobranije trudów. T. V. Leningrad 1950.
35. M o ł c z a n o w Ju. В.: Poniatija odnowriemiennosti i jego ewolucija. „Woprosy Fiłosofii" 1964 nr 9.
36. M o ł c z a n o w Ju. В.: O razlicznych smyslach otnoszenija
odnowriemien-nosti (k istorii woprosa). „Ejnsztejnowskij sbornik 1968" Moskwa 1968.
37. M o ł c z a n o w Ju. В.: Wriemia w kłassiczeskoj i rielatiwistskoj fizikie. Moskwa 1967.
38. M o ł c z a n o w Ju. В.: Problema sintieza razlicznych koncepcij wriemieni. W : Sintiez sowriemiennogo naucznogo znanija. Moskwa 1973.
39. M o ł c z a n o w Ju. В.: Dialektika i problema wriemieni. „Woprosy Fiło-sofii" 1975 nr 8.
40. ( M o ł c z a n o w Ju. В.), M o l c h a n o v J. В.: The Notions „Now",
„Pre-sent" and „Simultaneity" in Different Conceptions of Time. In: 5 Interna-tional Congress of logic, metholology and philosophy of Science.
Con-tributed Papers. Т. VII. London, Ontario 1975 s. 39—40.
41. M o s t i e p a n i e n k o A. M.: К problemie razmiernosti wriemieni. „Wo-prosy Fiłosofii" 1965 nr 7.
42. M o s t i e p a n i e n k o A. M., M o s t i e p a n i e n k o M. W.:
Czetyriech-miernost prostranstwa i wriemieni. Moskwa, Leningrad 1966.
43. M o s t i e p a n i e n k o A. M.: Prostranstwo i wriemia w
makro-miega-i mmakro-miega-ikrommakro-miega-irmakro-miega-ie. Moskwa 1974.
44. M o s t i e p a n i e n k o A. M.: Problema uniwersalnosti osnownych swojstw
prostranstwa i wriemieni. Leningrad 1969.
45. M o s t i e p a n i e n k o M. W.: Matierialisticzeskaja suszcznost tieorii
otno-sitielnosti Ejnszteina. Moskwa 1962.
46. N a a n G. I.: К woprosu о principle otnositielnosti w sowriemiennoj fizikie. „Woprosy Fiłosofii" 1961 nr 2.
47. N a a n G. I.: О bieskoniecznosti Wsielennoj. „Woprosy Fiłosofii" 1961 nr 6. 48. О m i e 1 j a n o w s к i j M. E.: Lenin i fizika XX wieka. Moskwa 1947. 49. O m i e l j a n o w s k i j M. E.: Dialektika w sowriemiennoj fizikie.
50. P a n c z e n k o A. I.: Kontinuum i fizika. Moskwa 1975.
51. R e i c h e n b a c h H.: The Direction of Time. (Rosyjski przekład Moskwa 1962).
52. S u c z k o w a G. G., T u r s u n o w A.: Problema anizotropii wriemieni
i kosmołogija. „Woprosy Fiłosofii" 1971 nr 12.
53. S w i d e r s k i j W. I.: Filosofskoje znaczenije
Problem czasu 733 54. S w i d e r s k i j W. I.: Prostranstwo i wriemia. Moskwa 1958.
55. S z a p i r o I. S.: O kwantowanii prostranstwa i wriemieni w tieorii
ele-mientarnych czastic. „Woprosy Fiłosofii" 1962 nr 8.
56. S z t e j n m a n R. Ja.: Prostranstwo i wriemia. Moskwa 1962.
57. T i a p k i n A. A.: Konwiencionalnyje opriedielenija i objektiwnyje
inwa-rianty. „Woprosy Fiłosofii" 1970 nr 7.
58. T i a p k i n A. A.: Wyrażenije obszczich swojstw fiziczeskich processow
i prostranstwienno-wriemiennoj spiecialnoj tieorii otnositielnosti. „Uspiechi
fiziczeskich nauk" 1972 T. 106 nr 4.
59. T u r s u n o w A.: Naprawlenije wriemieni: nowy je aspiekty staro j problemy. „Woprosy Fiłosofii" 1975 nr 3.
60. U r m a n c e w E. A., T r u s o w Ju. Р.: O swojstwach wriemieni. „Woprosy Fiłosofii" 1961 nr 5.
61. W h i t r o w G. J.: The Natural Philosophy of Time. (Rosyjski przekład Moskwa 1964).
62. W i a l c e w A. N.: Diskrietnoje prostranstwo-wriemia. Moskwa 1965.
63. W i e r n a d s k i j W. I.: Probliema wriemieni w 'sowriemiennoj naukie. „Izwiesitija A N SSSR. Otdielenije matiematiczeskich i jestiestwiennych nauk" seria 4, 1932.
64. Z i e 1 d o w i с z Ja. В., N o w i к o w I. D. : Rielatiwistskaja astrofizika. Moskwa 1967.
65. Z i e l m a n o w A. L.: Mnogoobrazije matierialnogo mira i problema
bieskoniecznosti Wsielennoj. W : Bieskoniecznost' i Wsielennaja. Moskwa 1969.
66. Z i n o w i e w A. A.: O prostranstwiennowriemiennoj tierminołogii. „ W o -prosy Fiłosofii' 1969 nr 5.
67. Z i n o w i e w A. A.: Łogiczeskaja fizika. Moskwa 1972.
68. Z a r o w A. M.: Ob empiriczeskom i tieorieticzeskom obosnowanii
