Andrzej Tomczak
Udział środowiska toruńskiego w
powstaniu Światowego Związku
Żołnierzy Armii Krajowej
Rocznik Toruński 27, 137-152
R O C Z N I K
T O R U Ń S K I T O M 27 R O K 2000Udział środowiska toruńskiego w powstaniu
Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej*
A n d rze j T om czak
D o m in u ją c ą p o s ta c ią w śro d o w isk u to ru ń sk im d aw nych żo łnierzy A r m ii K rajo w ej b y ła i je s t n a d a l E lż b ie ta Z aw acka, h isto ry k dziejów konspi racji 1939-1945 n a P o m o rz u , z a jm u ją c a się ta k ż e k w estią u d ziału kobiet w d ru g iej w o jn ie św ia to w ej1. J u ż od k o ń ca la t sześćdziesiątych p o częła o n a z b ie ra ć m a te ria ły źródłow e d o tej te m a ty k i. Z intensyfikow ała tę d z ia ła ln o ść o d 1978 r., kiedy w sk u te k ró żn y ch szykan n a tu r y p o lity czn ej o d eszła z d o c e n tu ry n a U n iw ersy tec ie M ik o ła ja K o p e rn ik a , w y b ie ra ją c s ta tu s e m e ry ta . S k u p iła w ów czas wokół siebie g ro n o o d d a n y c h osób p o m a g a ją c y c h jej w g ro m a d z e n iu i o p raco w y w an iu zbiorów .
W 1980 r., kiedy w G d a ń s k u u tw o rz o n o p rzy N SZZ „ S o lid a rn o ść ” p ierw szą, w k ró tc e z n isz c z o n ą przez s ta n w ojenny, s tr u k tu r ę k o m b a ta n c k ą A rm ii K ra jo w e j, n a z w a n ą R a d ą G łó w n ą K o m b a ta n tó w A K p rzy „S ” - Z aw acka w eszła w sk ład P re z y d iu m R a d y ja k o p rzew o d n icząca K om isji H isto ry c z n e j, b ęd ąc ró w n o cześn ie p rzew o d n iczącą zorganizow anej przez siebie R a d y K o m b a ta n c k ie j A K p rzy R egionie T o ru ń sk im „S ” .
P o n o w n ie z in ic ja ty w ą n a z e w n ą trz w yszła w 1986 r. W d niu 11 lis to p a d a teg o ro k u zo rg an izo w ała w spólnie ze Zbigniew em M ów ką o ra z J a n e m W y ro w iń sk im w kościele N ajśw iętszej M a rii P a n n y w T o ru n iu n ab o ż e ń stw o p o łączo n e z odsłonięciem pierw szej n a P o m o rzu ta b lic y u p a m ię tn ia ją c e j A rm ię K ra jo w ą (dzieło rz e ź b ia rz a Je rze g o L eżeńskiego). W k ró tc e p o te m d o p ro w a d z iła do p o w o łan ia K lu b u H isto ry czn eg o (p rz y b ra ł on n a s tę p n ie im ię A n to n ieg o A n tczak a , p o d ziem n eg o 'T e k st jest rozszerzoną wersją artykułu opublikowanego w „Biuletynie In form acyjnym ” Zarządu Głównego Światowego Związku Żołnierzy AK (Numer Zjazdowy - 1999).
w ojew ody p o m o rsk ieg o , zm arłeg o w 1952 r. w w ięzieniu we W ronkach). M iało to m iejsce 26 lu te g o 1987 r. K lu b u sy tu o w a n y w ów czas p rzy O d d ziale T o ru ń sk im Z rzeszen ia K a s z u b sk o -P o m o rs k ie g o s ta ł się zacz ątk ie m sk ro m n y ch p o czątk o w o b a d a ń n a d d ziejam i k o n sp ira c ji n a P o m o rz u w la ta c h 1 9 3 9 -19452.
D o w sp ó łp racy E lż b ie ta Z aw acka zw erb o w ała rów nież dw óch, a p o te m trz e c h p rofesorów to ru ń sk ie g o u n iw e rsy te tu : p ra w n ik a J a n a Ł opuskiego, h isto ry k a S ta n isła w a S alm o n o w icza i a rc h iw istę -h isto ry k a A n d rz e ja T om czaka. W ty m to g ro n ie zro d ził się p o m y sł p o w o łan ia fu n d a c ji akow skiej ja k o p o d sta w y d la A rch iw u m i M u z eu m A rm ii K rajo w ej. D n ia 2 listo p a d a 1988 r. S ta n isła w Salm onow icz skierowali do E lż b ie ty Zaw ackiej list, w k tó ry m pisał: „ C h c ia łb y m p o ru sz y ć jeszcze je d n ą b a rd z o w a ż n ą spraw ę, k tó r ą ju ż k ied y ś p ró b o w ałem z ain tereso w ać W arszaw ę, ale bez re z u lta tu d o tej pory. W obec ciągłego p ro b le m u , że ze śm ie rc ią różnych osób g in ą p a m ią tk i z w iąza n e z d ziejam i A rm ii K ra jo w e j, sugerow ałbym , by g rono byłych żo łnierzy A K z u d ziałem szerszych kręgów społecznych pow ołało F u n d a c ję A rm ii K ra jo w e j, k tó re j zasa d n ic z y m celem byłoby stw o rzen ie w W arszaw ie M u z eu m i A rch iw u m A rm ii K rajo w ej. N a to s ą oczyw iście p o trz e b n e d u że p ie n ią d z e i lokal, ale g d y b y p ro je k t z n alazł d u ży rezo n an s społeczny (zw łaszcza z a g ra n ic ą ), to m ógłby się u d a ć i w te d y p o w sta ło b y m iejsce, gdzie m o ż n a by g ro m a d z ić p a m ią tk i i d o k u m e n ty z całej P olski. C o P a n i P ro fe so r n a to ? - p ro siłb y m , o rozw ażenie sp raw y i w ysunięcie tej p ro p o zy cji e w e n tu a ln ie w W arsz aw ie” 3.
S tą d był ju ż ty lk o k ro k d o z ro d z e n ia się idei p o w o ła n ia sto w a rz y sz e n ia sk u p ia ją c e g o d aw n y ch akow ców , k tó re z kolei m ogłoby się z a ją ć pow ołaniem fu n d acji. B o d ź cem d o d z ia ła ń w ty m k ie ru n k u s ta ła się w ia dom o ść o p rz y g o to w y w a n iu now ej, nieco lib eraln ie jszej u sta w y o sto w a rzy szen iach . W listo p a d z ie i g ru d n iu teg o ż 1988 r. o d b y ło się w m ie szkaniu E lż b ie ty Zaw ackiej w T o ru n iu p rzy ul. G a g a rin a 136 wiele n a ra d , w k tó ry c h o b o k sam ej w łaścicielki m iesz k an ia b ra li u d z ia ł w sp o 2E. Zawacka, O rodowodzie Fundacji, Biuletyn Fundacji Archiwum Pom or skie Armii Krajowej i Klubu Historycznego im. A. Antczaka, m aj 1990 r. nr 1-6, s. 1-4.
3List zachował się w papierach Elżbiety Zawackiej. Niniejszy artykuł znalazł podstaw ę źródłową głównie w jej archiwum domowym. M ateriały dotyczące problem atyki artykułu mieszczą się w trzech teczkach: „D okum enty Stowarzy szenia Żołnierzy Armii K rajowej” , „Protokoły ŚZŻAK” , „Fundacja im. Grota. Muzeum i Archiwum AK w Warszawie” .
m n ia n i wyżej profesorow ie to ru ń sk ie g o u n iw e rsy te tu . W tra k c ie ty ch n a ra d ułożono te k s t A pelu o pow ołanie sto w a rz y sz e n ia , z k tó ry m to A p e lem ch cian o się zw rócić do szerszych kręgów akow ców . T rz e b a było ze b ra ć ja k ie ś g ro n o s y g n a ta riu s z y A pelu. N a s tą p iła w y m ia n a k o resp o n dencji. W ojciech B o rz o b o h a ty z W arszaw y rad zi! listem z 27 g ru d n ia , by s y g n a ta riu s z y nie było z b y t d u ż o 4. E lż b ie ta Z aw acka w y jeżd ża ła d o sto licy k ilk a k ro tn ie w g ru d n iu 1988 r. o raz 6 -8 i 1 0 -1 2 sty c z n ia 1989 r., d o c ie ra ją c m .in. d o p łk A n to n ieg o S anojcy, gen. F ra n ciszka K am iń sk ie g o i jeszcze k ilk u n a stu in n y ch oficerów . C i z kolei zo b o w iązali się naw iąza ć k o n ta k t z d alszy m i. T a k inż. S tan isław Ja n k o w ski („ A g a to n ” ) m iał ro zm aw iać z W ład y sław em B a rto sz e w sk im , A lek san d re m G iey szto rem , S tan isław e m B ro n iew sk im . Ja n k o w sk i je d n a k rad ził, a żeby w ty ch rozm ow ach n a p lan p ierw szy w ysuw ać sp raw ę F u n d a c ji A r chiw um i M u z eu m 5. A n d rzej T o m czak pozyska! d la sy g n o w a n ia ap elu p ro feso ró w Je rz e g o K łoczow skiego z L u b lin a i H e n ry k a S am so n o w icza z W arsz aw y 6. J a n L op u sk i p o ro z u m ia ł się ze śro d o w isk ie m k rak o w sk im o raz g d a ń sk im (d z ia ła ją c e ta m „ D u s z p a ste rs tw o G d a ń sk ie A K ” z a p ro p o n o w ało w łączenie do przyszłej o rg a n iz a c ji sw oich 1300 członków ). S ta n isła w Sal- m onow icz sk o n ta k to w a ł się m .in . z m jr. W ło d zim ierzem B iałoszew iczem z W ro c ła w ia i p o r. Je rz y m W ęg iersk im z K a to w ic . P rz e p ro w a d z e n ie całej tej ak cji om ów iono n a z e b ra n iu u E lż b ie ty Zaw ackiej w d n iu 13 i p o w tó rn ie 24 sty c zn ia; okazało się, że reak cje rozm ów ców były zaw sze p o zy ty w n e, n iek ied y w p ro st e n tu z ja sty c z n e . T rz e b a tu p rz y p o m n ie ć sy tu a c ję , w j a kiej się to działo. T rw a ła ciągle P o lsk a L u d o w a i n ik t nie zd aw a ł sobie sp raw y , że jej kres je s t ta k bliski.
T e k st A pelu był sto su n k o w o k ró tk i. I s t o t n ą jeg o część tw o rzy ły z d a nia: „N iżej p o d p isa n i, nie roszcząc sobie p re te n sji - ta k ż e ze w zględów tech n iczn y ch - do re p re z e n ta ty w n o śc i w obec w szy stk ich śro d o w isk czy
4List w papierach Elżbiety Zawackiej.
5N o tatk a z przeprowadzonych rozmów, w papierach Elżbiety Zawackiej. 6Rozmowę z prof. Samsonowiczem odbyłem w kawiarni w W arszawie na Marszałkowskiej. Prof. Kłoczowski pisał do m nie 5 I 1989 r. z Lublina: „najchętniej podpisuję się pod piękną inicjatyw ą i całym projektem Stowarzy szenia b. Żołnierzy AK. Ze spraw ą Muzeum i Archiwum czekam n a dalsze wieści i dyspozycje, zaczynam też powoli myśleć o zainteresowaniu akowców w Lublinie - sporo nas tu jeszcze zostało” - m ateriały związane z tem aty k ą niniej szego artykułu m am w moich papierach w teczce „AK. Sprawy powołania SZŻ i Fundacji Archiwum” .
s tr u k tu r b. A rm ii K rajo w ej t r a k t u ją swój ap el ja k o in icjaty w ę w stę p n ą , w k tó re j nie ty le i nie ty lk o w ażne są n azw iska in icjato ró w , ale n a jw a ż n ie js z a je s t id e a , k tó r ą p o d rozw agę ogółu b. żołnierzy A K p rz e d k ła d a ją . C hcem y zo rg an izo w ać S to w arzy sze n ie Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej i pow ołać ja k o fu n d a c ję - M u z eu m i A rchiw um A rm ii K rajo w ej. U w ażam y, że o rg a n i z a c ja w in n a być o tw a r ta d la w szy stk ich byłych żo łnierzy S Z P -Z W Z -A K , k tó ry c h - bez w zględu n a ta k ie czy in n e różnice - łączy je d n o : w ie rn a pam ięć o A rm ii K rajo w ej i jej ideałach.
1. W o p a rc iu o m a ją c ą być w n a jb liż sz y m czasie u ch w alo n ą n o w ą U sta w ę 0 sto w a rz y sz e n ia c h n ależy pow ołać T ow arzystw o b. Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej (z sie d z ib ą w W arszaw ie i o k ręg am i, kołam i w całym k ra ju ). 2. Z a sa d n ic z y m celem S to w arzy sze n ia byłoby zo rg an izo w an ie i o p iek a n a d
fu n d a c ją p n. M u z eu m i A rch iw u m A rm ii K rajo w ej. Celow ość i p iln a p o trz e b a ta k ie j fu n d a c ji nie w y m a g a ją u z a sa d n ie n ia .
3. S to w arzy sze n ie p o z a zo rg an izo w an iem F u n d a c ji z a jm o w ało b y się p o p ie ra n ie m d ziałaln o ści h isto ry czn ej i p o p u la ry z a to rsk ie j w zak resie tra d y c ji A rm ii K ra jo w e j, ro zw ijan iem w łasnej działalności w y daw niczej, o p ie k ą 1 u p a m ię tn ia n ie m m iejsc w alki i c m e n ta rz y o ra z d o k u m e n ta c ją d ziałań i m a rty ro lo g ii lu d zi A rm ii K ra jo w e j” .
A pel - d a to w a n y 5 s ty c z n ia 1989 r. - p o d p isa ło razem 27 osób, w ty m 21 oficerów A rm ii K rajo w ej i 6 profesorów , h isto ry k ó w b ą d ź p raw n ik ó w , z k tó ry c h z re s z tą w szyscy, z w y ją tk ie m n ajm ło d sze g o S alm onow icza, służyli w A rm ii K ra jo w e j7.
7Pełna lista sygnatariuszy: płk Antoni Sanojca „K ortum ” , KG AK, płk/gen. Franciszek Kamiński „Zenon” , KG AK - K om endant Batalionów Chłopskich, płk M aria W itteków na „M ira” , KG AK - Szef Wojskowej Służby K obiet, por. Stanisław Broniewski „O rsza” , KG AK - Naczelnik Szarych Szeregów, płk Wojciech Borzobohaty „W ojan” , KO Kielce, płk W incenty Chrząszczewski „K ruk I” , KO W ilno, płk Henryk Krajewski „Trzaska” , KO Polesie, płk Stanisław W eber „C hirurg” , KO Warszawa, m jr W łodzimierz Białoszewicz „W iktor” , KO Lwów, m jr Władysław Bruliński „Oskar” , KO Białystok, m jr Teodor Celtys „Sław” , KO Wilno, m jr Henryk Leliwa Ro- ycewicz „Leliwa” , KO Warszawa, m jr Zygmunt Maciejowski „Wolski” , KO Warszawa, kpt. Stanisław Jankowski, „ A gaton”, KG Oddz. II, kpt. Elżbieta Zawacka „ZO” , KG Oddz. V, por. Jerzy Gawroński „Skaut” , KO Poznań, por. G ustaw Grabowski „A dam ” , KO Łódź, por. Jan Łopuski „M ariusz” , KP podokręgu Rzeszów, por. Lech Sadowski „W asyl” , KG BIP, por. Aleksander Schulz „M ichał” , KO Pomorze, por. Jerzy Węgierski „A ntek” , KO Lwów, prof. dr W iesław Chrzanowski, Warszawa ATK, prof. dr Jerzy Kłoczowski, Lu
D n ia 24 sty c z n ia in ic ja to rz y to ru ń s c y rozesłali A p el do red ak cji kilku pism z p ro śb ą o w y d ru k o w an ie8. P ro ś b ę sp e łn iły 2 lu te g o „ Ł a d ” i 4 lu teg o „ P o lity k a ” (d o d a jm y p e w n ą ciekaw ostkę - w „ P o lity c e ” w ty m sa m ym n u m erze 5 /1 9 8 9 u k a z a ła się ob o k A pelu in fo rm a c ja o pierw szym p osiedzeniu „o k rąg łeg o s to łu ” , z a p o w ied z ia n y m n a 6 lu teg o ). N a to m ia s t nie u m ieściła to ru ń sk ie g o A pelu re d a k c ja „ T y g o d n ik a P ow szechnego” . W T o ru n iu tłu m aczo n o to ty m , że w K rak o w ie w ty m czasie p rz y stą p io n o do o rg an izo w an ia p o d o b n e g o sto w a rz y sz e n ia . R eferow ał tę sp ra w ę n a je d nym z z e b ra ń u E lż b ie ty Z aw ackiej d o b rze z n a ją c y środow isko k rakow skie profesor L opuski. A pel kończył się p r o śb ą o n a d sy ła n ie n a ad re s to ru ń sk i Zaw ackiej w y razó w p o p a rc ia . W k ró tk im czasie o trz y m a ła o n a około 800 listów ap ro b u ją c y c h , często e n tu z ja sty c z n ie , tre ść A p e lu 9.
W ty m czasie w kręgu E lż b ie ty Zaw ackiej w T o ru n iu p ra c o w a n o ju ż n a d s ta tu te m przyszłego sto w a rzy szen ia. Z d aw ano sobie je d n a k spraw ę, że o s ta te c z n ą fo rm ę pow inien n a d a ć s ta tu to w i p raw n ik -fach o w iec . W połow ie sty c z n ia T o m asz S trz em b o sz p isa ł z W arsz aw y do E lż b ie ty Za w ackiej, że były sę d zia S ąd u N ajw y ższeg o S tan isław R u d n ic k i (żołnierz A K V II O bw odu „ O b ro ż a ” ) w y raził zgodę n a op raco w an ie s t a t u t u 10. N aw iąz an o z n im b e z p o śre d n i k o n ta k t. J u ż 11 lu te g o byl g otów w stę p n y p ro je k t. D y sk u to w an o go ta k ż e w T o ru n iu w zw ykłym g ro n ie n a G a g a rin a 136. E lż b ie ta Z aw acka p o z o sta w a ła w sta ły m k o n tak cie z g ro n em w ar szaw skim sy g n a ta riu s z y A p elu . W ich im ien iu k o resp o n d en c ję prow adził m jr J a n W ojciech L ipczew ski, k tó ry p o d ją ł się tym czasow ego p ro w ad ze n ia b iu ra „w arsz aw iak ó w ” . P ism e m o k ólnym z d n ia 20 lu teg o , p o d p isa nym przez Z aw acką a sk ierow anym do s y g n a ta riu s z y A p elu , zo staliśm y w T o ru n iu p o w iad o m ien i, że n a z e b ra n iu g ru p y w arszaw skich s y g n a ta riu szy, o d b y ty m w d n iu 18 lu teg o z u d ziałem Z aw ackiej, uchw alono zw ołanie blin KUL, prof. dr Stanisław Salmonowicz, Toruń UMK, prof. d r Henryk Samso nowicz, Warszawa UW , doc. dr Tomasz Strzem bosz, Lublin KUL, prof. dr An drzej Tomczak, Toruń UMK. Lista z oryginalnymi podpisam i znajduje się w papierach Elżbiety Zawackiej.
8Apel został przesiany do „Polityki” , „Tygodnika Powszechnego” , „Ł adu” , „Przeglądu Katolickiego” i „Życia Warszawy” , a później przedrukowany w kilku dalszych pismach.
9Po 11 III 1989 r. E. Zawacka przekazała wszystkie te listy do biura Sto warzyszenia Żołnierzy AK w Warszawie, gdzie czekają na opracowanie przez historyka-socjologa.
założycielskiego z e b ra n ia S to w arzy sze n ia Ż ołnierzy A K n a dzień 11 m a rc a o ra z że n ależy ja k n ajszy b ciej d alsze uw agi d o s t a tu t u p rzek azać m e c e n a sow i R u d n ick iem u (d o p ism a byl załączony p rzy g o to w y w an y przez niego te k s t p ro je k tu s t a t u t u ) 11.
Z eb ra n ie założycielskie o d b y ło się w p lan o w an y m te rm in ie 11 m a rc a 1989 r. w dolnej sali kościoła św. A n d rz e ja A p o s to ła p rzy ul. C h ło d n ej 9 w W arszaw ie, u czestn iczy li w nim sy g n a ta riu s z e A pelu o ra z kil k an aście innych osób zw iązanych blisko z id e ą A rm ii K rajo w ej - razem 37 osób. P o rz ą d e k dzien n y obejm ow ał 8 p u n k tó w : z a g a je n ie , w ybór przew o d n icząceg o , przy jęcie p o rz ą d k u dziennego, d y sk u s ja n a d p ro je k te m s t a tu t u , p rzy jęcie s ta tu tu , d alsze w nioski o rg a n iz a c y jn e , w olne w nioski, zam k n ięcie ze b ra n ia .
W o b sz ern y m z a g a je n iu E lż b ie ta Z aw acka p rz y p o m n ia ła d z ia ła n ia , k tó re d o p ro w ad ziły d o zw o łan ia z e b ra n ia . N a przew o d n icząceg o z e b ra n ia w y b ra n o S ta n isła w a Ja nkow skiego. P rz e d y sk u to w a n o i p rz y ję to s t a tu t p rz e d sta w io n y przez m e c e n a s a R u d nickiego. P o d ję to uchw ałę o pow ołaniu S to w a rz y sz e n ia Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej. U chw alono rów nież, że o b e cn i n a sali tw o rz ą T y m c zaso w y Z arzą d S to w arzy sze n ia . W y b ra n o P re zy d iu m Z a rz ą d u w składzie: W ojciech B o rz o b o h a ty , Z y g m u n t G łuszek, J a n G o zd aw a G ołębiow ski, W ojciech L ipczew ski, S tan isław R u d n ick i, T o m asz S trz em b o sz, E lż b ie ta Zaw acka. P re z y d iu m to u k o n sty tu o w a ło się w sp o só b n a stę p u ją c y : przew o d n iczący - W ojciech B o rz o b o h a ty , z a stę p c y - E lż b ie ta Z aw acka i W ojciech L ipczew ski, s e k re ta rz - J a n Go z d a w a G ołębiow ski, sk a rb n ik R a d o m y sk i, członkow ie - Z y g m u n t G łuszek i S tan isław R u d n ic k i12.
In fo rm a c ję o z e b ra n iu założycielskim p o d a ło wiele g a z e t. N ie k tó re ty g o d n ik i zam ieściły p ełn y te k s t przy g o to w y w an eg o sp e c ja ln ie d la p ra sy K o m u n ik a tu . W p re a m b u le w y k o rzy stał on sfo rm u ło w an ia w cześniejszego A p elu . S tw ierd zał fa k t p o w o łan ia S tow arzy sze n ia , p o d a w a ł sk ła d w ładz ty m czaso w y ch o ra z ty m czaso w ą siedzibę (p le b a n ia kościoła św. A n d rz e ja p rz y ul. C h ło d n ej w W arszaw ie). K o m u n ik a t o d b ił się szerokim echem
-u Uwagi „tor-uniaków ” przekazał mecenasowi R-udnickiem-u profesor Łop-uski, który z spotkał się z nim już 23 I 1989 r., woził mu je również do jego mieszka nia w Warszawie przy ul. Armii Ludowej autor niniejszego artykułu. Pism o z 20 lutego w papierach tegoż.
l2Teksty pierwszego i drugiego projektu sta tu tu , protokół z obrad w dniu 11 marca, wycinki prasowe z komunikatem o zebraniu założycielskim w papie rach E. Zawackiej i au to ra niniejszego artykułu.
n a ulicę C h ło d n ą za cz ęła n ap ły w ać o b fita k o re sp o n d e n c ja , n a k tó rą - nieco później - p ró b o w an o o d p o w ia d a ć w y sy ła jąc o b sz ern e listy z in fo rm a c ją o o rg an izu jący m się S to w a rz y sz e n iu 13.
P u n k t ciężkości dalszych d ziałań p rzen ió sł się te ra z w y raźn ie d o W ar szawy, k tó r a s ta ła się sie d z ib ą w ładz S to w arzy sze n ia . W n a stę p n y c h m iesiącach 1989 r. o d b y w ały się liczne p o sie d z e n ia P re z y d iu m i nieco rzad sz e - Z a rz ą d u . E lż b ie ta Z aw acka s ta r a ła się w nich u czestn iczy ć, cza sam i zastępow a! j ą a u to r n iniejszego te k s tu . Z a ła tw ia n o sp raw ę re je stra cji S to w arzy szen ia, o m aw ian o je g o s tr u k tu r ę o rg a n iz a c y jn ą , naw iązy w an o k o n ta k ty z te re n e m . S ąd W ojew ódzki w W arszaw ie w pisał S to w arzy sze nie do re je stru 26 m a ja , co z o sta ło p rz y ję te z o g ro m n y m en tu z ja z m e m i w ielkim w zruszeniem przez tłu m akow ców p rzy b y ły ch do Sądu.
S tru k tu r y teren o w e p o w sta w ały jeszcze przez d łuższy czas - n a j tru d n ie j n astęp o w ało to w sam ej W arszaw ie, sk u p isk u najw iększej liczby daw nych żołnierzy A K . O k ręg P o m o rsk i zaczął d ziałać o d ze b ra n ia założycielskiego o d b y te g o ju ż 21 m a rc a 1989 r. w T o ru n iu - przew o d n iczący m jeg o w ład z z o sta ł L eszek M ic h alsk i14. T o ru ń sk ie środow isko akow skie zorganizow ało (p rz y w sp ó łp racy P olskiego T ow arzy stw a H isto ry czn eg o i T o w a rz y stw a N aukow ego w T o ru n iu ) jeszcze w tym że 1989 r., we w rześn iu , sesję n a u k o w ą p o św ię co n ą dziejom k o n sp iracji po m orskiej p o d c z a s d ru g iej w o jn y św iatow ej. Sesja o d b y ła się p o d p ro te k to ra te m now o p o w stałeg o S to w a rz y sz e n ia Ż ołnierzy A rm ii K ra jo w e j15.
D o pierw szoplanow ych z a d a ń Z a rz ą d u G łów nego S to w arzy sze n ia należało w ów czas rychłe ro zw iązan ie p ro b le m u p o d z ia łu akow skiego środow iska k o m b atan ck ieg o p o m ięd zy dw ie o rg an izacje. W K rak o w ie bo wiem p o w sta ł o d rę b n y Zw iązek Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej. Ja k o ż ju ż w końcu lip c a 1989 r. doszło w W arszaw ie do sp o tk a n ia p rzed staw ic ie li obu to w arzy stw . B yli o b ecn i o b y d w aj p rzew o d n iczący : W ojciech B orzobo- h a ty o ra z T ad eu sz F ra n isz y n , p rzew o d n iczy ł o b ra d o m ów czesny se n a to r R o m an Ciesielski, pro feso r P o lite c h n ik i K rak o w sk iej. U chw alono pow ołać K om isję P o ro z u m ie w aw czą d la d alszy ch ro z m ó w 16.
13Tekst takiego listu w papierach E. Zawackiej. Pełny tekst kom unikatu zob. aneks n a końcu artykułu.
14Protokół z zebrania założycielskiego w papierach au to ra niniejszego artykułu.
15M ateriały z sesji opublikowano: Walka podziemna na Pomorzu w latach
1939-1945. M ateriały I sesji naukowej w Toruniu 27-28 IX 1989 r., pod red.
J. Szilinga, Toruń 1990, s. 438.
S to w arzy szen ie Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej p lanow ało p ierw o tn ie od b y ć swój p ierw szy zjazd w alny w listo p a d z ie 1989 r. O kazało się to niere alne. T y m c zasem pro w ad zo n o d alej rozm ow y z K rak o w em . N a z e b ra n iu Z a rz ą d u G łów nego w d n iu 19 p aź d z ie rn ik a za tw ie rd z o n o p ro je k t o d b y cia przez obie o rg a n iz a c je sw oich zjazdów w alnych w ty m sa m y m te rm in ie i m iejscu. P o p o d ję c iu o d p o w ied n ich uchw al m iały się one p rzek sz ta łc ić w pierw szy zja z d w sp ó ln y 17. N acisk n a połączenie w yw ierały te ż „ d o ły ” . W sty c zn iu i lu ty m 1990 r. doszło do p o łą c z e n ia S to w a rz y sz e n ia i Z w iązku n a szczeblu okręgów w P rz e m y ślu i we W rocław iu.
N a dzień 14 m a rc a 1990 r. obie o rg an izacje zw ołały sw e w aln e z ja zdy do W arszaw y. U chw aliły o n e p o łączen ie i n a s tę p n ie ju ż w spólnie o b ra d u ją c w d n iu 15 m a rc a pow ołały now e w ład ze Św iatow ego Z w iązku Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej. Z jazd o d b y w a ją c y się w nowej rzeczyw i sto ści p o lity czn ej m ial u ro c z y sty c h a ra k te r. Ż y czen ia i błogosław ieństw o p rz y sła ł J a n P aw eł II, n ad eszło wiele listów , w ty m o d p re m ie ra T a d e u sz a M azow ieckiego18.
E lż b ie ta Z aw acka nie b y ła o b e c n a n a Z jeździe. G ru p ę daw nych to ru ń sk ic h s y g n a ta riu s z y A p elu re p re z e n to w a ł je d y n ie a u to r niniejszego te k s tu . Z aw acka nie z o s ta ła te ż w y b ra n a (K o m isja M a tk a nie p o sta w iła jej k a n d y d a tu ry ) do w ład z naczelnych now ego zw iązku. B r a ła je d n a k u dział n a d a l, ta k ja k in n i „ to ru n ia n ie ” , w d ziałalności sk ie ro w an e j n a zachow anie p am ięci o p rzeszłości A rm ii K rajo w ej.
J u ż n a p o c z ą tk u n iniejszego a rty k u łu w sp o m n ia n o , że w T o ru n iu w id zian o p o trz e b ę zrzeszen ia d aw nych akow ców p rz e d e w szy stk im w a sp ek cie z b ie ra n ia p a m ią te k i m a te ria łó w a rch iw aln y ch d o k u m e n tu ją c y c h w alkę A rm ii K rajo w ej. Z a re je stro w a n y s t a t u t S to w a rz y sz e n ia pow ołanego 11 m a rc a 1989 r. w śród je g o celów w ym ienia): „ b a d a n ie , u trw a la nie i u p o w szech n ian ie h isto rii, tra d y c ji i d z ied zictw a ideow ego A K ” , a w śró d śro d k ó w w io d ący ch d o realizacji: „ p o w o łan ie fu n d a c ji A rchi w um i M uzeum A rm ii K ra jo w e j” . Z godnie z ty m w m a ju 1989 r. n a w niosek E lż b ie ty Zaw ackiej pow ołano w Z arzą d zie G łów nym S to w arzy sz en ia K o m isję do sp raw o rg a n iz a c ji fu n d a c ji w składzie: E lż b ie ta Z a wacka, S ta n isła w Ja n k o w sk i, L esław W elker, Z y g m u n t G luszek, M a ria W itte k ó w n a , Je rz y K loczow ski, H a lin a L ip sk a-K o zio ło w a. P r o je k t s ta tu t u F u n d a c ji im . „ G r o ta ” n a p ro śb ę K o m isji ułożył m ecen as R u d n ick i. 17Protokół tego i innych posiedzeń Zarządu Stowarzyszenia z tego okresu w papierach E. Zawackiej.
T ek st jeg o d y sk u to w a n o w T o ru n iu w listo p ad zie, a trz y d z ie ste g o tego m iesiąc a z o sta ł p rz y ję ty przez Z arzą d G łów ny S to w arzy szen ia. O sta te c z nie 20 lu te g o 1990 r. a k te m n o ta ria ln y m pow ołano do ży c ia F u n d ację „ A rch iw u m i M u z eu m A rm ii K rajo w ej im . G en. S te fa n a R ow eckiego- G ro ta ” . D n ia 20 czerw ca zatw ierd ziło F u n d a c ję M in isterstw o K u ltu ry , do re je stru sądow ego w p isa n o j ą 17 sie rp n ia 1990 r .19
O b sad ę w ładz F u n d a c ji om ów iono n a p osiedzeniu P re z y d iu m Z arzą d u G łów nego Ś w iatow ego Z w iązku Ż ołnierzy A K 22 czerw ca 1990 r. D o R a d y F u n d a c ji (k tó ra m ia ła pow ołać jej Z arzą d ) przew idziano: W ład y sław a B a r toszew skiego, W o jciech a B o rz o b o h a te g o , A le k s a n d ra G iey szto ra, Je rze g o K łoczow skiego, L ech a S adow skiego, H e n ry k a S am sonow icza, T o m a sza S trz em b o sza, T o m a sza S za ro tę , A n d rz e ja T om czaka, E lż b ie tę Zaw acką. P ierw sze p osiedzenie R a d y o d b y ło się 3 lip c a 1990 r. w Z am k u K rólew skim w W arszaw ie u p ro feso ra G ie y sz to ra . N a przew odniczącego R a d y F u n d acji w y b ra n o Je rze g o K łoczow skiego. Z arząd pow ołano w składzie: S tefan B a łu k , A n d rzej C h m ielarz, S tan isław Ja n k o w sk i, H a lin a L ip s k a - K oziołow a, Ja c e k Saw icki, W a n d a W irszyło. P re zese m z o sta ł S tan isław Soszyński, w ów czas nacze ln y p la sty k W arsz aw y 20.
W ła d z e F u n d a c ji „ G r o ta ” zaczęły p o czątk o w o d osyć energicznie d ziałać, d z ia ła n ia te je d n a k skierow ały się głów nie w k ie ru n k u uzyska n ia d la A rch iw u m i M u z eu m o d p o w ied n ieg o lokalu. P o d ję to s ta ra n ia o p rz y z n a n ie i o d b u d o w ę g m ach u b u d y n k u p rzy B ielańskiej - re d u ty po w sta ń czej. Z a n ie d b a n o n a to m ia s t zu p ełn ie sp raw ę g ro m a d z e n ia a r chiw aliów i m uzealiów . A p ró b o w a ła to w cześniej, bo ju ż w połow ie 1989 r., zo rg an izo w ać E lż b ie ta Zaw acka, ja k o p rzew o d n icząca K o m i sji do sp ra w o rg a n iz a c ji F u n d a c ji „ G r o ta ” d z ia ła ją c a w ów czas w r a m ach Z a rz ą d u S to w a rz y sz e n ia Ż ołnierzy A K . K o m isja t a u p o rczy w o ścią sw ojego d z ia ła n ia z d o ła ła p rzy g o to w ać - m im o b ra k u zain te re so w a n ia Z arzą d u , p o ch ło n ięteg o sp ra w a m i p e rso n a ln o -o rg a n iz a c y jn y m i - z a re je stro w an ie F u n d acji „ G r o ta ” w d n iu 17 sie rp n ia 1990 r. R ó w n o c ześn ie od p o c z ą tk u sw ego fu n k cjo n o w an ia z a ję ła się in ten sy w n ie o rg an izo w an iem
19Pierwszy raz sprawę składu Rady i Zarządu Fundacji dyskutowano na posie dzeniu Zarządu Głównego Stowarzyszenia 19 I 1990 r. Po zatwierdzeniu wnie sionych przez Prezydium poprawek do sta tu tu Fundacji jego projekt jeszcze później modyfikowano (przed 20 lutego). N a posiedzeniu 19 stycznia wnioski personalne, uzgodnione poprzednio n a Prezydium , referowała E. Zawacka. Zob. m ateriały dotyczące pow stania Fundacji w jej i A. Tomczaka papierach.
z b ie ra n ia m a te ria łó w arch iw aln y ch i m u zealn y ch . Z d o ła ła u sta n o w ić w kilku o k ręgach p e łn o m o cn ik ó w K o m isji (p ełn iący ch rów nolegle przew ażnie funkcje p rzew o d n iczący c h okręgow ych K o m isji H isto ry czn y ch ), a ci g o r liw ie rozpoczęli z b ie ra n ie m a te ria łó w 21. K o m isja z a p rz e s ta ła sw ojej d ziałaln o ści w obec n iew ejścia jej p rzew odniczącej (E lżb iety Z aw ackiej) do Z a rz ą d u Św iatow ego Z w iązku Ż ołnierzy A K .
O sta te c z n ie w n a stę p n y c h la ta c h d ziałaln o ść F u n d a c ji A rchiw um i M u zeum im . G en. R ow eckiego „ G r o ta ” n iem al zu p ełn ie z a m a rła . W iększego z a in te re so w a n ia n ią nie p rzejaw ił te ż Ś w iatow y Zw iązek Ż ołnierzy A K .
E lż b ie ta Z aw acka ty m c z a se m p c h n ę ła n a now e to ry d ziałaln o ść p ro w a d z o n ą o d d a w n a w T o ru n iu . M ianow icie w 1990 r. w raa ze S tan isław e m S alm onow iczem i G rzeg o rzem G ó rsk im pow ołała do życia T o ru ń s k ą F u n d a c ję „A rch iw u m P o m o rsk ie A rm ii K ra jo w e j” . W ła d z e tej F u n d a c ji u k o n sty tu o w a ły się w d n iu 2 m a rc a , re je s tra c ja w Sądzie R e jo n o w ym W 'a rs z a w a -P ra g a n a s tą p iła 16 m a ja 1990 r .22 O z am iarze p ow ołania F u n d a c ji w T o ru n iu lo ja ln ie ju ż w cześniej in fo rm o w ała Z arzą d G łów ny S to w a rz y sz e n ia Ż ołnierzy A K , z a p o w ia d a ją c jej p o łączen ie w przyszłości z m a ją c ą p o w sta ć o g ó ln o p o lsk ą F u n d a c ją „ G r o ta ” 23.
T y m c zasem w la ta c h 1991 i 1992 p o w sta ło n a o b sz arz e P o l ski jeszcze kilka d alszy ch fu n d a c ji d z ia ła ją c y c h n a rzecz p am ięci o A rm ii K rajo w ej. W W arszaw ie A n d rzej K u n e rt stw orzył F u n d ację „A rc h iw u m P o lsk i P o d z ie m n e j” . I okazało się, że z b ie ra n ie m ateriałó w w poszczególnych środow iskach akow skich p rz e b ie g a d osyć sp raw n ie, z a s p o k a ja ją c ró w n o cześn ie ro z m a ite lokalne am b icje. W 1991 r. doszło d o c h a ra k te ry sty c z n e g o w y d a rz e n ia . D w óch członków Z arzą d u F u n d acji „ A rch iw u m i M u z eu m im . gen. R ow eckiego „ G r o ta ” - h isto ry c y A n d rzej C h m ie la rz i Ja c e k Saw icki - ośw iadczyło, że n ie są dalej z a in te re so 21W papierach E. Zawackiej zachowały się dwa pierwsze komunikaty Ko misji z dnia 11 września i 9 listopada 1989 r. m ające charakter instruk- cyjny, w ym ieniające adresy pełnomocników w Lodzi (dla Okręgu Nowogródek), W rocławiu, Lublinie, Przem yślu, W arszawie i Toruniu, przy czym u trzech z nich działały już zespoły dokum entalistów . Odbywały się też dwa lub trzy zja zdy pełnomocników Komisji w W arszawie dla właściwego ich poinstruowania. Zebrane m ateriały zostały - według oświadczenia Haliny Lipskiej-Koziołowej złożone później w Muzeum H istorycznym m. Warszawy.
22E. Zawacka, op.cit., s. 1.
23N a posiedzeniach Prezydium i Zarządu Głównego Stowarzyszenia 19 I 1990 r.
w ani w g ro m a d z e n iu m ate ria łó w n a rzecz F u n d acji, poniew aż m a te ria ły ta k ie z b ie r a ją do sw ych p raco w n i p rzy w ydaw nictw ie „ K a r ta ” , i u stą p ili z Z a rz ą d u 24.
W te j s y tu a c ji p o d ję ta w 1994 r. p ró b a o d n o w ien ia działalności F u n d a cji „ G r o ta ” nie p o w io d ła się. W d n iu 17 m a rc a ży jący jeszcze członkow ie jej Z a rz ą d u sp o tk a li się z p rezesem Św iatow ego Z w iązku Ż ołnierzy A K A le k sa n d re m T yszkiew iczem . S tw ierd zo n o p o trz e b ę w y b o ru now ych w ład z, ale n a ty m się skończyło25. W ty m czasie ta k ż e E lż b ie ta Za- w acka d y sk u to w a ła w T o ru n iu sp raw ę przyszłości ogólnopolskiej F u n d a cji „ G r o ta ” ze S tan isław e m S alm onow iczem i A n d rzejem T om czakiem , z a s ta n a w ia ją c się, czy nie m o ż n a by ożyw ić jej działalności p o p rzez w łączenie F u n d a c ji to ru ń sk ie j. Ci je d n a k w ypow iedzieli się p rzeciw 26.
T a k więc p ię k n a id e a stw o rz e n ia c e n tra ln e j in sty tu c ji gro m ad zącej m a te ria ły źródłow e do dziejów A rm ii K rajo w ej ja k o n a tu ra ln e n a stę p stw o p o w o ła n ia o rg an izacji sk u p ia ją c e j d aw nych akow ców w skali o gólnopol skiej, nie p o w io d ła się. Ale sa m a ta k a o rg a n iz a c ja p o w sta ła , u p a d e k Polskiej R z eczy p o sp o litej L udow ej u łatw ił jej d alszy rozw ój i w jej p o s ta c i d aw n i żołnierze A rm ii K rajo w ej o trz y m a li g o d n ą re p re z e n ta c ję . P o szczególne zaś śro d o w isk a akow skie g ro m a d z ą c e n n ą d o k u m e n ta c ję do dziejów swej fo rm acji w ojskow ej z la t w ojny, in sp iru ją p ro w ad zen ie b a d a ń , p u b lik u ją ich w yniki. C zyni ta k te ż z pow odzeniem ju ż w ciągu n iem al 10 la t w T o ru n iu F u n d a c ja „ A rch iw u m P o m o rsk ie A rm ii K ra jo w e j” 27.
24Inform acja z protokołu posiedzenia Zarządu Fundacji z dnia 4 IX 1991 r. - w papierach E. Zawackiej.
25N otatka ze spotkania, w papierach E. Zawackiej.
26„P ro m em oria” sformułowane przez Stanisława Salmonowicza w papierach E. Zawackiej. W nim m.in.: „Ew entualne łączenie się z Fundacją G ro ta w W arszawie wymagałoby zmiany sta tu tu , nadania naszej Fundacji charakteru ogólnopolskiego ze wszystkimi konsekwencjami[...] Jak wiadomo inicjowaliśmy w swoim czasie w Toruniu obecny SZZAK, jednakże, jak wiadomo, czynniki kierownicze tego Związku ani wówczas, ani obecnie, takim i sprawami, jak działalność Fundacji się nie interesowały[...] Nadanie naszej Fundacji charak teru ogólnopolskiego wywołałoby wkrótce naciski na przeniesienie siedziby do Warszawy, przejęcie jej kierownictwa przez władze Światowego Związku, z tym że do pracy konkretnej nikogo by nie było. Nie jesteśm y w stanie kierować Fundacją czy jej filią w Warszawie, posiadając kadrę wyłącznie w Toruniu...".
27A. Tomczak, Archiwum Pomorskie A rm ii Krajowej w Toruniu, Rocznik Toruński, t. 25, 1998, s. 159-163.
Aneks
K o m u n ik a t o pow ołaniu S to w arzy sze n ia Ż ołnierzy A rm ii K rajow ej W arszaw a, d n ia 11 m a rc a 1989 r. My, niżej p o d p isa n i oficerow ie, żołnierze i h isto ry c y A rm ii K rajo w ej, w ierni o sta tn ie m u rozkazow i D ow ódcy Sil Z b ro jn y ch w K r a ju gen. bryg. „ N ied źw ia d k a” - L e o p o ld a O kulickiego z 19 sty c z n ia 1945 r. o raz T e sta m e n to w i P o lsk i W alczącej z 1 lip c a 1945 r., z e b ra n i w d n iu 11 m a rc a 1989 ro k u w W arszaw ie, pow ołujem y d o ży cia S to w arzy sze n ie Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej. O p ie ra ją c się n a k o n sty tu c y jn y m p raw ie do sw obodnego zrzeszan ia uw ażam y, że n a jw ię k sz a p o d c z a s o k u p a c ji fo rm a c ja w ojskow a w k ra ju , p o sia d a w szelkie p o d sta w y , ab y u tw o rzy ć w łasn e sto w arzy szen ie, k tó re g o d o ty c h c z a s n a m o d m aw ian o .
W tło c z e n ie żo łn ierzy A rm ii K rajo w ej do m o n o p o listy czn eg o Zw iązku B ojow ników o W 'olność i D em o k rację, w k tó ry m znaleźli się rów nież ludzie, k tó rz y w o kresie p o zak o ń cz en iu w ojny sta li się o k ru tn y m i o p raw cam i żołnierzy A K , nie p o z w a la n am dalej to lero w ać teg o s ta n u rzeczy.
S to w arzy sze n ie Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej je s t o rg a n iz a c ją w pełni n iezależn ą, sa m o d zieln ą, n ie z w ią z a n ą z ż a d n ą p a r tią lu b o rie n ta c ją p o lity czn ą, ale m oże w sp ó łp raco w a ć ze środow iskam i, k tó ry c h cele p o k ry w a ją się lu b są zb ieżn e z celam i S tow arzyszenia.
G łów nym i celam i S to w arzy sze n ia są d z ia ła n ia n a rzecz o brony go d n o ści, d o b reg o im ien ia i p am ięci A rm ii K rajo w ej i jej żołnierzy, p o d trz y m y w a n ie więzi p rz y ja ź n i, ko leżeń stw a i b ra te rs tw a b ro n i w śró d jej członków , a ta k ż e p ro w ad zen ie, n a sz erszą niż d o ty ch czas skalę, b a d a ń n a d h is to rią A K , jej u trw a la n ie , up o w szech n ian ie o ra z o d k łam y w an ie z n a g ro m a d z o n y c h fałszerstw . W ty m celu S to w arzy szen ie z a m ie rz a u tw o rzyć F u n d a c ję A rm ii K ra jo w e j, z k tó re j śro d k ó w w in n o p o w sta ć w W ar szaw ie M u z eu m , arc h iw u m i b ib lio te k a czynu żołnierskiego A K w la ta c h 1 939-1945.
Założyciele S to w a rz y sz e n ia Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej s to ją n a sta n o w isku je d n o śc i żołnierskiej A K bez w zględu n a m iejsce i k ra j zam ieszkania. Ż ołnierzy A rm ii K rajo w ej ro zsian y ch n a w szy stk ich k o n ty n e n ta c h t r a k t u jem y ja k o to w arzy sz y b ro n i we w spólnej w alce ro zp o czętej w 1939 ro k u i
prow adzonej z n a jw y ż sz y m pośw ięceniem przez dłu g ie la ta .
Je ste ś m y w p ełn i św ia d o m i, że n asze S to w arzy szen ie p o w sta je o 45 la t z a późno, że o lb rz y m ia w iększość zak o ń cz y ła ju ż sw ą d o c z e sn ą drogę, a
in n i ciągle sp y c h an i n a m arg in es ży c ia społecznego, nie m a ją ju ż d aw nych sil i energii. W pam ięci sp o łe czeń stw a i m łodzieży m im o u p ły w u czasu, p o z o s ta je ciągle ży w a m o ra ln a siła A rm ii K rajo w ej, w y ra ż o n a słow am i n a p o m n ik u c m e n ta rn y m - G lo ria V ictis.
D la p o d trz y m a n ia i u trw a le n ia w arto ści żołnierskich A K , d la żyjących i p am ięci poległych o ra z zam ęczonych jej żołnierzy pow ołujem y d zisiaj do ży c ia S to w arzy sze n ie Ż ołnierzy A rm ii K rajow ej!
* * *
U cze stn icy z e b ra n ia p o d jęli uchw ałę, p o w o łu jącą Z a rz ą d T y m c zaso w y SŻA K , k tó ry sta n o w ią osoby w ym ienione p o d d o k u m e n te m . Z g ro n a członków w yłoniono T ym czasow e P re z y d iu m w składzie: W ojciech Bo- rz o b o h a ty , Z y g m u n t G łu sz ak , J a n G o zd aw a -G o łęb io w sk i, W ojciech Lip- czew ski, S tan isław R u d n ick i, T o m a sz S trz em b o sz, E lż b ie ta Zaw acka.
C elem d z ia ła n ia P re z y d iu m je s t d o p ro w ad zen ie d o re je stra c ji S tow a rz y sz e n ia o raz p o d jęcie n ajp iln iejszy c h d ziałań o rg an izacy jn y ch .
Z w szelkim i p y ta n ia m i i in fo rm acjam i należy zgłaszać się p o d adresem : P le b a n ia kościoła św. A n d rz e ja A p o sto ła ul. C h ło d n a 9, 0 0-891 W arszaw a, gdzie m ieści się ty m czaso w a sie d z ib a S to w arzy sze n ia Ż ołnierzy A rm ii K r a jow ej.
J a k o przed staw ic ie l do sp ra w in fo rm acji prasow ej w y b ra n y z o sta ł red . Z y g m u n t G łu sz ak , ul. A lgierska 22, 0 3 -9 7 7 W arszaw a, tel. 12—53— 72.
P o d p isy :
W ład y sław B iaioszew icz „ W ik to r” m jr, M o d e st B obow icz „ W ia ru s” p lu t., J a n B odziew icz „ B rzó zk a” p p o r., W ojciech B o rz o b o h a ty „ W o ja n ” płk, S tan isław B roniew ski „ O rs z a ” h m - p p o r., W ład y sław B ru liń sk i „ O s k a r” m jr, T eo d o r C e ty s „S law ” m jr, W in cen ty C hrząszczew ski „ K ru k I” płk, Je rz y G aw ro ń sk i „ S k a u t” p o r., Z y g m u n t G łu sz ak „ V ik to r” p h m - k p r., J a n G o zd aw a -G o łęb io w sk i „ D z iry t” p p o r., Z y g m u n t G ó rk a - G rab o w sk i „ Z a ją c ” p o r., G u s ta w G rab o w sk i „ K o tw ic z ” k p r. p o d ch ., C zesław H o łu b „ H u c z n y ” sierż p o d c h ., Stanisław ' Ja n k o w sk i „ A g a to n ” k p t., Je rz y Ję d rze je w sk i „ J u re k ” p o r., o. K rz y sz to f K a sz n ic a „ O s to ja ” p p o r., H en ry k K ra je w sk i „ T rz a sk a ” pik, Je rz y K łoczow ski „ P io tru ś ” p p o r., H en ry k L eliw a-R oycew icz „L eliw a” m jr, W ojciech Lipczew - ski „ A n d rz e j” m jr, J a n Ł op u sk i „ M a riu sz p o r., Z y g m u n t M adejow - ski „W olski” m jr, o. S tefan M iecznikow ski d u sz p a st. A K , W a n d a O ssow ska „ H e le n a P re s s ” w yw ., S tan isław R u d n ick i „L is” , A n to n i
Sa-n o jc a „ K o r tu m ” płk, A le k sa Sa-n d e r Schulz „ M ich ał” p o r., M a ria Sa-n W a rd a „P o lak o w sk i” k p t., S tan isław W eb er „ C h iru rg ” płk, Je rz y W ęgierski „ A n te k ” p o r., M a ria W itte k ó w n a „ M ira ” płk, E lż b ie ta Z aw acka „Z o ” k p t., W iesław C h rzan o w sk i prof, d r, S tan isław S alm onow icz prof, d r, H en ry k S am sonow icz prof, d r, T o m a sz S trz em b o sz doc. d r, A n d rzej T o m czak prof. dr.
Torun’s Participation in the Creation of the World Association
of Home Army Soldiers (Światowy Związek Żołnierzy Armii
Krajowej)
T he Pom eranian Archive of th e Home Army (Archiwum Pomorskie Armii Krajowej) is a foundation which was established by E lżbieta Zawacka, Stanisław Salmonowicz, and Grzegorz Górski in Toruń in 1990. Its aim is to collect and prepare m aterials on th e history of conspiracy in Pom erania from 1939 to 1945 and to gather source m aterial about the participation of women in World W ar II. The Archive has been in operation for 10 years and has become well recognized for publishing tex ts and organizing meetings, lectures, and reunions of Home Army veterans. Less well known has been Torun’s involvement in the creation of the World Association of Home Army Soldiers. It was here in 1987 th a t a group, including E lżbieta Zawacka, Ja n Lopuski, Stanisław Salmonowicz, and Andrzej Tomczak, conceived the idea of establishing the Home Army Foundation as a forerunner for the future Archive and Museum of the Home Army. Meetings of former A rm ia Krajowa soldiers were also planned. T he Toruń group, and Elżbieta Zawacka in particular, prepared th e rules and regulations and held the first m eeting of the Association of th e Home Army Soldiers. T he Association was eventually registered by th e Voivodeship Court on th e 26thof May 1989 in Warsaw. Despite the fact th a t no Toruń m embers were appointed to the authorities of th e Association on March 15th1990 (after th e overcoming of the partition of former soldiers’ circles), they have not ceased their activities in docum enting th e history of th e Polish underground state. Elżbieta Zawacka became head of the C om m ittee on the organization of the F oundation’s Stefan Rowecki-Grot Archive and Museum of th e Home Army (Archiwum i Muzeum AK im. Stefana Roweckiego-G rota). Unfortunately, the foundation established in 1990 focused mostly on th e problem of location and neglected th e issue of archival and museum sources. Consequently, its activity alm ost came to a halt in th e following years. Thus, th e plans devised in Toruń concerning the creation of a central in stitu tio n gathering sources on th e history of the Home Army were not successful. Presently, different circles and Home Army organizations, among
them ’The Pom eranian Archive of the Home A rm y’ (Archiwum Pomorskie AK) are dealing w ith this problem, inspiring successful research and publishing the results. T he idea of the establishm ent of an organization assembling Polish or even world Home Army m em bers has been completed and th e former AK soldiers have been appropriately represented in it.
Beteiligung des Thorner Milieus an der Entstehung des Solda
tenweltverbandes der Landesarmee (Armia Krajowa)
1990 nahm in Toruń die durch E lżbieta Zawacka, Stanislaw Salmonowicz und Grzegorz Górski berufene Stiftung „Archiv der Landesarm ee für Gebiet N ordpolens” ihre T ätigkeit auf. Sie beschäftigt sich m it Sam m lung und Bear beitung der Materialien zur Geschichte des W iderstandes in Pommerellen in den Jahren 1939-1945 und der Beteiligung der Frauen am II. W eltkrieg. W ährend der zehn Jahre ihrer Tätigkeit, der E ditionsarbeit, der V eranstaltung von Bege gnungen, Vorlesungen und Tagungen der Landesarm eesoldaten ist die Stiftung in der S tad t und der Region bekannt geworden. Viel weniger bekannt ist jedoch der Beitrag des T horner Milieus zur E ntstehung des Soldatenweltverbandes der Landesarmee. G erade hier im Jahre 1987, im Kreise von E lżbieta Zawacka, Jan Lopuski, Stanisław Salmonowicz und Andrzej Tomczak en tstan d die Idee, eine neue Landesarm ee-Stiftung ins Leben zu rufen, als G rundlage für das künftige Archiv und Museum der Landesarmee, und als eine Organisation, die ehemalige Landesarm eesoldaten einschließt. Die T horner, vor allem Elżbieta Zawacka, na hm en an der V orbereitung der Satzung und an der G ründungsversam m lung der Soldaten der Landesarmee teil, die letztendlich durch das W oiwodschaftsgericht in W arschau am 26. Mai 1989 registriert wurde. Sie kamen zwar nicht in den V orstand des Soldatenweltverbandes der Landesarmee, der am 15. März 1990 einberufen wurde, aber sie gaben es nicht auf, die A rbeit fortzuführen, welche die Vergangenheit des polnischen U ntergrundstaates dokum entiert. Elżbieta Zawacka stellte sich an die Spitze der Kommission zur O rganisationsfragen der Stiftung „Stefan Rowecki-Grot Archiv und Museum der Landesarm ee” . Lei der konzentrierte sich die im Sommer 1990 gebildete Stiftung hauptsächlich auf die Bemühungen um G ebäude und vernachlässigte die Sam m lung der Archiva lien und musealen Gegenstände. Im Zusam m enhang dam it kam ihre T ätigkeit in den nächsten Jahren beinahe zum Stillstand. So sind in Thorn en tsta n dene Pläne der Schaffung einer zentralen In stitution, die Quellenmaterialien zur Geschichte der Landesarmee sam m elt, misslungen. Zur Zeit beschäftigen sich verschiedene Kreise und Landesarm ee - Organisationen, daru n ter die Sti ftung „Archiv der Landesarm ee für Gebiet Nordpolens” , m it diesem Problem.
Sie geben den A nsatz für die Führung der Forschungen und bem ühen sich um die Veröffentlichung ihrer Ergebnisse. Verwirklicht wurde dagegen die Idee der G ründung einer Organisation, die Landesarm eesoldaten im allgemeinpolnischer und sogar in der W eltskala einschließt. In dieser Form bekamen Soldaten der Landesarmee eine würdige Vertretung.
